CC BY
21мукият зерделеп, зацнама аудармасына жауапсыздыкка жол беру - ез iciHe мэн жан-жакты дайындыкпен келу кeрeктiгiн бермеудщ салдары. бiлмeйтiндeр де бар деп ойлаймыз. М^ндай
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Казац эдеби тшнщ mYcinöipMe свзд1г1. - Алматы, 2011. 11-том. -750-б.
2. Новый словарь иностранных слов / Под ред. В.В. Адамчика. - Москва «АСТ», Минск «Харвест», 2005. - 1151 с.
3. Керимов Д.А. Законодательная техника. - М., 2000. - С. 55.
4. Проф. Владимир Назарян. Очерки к проблеме законодательной техники [Электронный ресурс], стр. 12. http://www.cis-legal-reform.org/. (дата обращения: 23.07.2017).
5. Казац эдеби тшнщ тYсiндiрме свздт. - Алматы, 2011. 4-том. - 750-б.
REFERENCES
1. Kaza-ц эdebi tiling tYsindirme sezdigi. - Almaty, 2011. 11-tom. -750-b.
2. Novyj slovar' inostrannyh slov /Pod red. V.V. Adamchika. - Moskva «AST», Minsk «Harvest», 2005. -1151 s.
3. Kerimov D.A. Zakonodatel'naja tehnika. - M., 2000. - S. 55.
4. Prof. Vladimir Nazarjan. Ocherki k probleme zakonodatel'noj tehniki [Jelektronnyj resurs], str. 12. http://www.cis-legal-reform.org/. (data obrashhenija: 23.07.2017).
5. Kazaц эdebi tiling tYsindirme sezdigi. - Almaty, 2011. 4-tom. - 750-b.
УДК 341.24 (574)
агентт1к кел1с1м мэселелер1н
ц¥б;ьщтьщ реттеу
Махамбетова Ай^л Кебейсш^ызы
Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгы
Аударма секторыныц ximi зылыми цызметкерг, цуцыц магистр1;
Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: mak271079@mail.ru
Tyüíh свздер: агент; агенттж келшм; агенттж келшмшарт; принципал; тапсырма шарты.
Аннотация. Сауда саласында агенттж операциялар принципал деп аталатын бiр тараптыц агент деп аталатын тэуелЫз екiншi тарапца келшлген аумацта принципал есебiнен жэне оныц атынан тауар сатумен немесе оны сатып алумен байланысты нацты жэне зацды эрекеттер жасауды тапсыруынан тирады. Агенттж операциялар агенттж келшм деп аталатын узац немесе цысца мерзiмдi келшмдер негiзiнде ЖYргiзiледi.
Эр елдщ агент туралы аныцтамаларында айтарлыцтай айырмашылыц жоц. Бiрыцгай терминологиялыц электрондыц базада Казацстан Республикасы Yкiметiнiц жанындагы Республикалыц терминология комиссиясы бекткен аныцтамага сэйкес цандай да бiр адамныц тапсырмасы бойынша эрекет ететт тулга, тапсырманы орындайтын уйымныц, мекеменщ жэне тагы басцалардыц вкл агент деп аталады.
Келшмнщ тацырыбы нысанасына царай: агенттж келшм; агенттж келшмшарт; халыцаралыц агенттж келшмшарт; коммерциялыц агенттж келшм; тапсырма шарты; сауда вкыдт туралы шарт болып бвлiнедi.
Агенттж келшм - жеке немесе зацды тулгамен принципал атынан жэне оныц мYддесiн квздей отырып, белгш бiр мiндеттердi орындау жвнiндегi шарттыц тYрi. Курылымы мацалада берыген агенттж келiсiмдi (шартты) Yлгiлiк нусцареттде пайдала-ну усынылады.
Казацстан Республикасыныц азаматтыц зацнамасында тапсырма, комиссия, квлж экспедиция шарттары жэне басцалары кврШс тапцан, ал агенттж келшм (шарт) цамтылмаган. Алайда, тэжiрибе ЖYзiнде зацнама уцсастыгын пайдалана отырып, бул шарттарды жасауга тиым салынбаган. Талдау негiзiнде цолданыстагы Казацстан Республикасыныц Азаматтыц кодекЫне агенттж келшм (шарт) жэне оныц мэселелерт
цамтитын «Агенттеу» тарауын енг1зу усынылады.
Зерттеудщ нэтижелерг азаматтыц зацнаманы, кэсткерлж жэне сауда салаларын жеттдгру бойынша зац шыгармашылыц жумысында, гылыми зерттеулерде цолданылуы mymkW.
ПРАВОВОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ ВОПРОСОВ АГЕНТСКОГО СОГЛАШЕНИЯ
Махамбетова Айгуль Кобейсиновна
Младший научный сотрудник сектора перевода Центра лингвистики
Института законодательства Республики Казахстан, магистр права;
г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: mak271079@mail.ru
Ключевые слова: агент; агентское соглашение; агентский договор; принципал; договор поручения.
Аннотация. Агентские операции в сфере торговли состоят в поручении одной стороной, именуемой принципалом, независимой другой стороне, именуемой агентом, совершения фактических и юридических действий, связанных с продажей и покупкой товара на оговоренной территории за счет и от имени принципала. Агентские операции совершаются на основе более или менее длительного соглашения, именуемого агентским соглашением.
В определениях об агенте разных стран нет существенных различий. Согласно утвержденному определению Республиканской терминологической комиссией при Правительстве Республики Казахстан в единой терминологической электронной базе агент - это лицо, действующее по поручению какого-либо лица, представитель организации, учреждения и других выполняющих поручения.
Заголовок соглашения в зависимости от предмета подразделяется на: агентское соглашение; агентский контракт; международный агентский контракт; коммерческое агентское соглашение; договор поручения; договор о торговом представителе.
Агентское соглашение вид договора о выполнении юридическими и физическими лицами определенных обязанностей от имени и с учетом интересов принципала. Агентское соглашение (договор), структура которого представлена в статье, предлагается использовать в качестве образцового варианта.
В гражданском законодательстве Республики Казахстан предусмотрены договоры поручения, комиссии, транспортной экспедиции и другие, а агентское соглашение (договор) не предусмотрено. Однако на практике, используя аналогию в законодательстве, совершение таких договоров не запрещается. На основе анализа предлагается внести в действующий Гражданский кодекс Республики Казахстан раздел «Агентирование», включающий понятие агентское соглашение (договора) и вопросы связанное с ним.
Результаты исследования могут быть использованы в законотворческой работе, научных исследованиях по совершенствованию гражданского законодательства, сфер предпринимательства и торговли.
LEGAL REGULATION OF AN AGENCY AGREEMENT
Makhambetova Aigul
Junior Research Fellow of the Translation Sector of the Linguistics
Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, Master of Laws;
Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: mak271079@mail.ru
Keywords: agent; agent agreement; agency contract; principal; contract of commission.
Abstract. Agency transactions in the field of trade consist in order by one party, called the principal, to the other independent party, called an agent, commission of the actual and legal acts connected with sale and purchase of goods in the specified territory at and on behalf of the principal. Agency transactions are made on the basis of more or less long agreement which is referred with the agency agreement.
In several countries, there are no sufficient differences of the agent definition. According to the approved definition of the Republican terminological commission at the Government of the Republic of Kazakhstan in an integrated terminological electronic database, the agent is a person acting on behalf of a person, a representative of an organization, institution and other executing assignments.
Depending on the subject, the title of the agreement divided into: an agency agreement; agency contract; international agency contract; commercial agency agreement; contract of commission; contract of sales representative.
Agency agreement type of contract on the performance by legal andphysical persons of certain duties on behalf of and taking into account the interests of the principal. The agency agreement (contract) whose structure is presented in the article is proposed to be used as an exemplary option.
Agreements of order, the commission, transport expedition and others are provided in the civil legislation of the Republic of Kazakhstan, but the agency agreement (contract) is not provided. However, in practice, using analogy in the legislation, commission of such agreements is not forbidden. On the basis of the analysis, it is proposed to include in the current Civil Code of the Republic of Kazakhstan the section «Agency», which includes the concept of an agency agreement (agreement) and issues related to it.
Results of the research can be used in legislative work, scientific research on improvement of the civil legislation, spheres of entrepreneurship and trade field.
^азакстан Республикасыныц Президент Н.Э. Назарбаевтыц: «йздщ максатымыз -eзгермелi элемдеп жаца жагдайларда тек Tipi калу емес, сондай-ак бурынгы табы-старымызды ныгайта, осы жаца элемге eзiмiздiц ьщпал ету мYмкiндiгiмiздi кецейте отырып, дамуымызды жалгастыру» деген сeздерi айрыкша мэнге ие [1]. Жаца элемде мYмкiндiктердi кецейтуде жэне дамытуда халыкаралык катынастар орнатудыц, со-нымен катар тауарларды сатып алу-сатуды жYзеге асыруга багытталган кэсшкерлш, сауда кызметмен айналысудыц да мацызы зор. Сауда кызмет саласында шет мем-лекеттермен, халыкаралык одактармен жэне уйымдармен ынтымактастык жасау эрi езара ю-кимылды жYзеге асыру басты максаттардыц бiрi болып отыр.
^азакстан Республикасыныц 2010 жыл-дан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган кукыктык саясат тужырымдамасы негiзiнде1 ^азакстан Республикасыныц 2010 жыл-дан 2020 жылга дешнп кезецге арналган кукыктык саясат тужырымдамасын iске асыру женшдеп 2017 жылга арналган iс-шаралар жоспарында2 «Агенттердi азаматтык к¥кык субъектiлерi катарына енгiзу жэне агенттiк келiсiм мэселелерш ре-гламенттеу орындылыгын карау» мэселес койылган.
Бастапкы кезде ел шшде гана пайда болган сауда дамудыц аркасында бертiн келе оныц экономикасыныц жан-жакты да-муы нэтижесiнде сырткы саудада да дамып, тауар айналымы аркылы кецейе тYCтi. Г.Ф. Шершеневич атап керсеткендей: «кепестер, саудагерлер ез тауарларын eзiне деген
сенiмдi адамдарга тапсырды, ал олар тау-арды алыс елдерге апарып, сатып отырды. Одан кайтып келген соц кепеске есеп берш, есеп айырысып отырган» [2]. Сол сиякты казiргi замангы принципал, агент сиякты кэсшкерлш кызмет, сауда саласындагы мамандардыц халыкаралык катынас, сауда саласындагы орны белек.
Сауда саласында агентпк операциялар принципал (сешм бiлдiрушi) деп аталатын бiр тараптыц агент (сауда агентi, коммерциялык агент) деп аталатын тэуелсiз екiншi тарапка келiсiлген аумакта принципал есебшен жэне оныц атынан тауар сату-мен немесе оны сатып алумен байланысты накты жэне зацды эрекеттер жасауды тап-сыруынан турады. Агенттiк операциялар агентпк келiсiм (будан эрi - Келiсiм) деп аталатын узак (эдетте кепжылдык) немесе кыска мерзiмге жасалатын келiсiмдер негiзiнде жYргiзiледi.
Агента цтэуелсiздi гi оныц принципалмен ецбек катынастарында турмайтындыгында жэне белгiлi бiр сыйакыга ез кызметiн дербес аткаратындыгында. Агент сауда саласындагы тiзбеде пркелген зацды тулга ретiнде Келiсiмде белгшенген eкiлеттiктер шегiнде эрекет етуге мшдета болса да, принципал тарапынан пкелей бакылауга жэне кадагалауга жатпайды.
Агенттщ ез атынан жэне ез есебшен мэмшелер жасайтын, шарт негiзiнде кабылданган сатушы мен саудагерден, сондай-ак Yшiншi тулгалар алдында ез атынан эрекет ететш, бiрак комитент ^р немесе бiрнеше келiсiм жасауга екiншi адамга (комиссионерге) тапсырыс беретш адам)
1 Казацстан Республикасы Президентшщ 2009 жылгы 28 тамыздагы № 858 Жарлыгымен бектшген «Казацстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга deüi^i кезецге арналган цуцыцтыц саясат тужырымдамасы»//http://adilet.zan.kz/kaz//22.05.2017 ж. жагдай бойынша.
2 Казацстан Республикасы Yкiметiнiц 2016 жылгы 29 желтоцсандагы № 906 Каулысымен беютшген «Казацстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган цуцыцтыц саясат тужырымдамасын iске асыру жвнiндегi 2017 жылга арналган w-шаралар жоспары» // http://adilet.zan.kz/ kaz// 22.05.2017 ж. жагдай бойынша.
есебшен мэмшелер жасайтын комиссионер-ден жэне сауда саласындагы баска да маман-дардан ерекшелiгi оныц ез кызметш принципал атынан эрi оныц есебiнен жYзеге асыруы болып табылады. Агент сатып алу-сату мэмшесш жасауга гана жэрдемдесед^ бiрак e3i (Келiсiм тарапы ретiнде) оган катыспайды эрi ез есебiнен тауарды сатып алмайды. Ол Келiсiммен оган жYктелген жауаптылык шецбершде принципал eкiлi ретшде гана эрекет етедi. Кел^мнщ сату к¥кыгын беру туралы шарттан (дистрибьюторлык шарт) ерекшеленетiн eзгешелiгi де осында.
Эр елдщ агентке катысты ез тYсiнiгi бола т^рып, олардыц агентке берген аныктамаларында айтарлыктай айырмашылык жок. Мысалы, бiрыцFай терминологиялык электрондык базада (б^дан эрi - Электрондык база) кандай да бiр адамныц тапсырмасы бойынша эрекет ететш тYЛFа, тапсырманы орындайтын ^йымныц, мекеменщ жэне таFы баскалардыц екш
- агент (жалпы) (латынша «agens» - «ю-эрекет»)3; Англия мен жалпы к¥кык (civil law) нормаларын колданатын мемлекеттер-де агенттiк келiсiмдегi тараптар агент жэне принципал (agent, principal); Германияда
- екш (сауда екш) жэне кэсшкер (Vertreter, Handelsvertreter, Unternemer); Франци-яда - екш (агент) жэне сешм бiлдiрушi (representant, commentant en mandat); Ау-стрия, Бельгия, Финляндия, Жапонияда
- сауда екш жэне кэсшкер; Скандинавия елдершде - агент жэне кэсшкер, ал Аргентина мен Бразилияда - сешм бiлдiрiлген адам жэне сешм бiлдiрушi деп аталады.
АFылшын-америка к¥кыктык жYЙесiнде (common law) агент деп баска адамныц екшн бiлдiру не оныц атынан айкындалFан аумакта белгш бiр тауары бойынша сауда операцияларын жасауFа к¥кы^ы бар жеке немесе зацды тYЛFа тYсiнiледi. Агент ез принципалы атынан келюсездер жYргiзедi, бiрак ол шарттаFы дербес тарап ретшде эрекет етпейдь А^Ш пен Англияда «агент» термин eкiлдiк пен делдалдыктыц барлык тYрi бойынша eкiлдiк бершген тYЛFа агент ретiнде жиi колданылады.
Германия зацнамасында сауда агентi дербес кэсшкер ретшде баска кэсшкер Yшiн мэмшелер жасасу бойынша делдалдык кызмет керсетуге немесе оныц атынан мэмшелер жасасуFа eкiлеттiгi бар адамды бiлдiредi.
Дания, Швеция, Норвегия, Исландия зацнамасында баска адам e3Í Yшiн зацды эрекеттер жасауга немесе Yшiншi тараппен шарттар жасасу барысында оныц атынан эрекет етуге eкiлеттiк берген адам агент болып табылады.
Коммерциялык агенттерге катысты ЕО-га мYше мемлекеттердщ зацнамаларын жакындату туралы директиваныц 1-бабы-на сэйкес «коммерциялык агент» терминше «принципал» деп аталатын баска адамныц атынан тауарларды сатуга немесе сатып алуга байланысты келiссeздер жYргiзуге не принципал атынан мэмшелер талаптарын талкылауга жэне оны жасасуга eкiлеттiк бершген тэуелсiз делдалды бiлдiруi керек деп тYсiнiк берiлген4.
Еуропаныц алдыцгы катарлы елдерiнiц бiрi Италия к¥кыгында агент (agente) пен екш (representant) арасындагы айырмашылыкты: агент тек шарт жасасу Yшiн тараптарды байланыстырушы, ал екш кэсшкер атынан шартка дербес кол коюшы ретiнде кeрсетiлген [3, 311-313 б.].
Кейбiр елдердiц зацнамасында агенттердщ к¥кыктык мэртебесiне байланысты айтарлыктай айырмашылыктар бар эрi кeп жагдайда ол нактыланган ережелердi камтиды, олардыц непзшде принципал мен агент арасындагы eзара карым-катынас ту-ындайды.
«Агенттж кел^м» терминiнiц к^кыктык магынасы бар жэне ол келiсiмдердiц белгiлi бiр тYрiне гана пайдаланылады. Б^л терминнiц непзЫз пайдаланылуы (агент-дистрибьютор) агенттiк болып табыл-майтын келiсiмдерге агенттiк келiсiмдер туралы ережелердi колдануга себеп бо-луы мYмкiн. Ал б^л, eз кезегiнде, елеулi тYсiнбеушiлiктерге алып келедь
Электрондык базада Келiсiм - жеке немесе зацды т^лгамен принципал атынан жэне оныц мYДдесiн ^здей отырып, белгiлi бiр мiндеттердi орындау жeнiндегi шарттыц тYрi acentelik anla§masi (тYрiк тiлiнде), agentliyi müqavilэ (эзербайжан тшнде), agentlik shartnomasi (eзбек тшнде), агенттик келишим (кыргыз тiлiнде)5 деп аныктама берiлген.
Келiсiмдердi к¥кыктык реттеу-де айтарлыктай айырмашылыктар бар. Континенттж Еуропа мемлекеттерiнде, Скандинавия елдерiнде, сондай-ак Жапония мен баска да дамушы елдерде агенттердiц
3 Бipыцгaй терминологиялык электрондык бaзa//https://termincom.kz//22.05.2017 ж. жагдай бойынша.
4 1986 жылгы 18 желтоксандагы Коммерциялык агенттерге катысты ЕО муше мемлекеттердщ зацнамаларын жакындату туралы № 86/653/ЕЭО директивасы //http://www.alppp.ru/law/grazhdanskoe-pravo/ mezhdunarodnoe-chastnoe-pravo/11/direktiva--86653ees-soveta-evropejskih-soobschestv.html// 22.05.2017 ж. жагдай бойынша.
5 Бipыцгaй терминологиялык электрондык база//https://termincom.kz// 22.05.2017 ж. жагдай бойынша.
кукыктык катынастарын реттейтш нормалар, эдетте, азаматтык жэне сауда кодекстерiнде не сауда агентщ^ туралы зацдарда белгiленген эрi шарттыц катысушылары езгеше келiспегенде колданылады.
Континенттiк Еуропа мемлекеттерiнiц кукык жYЙесiнде (civil law) сауда дедалдарыныц кызметтерше, оныц iшiнде шет елдер нарыгына тауарларды жеткiзу бой-ынша кызметтерге катысты коммерциялык eкiлдiк шартыныц жYЙесi кабылданган, оган сэйкес екш сенiм бiлдiрушi атынан жэне оныц есебшен эртYрлi мэмiлелер жасайды. Соны-мен бiрге ол Yшiншi ел нарыгына тауарыныц жеткiзiлуiне сенiмгердiц мYДдесiн ескередi жэне осы iс-шараFа жэрдемдесушi кешендi (нарык зерттеулерi, жарнама, клиенттер iздеу, олармен келiссeздер жYргiзу жэне баска да шаралар) орындайды.
Экшдш туралы аFылшын кукыFыныц нормаларын пайдаланатын Англияныц, А^Ш жэне баска елдердiц зацнамасында сауда агенттерi туралы арнайы норма жок, сауда агенттерiмен кукыктык катынас толыFымен сауда ережелерiмен жэне сот практикасы-мен айкындалады. Бул жерде тараптардыц кукыFы мен мiндеттерi Келiсiмнiц шартта-рымен белгiленедi. Сондай-ак Келiсiмдi жа-сау кезiнде агенттiц ез мшдеттерш аткарFан кезде принципал нускаулары негiзiнде эрекет ететiнiн немесе зацды басшылыкка алаты-нын не керiсiнше, оны мiндеттеушi кандай да бiр келiсiмге кол коятынын, кепiлдiк беретшш, принципал атынан кандай болма-сын сенiм бiлдiретiнiн, келiсiмшарт негiзiнде принципал атынан каржы бeлетiнiн, eзiн агент немесе принципалдыц сауда eкiлi деп танитынды^ын накты шешу кажет.
Тараптар эр жаFдайда Келiсiмге енгiзу кажет болатын тармактарды накты айкындайды. Осы тармактар мен оларды енгiзудiц нысанасы Келiсiмде мYДделерi KOЗFалFан елдiц немесе елдердш зацына iшiнара негiзделедi не Келiсiмге iшiнара еркiн енгiзiледi. Бiрак Келiсiмнiц барлык мэселелерi бойынша за^а сiлтеме жасап кана коймай, непзп каFидат мазмуныныц басым бeлiгi айкындалFан тармактармен берiледi.
Халыкаралык сауда тэж1рибес Келiсiмнiц жэне оныц тYзетулерiн жазбаша жасалуыныц орындылыFын кeрсеттi, eйткенi бiркатар елдерде бул зацмен негiзделген. ОFан коса, екi тарап та Келiсiмдi принципал елiнiц зацдарын, сонымен бiрге принципал атынан кызмет аткаруFа екшетп агенттiц зацдарын да алдын ала зерделемей турып жасаудыц киындыктарды туFызатынын ескеруi керек [4, 295-296 б.].
Келiсiмнiц такырыбы нысанасына карай: агенттiк келiсiм (AgencyAgreement); агенттiк
келiсiмшарт (Agency Contract); халыкаралык агентпк келiсiмшарт (International Agency Contract); коммерциялык агенттiк келiсiм (Commercial Agency Agreement); тапсырма шарты; сауда екшдш туралы шарт болып бeлiнедi.
Принципал мен сауда (коммерциялык) агент келiсiмнiц тараптары болып табылады. Олар - дербес эрi бiрiне-бiрi тэуелсiз зацды жэне/немесе жеке туета. Принципалдыц агентке берген eкiлеттiгiне карай агенттердi принципал атынан мэмiлелер жасауFа KукыFы бар жэне кукыFы жок деп ажыраты-лады.
Келiсiмде максатына карай тауар аныкталады, яFни, тауардыц тYрлерi накты кeрсетiледi. Эдетте, келiсiлген тауар-лар Келiсiмнiц ^осымшасында тiзбеленiп бершедь Тараптардыц келiсуi бойынша баска сэйкес келетш жаца тауарларды Келiсiмге енгiзуге болады. Сатып алушы-лармен келюсездер барысында тауарды усынFан кезде сатып алу-сату шартыныц ережелерi мен шарттарын агент катац сактау керек. Бул сатып алушы берген тапсырыстыц принципалдыц шарттарына, кебшесе, баFа мен жеткiзу мерзiмiне сай бо-латынына сенiмдi болу Yшiн жасалады.
Тауар туралы тармакта немесе жеке-леген тармакта агент операциялар жасай алатын аумак айкындалады. Кебшесе ол келiсiмде «аумак» деп аталып, онда не оныц ^осымшасында керсетшедь
Келiсiмнiц келесi тармаFы агенттiц кукыктары мен мiндеттерiне арнала-ды. Агент Келiсiм бойынша eткiзудi уйымдастыруFа да, принципалдыц мYДдесiн KорFауFа да катысты мiндеттердi eзiне ала-ды.
Агент принципал нускаулы^ына сэйкес аумакта тауарларды сатуFа жэрдемдесу жэне оныц мYДдесiн корFау Yшiн бар кYшiн сала-ды. Егер езгеше келiсiлмесе, агенттiц принципал атынан Yшiншi тулFамен келiсiмшарт жасасуFа кукыFы жок. Принципал атынан келiсiмшарт жасасу кукыFы, эдетте, халыкаралык саудада колданылмайды. Дегенмен, егер тараптар агентке осындай кукык беруге карсы болмаса, онда олар Келiсiм мэтшшде осы жаFдайды ескередi.
Агенттiц eткiзудi уйымдастыру жэне принципал мYДдесiн корFау бойынша мiндеттерi Келiсiмде арнайы белгшенедг
Бейбэсекелестiк туралы - агенттiц Келiсiм колданысы мерзiмiнде (ерекше белгiленсе, колданыс мерзiмiнен кейiн де) принципал тауарлары Yшiн бэсекелес болып саналатын тауарларды етюзуге, eндiруге, жарнама жасауFа, сондай-ак келiсiлген аумакта бэсекелес болып табылатын баска фирмалар атынан тiкелей де, жанама да
эрекет етуге к¥кы^ы жок.
Сатуды ^йымдастыру - агент аумакта ез мшдеттерш аткаруFа кепiлдiк беру Yшiн сатудыц тиiстi ^йымдастырылуын камтамасыз етуге мшдетть
Жарнама жасау - агентке принципал н^скаулы^ына сэйкес ез есебшен жарнама жасау мшдет жYктеледi. Ол eзi жасаFан жарнама материалдарыныц мазм^ны мен безендiрiлуiн, жарнаманы, осы максаттар Yшiн басылым тацдауды принципалмен келюуге мiндеттi. Тараптар бiрлескен жарнаманы жасауды да уаFдаласа алады.
Сатудыц ец темен айналымы туралы -агентке сатудыц кепiлдендiрiлген ец темен, яFни, келiсiлген сомадан кем болмайтын келемде сатып алу-сату шартын жасасу бойынша белгш бiр мерзiмге белгшенетш делдалдык кызметтi аткару мiндетi жYктеледi.
Агенттiц каржылык жауаптылыFы ту-ралы - агент сатып алушылардыц телем кабшетл екендiгiне алдын ала кез жетюзуге мiндеттi.
Делькредер - осы делькредер мшдетш eзiне алFан агент сатып алушы телем кабiлетсiз болFан жаFдайда, келтiрiлген за-лалды Келiсiмде алдын ала белгшенген сома шегiнде етеуге мшдеттенедь
ПринципалFа акпарат пен есеп беру -агент нарык, бэсекелестк жаFдайы, валюта мен кеден, аумак шегiнде импортты реттеу каFидалары, барлык кемшiлiктер, баFалар, тауарлардыц техникалык деректерi туралы жэне баска да Келiсiм нысанасына катысты акпаратты принципалFа берш отыруFа мiндеттi.
Принципалдыц тауар белгiлерi мен белгiлемелерi - агент принципалдыц тауар белгшерш, фирма атауын жэне езге де белгiлемелерiн Келiсiмде кезделген тауарлардыц телн^скалы^ын растау жэне жарнамалау эрi принципал мYДдесi Yшiн Fана пайдаланады.
Келiсiмнiц комиссиялык сыйакы тармаFына катысты оныц аныктамасы ретшде «Трансферттк баFа белгiлеу туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц 2-бабында «комиссиялык (агенттк) сыйакы - мэмiлеге катысушы мен сауда брокерi, трейдер немесе агент арасындаFы жеке келiсiмде кезделген, жасалFан мэмiле со-масы немесе сомасыныц пайызы тYрiнде тeленетiн, тауарды сатып алу-сату, ж^мысты орындау, кызметл керсету бойынша сауда брокершщ, трейдердiц немесе агенттiц керсеткен кызмет Yшiн телемакы»6 деп
тYсiндiрiлгенiн кел^руге болады. Соны-мен бiрге Электрондык базада агенттк сыйакы - eткiзудi кецейту максатымен, тауарды сату жэне оныц жарнамасы бойынша делдалдык кызметт телеу, ajan komisyonu (турж тiлiнде), agent komissiya (эзербайжан тшнде), agentlik komissiyasi (езбек тiлiнде), агенттин комиссиясы (кырFыз тiлiнде) деп аныктама берiлген7.
Келiсiмшарт колданысы кезецiнде Келiсiм аумаFындаFы сатып алушылар алFан, келiсiлген тауарлардыц барлык саты-лымы Yшiн агенттiц комиссиялык сыйакыFа кукы^ы бар. Агенттщ комиссиялык сыйакысы сатып алушы келiсiлген шарт та-лаптары бойынша телеуге мшдетл накты сатып алу баFасыныц келiсiлген пайызы-мен есептеледь ЯFни, агенттiц сыйакысы принципалFа сатылFан тауардан тYсетiн нетто-сомадан (шоттардыц таза сомасынан) есептеледi.
Агенттiц комиссиялык сыйакысыныц мeлшерi оныц аткаратын функциясына, тауар тYрiне, кeрсететiн кызмет кeлемiне бай-ланысты болады. Халыкаралык сауда прак-тикасы керсеткендей, комиссиялык сыйакы мeлшерi 2 пайыздан 10 пайы^а дейiнгi аралыкты курайды.
Келiсiмде агенттiц сыйакысы оFан кашан теленетМ жэне кай кезде етелген деп сана-латыны кeрсетiледi. Комиссиялык сыйакы сомасына байланысты кез келген салыкты агент eзi тeлейдi.
Принципалдыц кукыктары мен мiндеттерiне мыналар жатады:
Принципал агент усышан мэмiлелердi кабылдау, одан бас тарту туралы ез шешiмiне катысты акпаратты OFан хабарлауFа мшдетл. Агент берген дербес тапсырысты кабылдауды не кабылдамауды ез калауы бойынша шешуге кукы^ы бар, де-генмен, ол одан себепЫз бас тарта алмайды. Принципалдыц тапсырыстардан кайтадан бас тартуы оныц тарапынан келiсiмшартты б^аны болып саналады.
Принципал агентке шарттык тауарларFа жататын барлык жазбаша кужаттаманы, сондай-ак агентке ез мшдеттемелерш орындауFа кажеттi акпаратты бередь Келiсiмде принципалдыц агентке оныц кызметше кажет материалдарды беруге жэне онымен жасасатын мэмiленiц шарт-тарын айтуFа (тегiн немесе акылы) мiндеттi екеш кeрсетiледi.
Принципал баFаны езгертуге, агент аркылы eткiзетiн тауарлардыц сауда белгюш тiркеуге кдаылы.
6 «Трансферттт бага белгтеу туралы» 2008 жылгы 5 штдедег1 Казацстан Республикасыныц Зацы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z080000067//22.05.2017 ж. жагдай бойынша.
7 Бiрыцгай терминологиялык электрондык база//https://termincom.kz//22.05.2017 ж. жагдай бойынша.
Ею тарап та езара келюу бойынша езге де кукыктар мен мiндеттердi арнайы керсете алады.
Келiсiмнiц колданылу мерзiмi жэне оны бузу тэртiбi тармаFына сэйкес оныц колданылу мерзiмi белшнде Келiсiм белгiленген немесе белгiленбеген мерзiмге жасалады. Эдетте, ол бiр жылдан бес жылFа дейiн белгiленген мерзiмге жасалады эрi онда оныц келiсiлген мерзiмге немесе бiр тарап шарттык катынастарды токтату ниетi туралы мэлiмдегенге дейiн белгiленбеген мерзiмге узартылатыны да керсетшедь
Эрбiр тарап келiсiмшартты бузу ниеп туралы жазбаша хабарламаны бiрiне бiрi жiберу аркылы келiсiмшартты буза алады. Бiр тарап келiсiмшарттыц кандай да бiр мiндеттемелерiн сактамаFанда немесе ерек-ше жаFдайларда келiсiмшарт бузылады.
Эдетте, Келiсiмге тараптар арасында туындауы мYмкiн барлык даулардыц тиiстi терелшке жэне бiтiмгерлiк каFидаларына сэйкес реттелепш туралы талап енгiзiледi. Тeрелiк келiсiмшарттыц ережелерiн жэне халыкаралык саудада жалпы^а танылFан халыкаралык агенттiк келiсiмшартка катысты колданылатын кукык каFидаттарын негiзге алады. Егер агент болатын ел Еуразиялык одакка мYше мемлекет болса, онда осы жаFдаЙFа байланысты ЕО мшдетп директивасы да колданылады. Кандай жаFдай болса да тeрелiк агент болатын ел зацнамасыныц кукыктык нормаларын мшдетп тYPде ескередi [3, 326-334 б.].
Курылымы жоFарыда келтiрiлген Келiсiмдi (шартты) Yлгiлiк нуска ретiнде пайдалану усынылады.
Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексiнiц (ерекше бeлiм) (будан эрi - КР АК) 41-тарауы Келiсiмнiц бiр тYрi Тапсырма шартына8 арналFан. Осы тараудыц 846-ба-бына сэйкес Тапсырма шарты (будан эрi -Шарт) бойынша бiр тарап (сенiм бiлдiрiлген eкiл) екiншi тараптыц (сенiм бiлдiрушiнiц) атынан жэне соныц есебiнен белгiлi бiр зацды ю-эрекет жасауFа мiндеттенедi. Сенiм бiлдiрiлген eкiл жасаFан мэмiле бойынша кукыктар мен мшдеттер тiкелей сешм бiлдiрушiде пайда болады эрi ол жазбаша нысанда жасалады.
Шарт, жалпы ереже бойынша, акылы болады, бiрак ол, эаресе, егер тараптардыц арасында жеке-сенiмгерлiк катынастар калыптаскан болса, тегiн болуы да мYмкiн.
Сенiм бiлдiрiлген eкiлдiц мшдеттерг Сенiм бiлдiрушiнiц нускаулары бойынша тапсырманы орындау; Сенiм бiлдiрушiнiц талабы бойынша тапсырманыц орында-
луы женшде есеп беру; Сенiм бiлдiрушiге мэмше бойынша алFандарыныц барлыFын кайтарып беру; ОрындаFаны жeнiнде сенiм бiлдiрушiге есеп беру; Егер келiсiмшарт сенiмхатка непзделген болса, тапсырманы орындап болFаннан кейiн сенiмхатты кайтарып беру.
Егер iстiц мэн-жайы бойынша ол сенiм бiлдiрушiнiц мYДделерi Yшiн кажет болса жэне сешм бiлдiрiлген eкiл сенiм бiлдiрушiден алдын ала сурай алмаса не езшш сауалына дер кезiнде жауап алмаса, сешм бiлдiрiлген eкiл сенiм бiлдiрушiнiц нускауларынан бас тартуFа кукылы. Бул жаFдайда сенiм бiлдiрiлген eкiл, хабарлау мYмкiн болысымен жол берiлген ауыткулар туралы сенiм бiлдiрушiнi хабардар етуге мiндеттi.
Сенiм бiлдiрушiнiц мiндеттерi: Экшге тапсырма мен нускаулар беру. Сешм бiлдiрушiнiц нускаулары накты, зацды жэне жYзеге асырылатын болуы тиiс; Сешм бiлдiрiлген eкiлдi тапсырманы орындау Yшiн кажеттi каражатпен, куралдармен камтамасыз етуге; Сешм бiлдiрiлген eкiлдiц тапсырманы орындау Yшiн кажет болFан шыFындарыныц орнын толтыруFа мiндеттi; Сенiм бiлдiрушi Шартка сэйкес сенiм бiлдiрiлген eкiлдiц орындаFаныныц барлыFын кешiктiрмей кабылдауFа мiндеттi; Егер Шарт тараптары екеуiнiц де немесе олардыц бiрiнiц кэсiпкерлiк кызметп жYзеге асыруына байланысты болса, шарт-та езгеше кезделмесе, сенiм бiлдiрушi сенiм бiлдiрiлген eкiлге сыйакы телеуге мшдетп.
Егер Шартта немесе зац актшершде Шартты орындаудыц eтелуi керсетшсе, бiрак сыйакыныц мeлшерi кeрсетiлмесе, онда ол осыпан уксас кызметтер Yшiн, эдетте, кабылданFан баFа ескерiле отырып айкындалады. Сенiм бiлдiрiлген екш барлык талап етiлген эрекеттердi тшсп тYPде аткарFанын, бiрак тапсырманыц орындалмай калFанына ол кiнэсiз екендiгiн дэлелдеген жаFдайда да сыйакы теленуге тшс.
Мынадай: келiсiмшартта (сенiмхатта) сенiм ауыстыруFа кукык берiлген; eкiл елеулi себептермен сешм бiлдiрушiнiц мYДделерiн жеке eзi корFауFа мYмкiндiгi болмаFанда, оныц мYДделерiн корFау Yшiн сенiмдi баска тулFаFа ауыстыруFа мэжбYP болFан жаFдайларда, сешм бiлдiрiлген eкiлге сенiмдi баска лауазымды тулFаFа (орынбасарFа) тапсыруFа, яFни, сешм ауыстыруFа руксат етiледi.
Сенiм ауыстыру мерзiмi ол негiзге алы-нып берiлген алFашкы келiсiмшарттыц
8 1999 жылгы 1 шiлдедегi Казацстан Республикасыныц Азаматтыц кодекс (ерекше бвлiм) // http:// adilet.zan.kz/kaz/docs/K990000409 //22.05.2017 ж. жагдай бойынша.
колданылу мерз1м1нен аспауы керек.
Егер б1реудщ мYДдесi Yшiн жасалган эрекеттер оньщ тапсырысынсыз, ягни, Шартка кол койылмай турып жасалган бол-са жэне кейiн де оныц осы эрекеттерш сол адамныц eзi колдаган болса, онда сешм бiлдiрiлген eкiл шыгындарын одан eтетiп алуга жэне сыйакы алуга кукылы болады, сонда гана бул эрекеттерге Шарт жeнiндегi ережелер колданылады [5, 79-81 б.].
Шарт мiндеттердi токтатудыц жал-пы негiздерiмен катар: сенiм б^вдрушшш тапсырманы ауыстыруы; сенiм бiлдiрiлген eкiлдщ бас тартуы; сенiм б^вдрушшщ не-месе сешм б^вдршген eкiлдщ кайтыс бо-луы, олардыц бiреуiн эрекетке кабiлетсiз, эрекет кабшет шектеулi немесе хабарсыз кетт деп танудыц салдарынан токтатылады (852-бап)9.
Тэжiрибе жYзiнде делдалдык тапсырма шарты, комиссия шарты, кeлiк экспедици-ясы жэне жай делдалдык, eтемелi кызмет кeрсету шарты, агенттiк сиякты шарттармен жYзеге асады. Казакстан Республикасыныц азаматтык зацнамасында тапсырма, комиссия, ^лк экспедиция шарттары жэне баскалары камтылган, ал агенттiк шарт (келiсiм) ^ршю таппаган. Алайда, тэжiрибе жYзiнде зацнама уксастыгын пай-далана отырып, бул шарттарды жасауга тыйым салынбаган. Бул Шарт Казакстан Республикасыныц зацнамасында жацадан даму уст1ВДе? сондьщтан да эл1 экономикальщ турактылык сипатын ала койган жок;.
Агенттк шарт Ре-сей Федерациясыньщ
Азаматтьщ кодекс! не
(екшпп бел1м)10 (будан эр1 - РФ АК) тек 1996 жылы гана енпзшген. РФ АК-нщ 1005-бабына сэйкес «Агенттк шарт бойынша агент екшпп тараптьщ тап-сырмасымен сыйакы \ш\н ез атынан немесе тапсы-рыс берупн атынан жэне соньщ есебшен б1рнеше зацды эрекеттер жасауга мшдеттенедЬ).
Ал Казахстан Республикасыныц зацнамасында бул шарт керсетшмегендктен, ол
9 1999 жылгы 1 шшдедег1 Казацстан Республикасыныц Азаматтыц кодекЫ (ерекше бвл1м) //http://adilet. zan.kz/kaz/docs/K990000409 //22.05.2017 ж. жагдай бойынша.
10 1996 жылзы 26 цацтардагы Ресей Федерациясыныц Азаматтыц кодекс! (ектш1 бвл1м), http://www. consultant.ru/document/cons_doc_LA Ж 9027/ 28.03.2017 ж. жагдай бойынша.
11 Ресей Федерациясыныц Азаматтыц кодексше тYсiндiрме http://zakoniros.ru/?p=15567 //28.03.2017 ж. жа.?.дай бойынша..
Yшiн не тапсырма шарты немесе комиссия шарты жасалады. Ресейдщ жаца азаматтык коде^ кабылданганга дешн де ол тапсырма немесе комиссия шартымен реттелдь Алайда, жаца кодекстер кабылданган соц, агенттк шарт жеке шарт ретшде атап кeрсетiлдi.
РФ АК бойынша агенттк шарт тек зацды эрекеттер гана емес, накты эрекеттер де жасай алады. Оган коса, агенттк шарт комиссия шартыныц да, тапсырма шартыныц да моделш колданыла алады. Агент eз атынан клиент есебшен эрекет етсе, комиссия шартын, клиент атынан клиент есебшен эрекет еткенде тапсырма шартыныц моделш пайдаланады [6]. Сонымен катар РФ АК тYсiндiрмесiнде егер агент принципал атынан эрекет етсе, оныц кызмет тапсырма шартында ^зделген кагидалармен, ал егер ол eз атынан эрекет етсе, онда басканыц мYДдесiне тапсырмасыз эрекет жасау бойынша нормаларды колдану аркылы реттелетМ де тYсiндiрiлген11.
Талдау негiзiнде КР АК Агенттiк шартты, оныц угымдары мен колданысын, агенттiк сыйакыны, тараптардыц (агент пен принципал) кукыктарын реттеудi, мiндеттерiн жэне оган катысты eзге де мэселелердi камтитын баптардан туратын «Агенттеу» тарауын енгiзу усынылады.
1978 жылы халыкаралык децгейде кабылданган Халыкаралык жеке кукык жeнiндегi Гаага конференциясы шецберiнде
411
contract
TEH MS OF AGREE4th1 -__________ , A
SIGN
Aramr^ келiсiмдеpге колданылатын кукык тypалы Конвенция 1992 жылы кYшiне ендi. Kелiсiмдеpдi pеттеyге катысты Халыкаpалык саyда палаталаpыныц да актiлеpi баp: öp елдщ таpаптаpы аpасындаFы саyда агенттiк келiсiмдеpiн жасаy жeнiндегi н^ска^ 2002 жылы кабылдаетан Yлгiлiк коммеpциялык агенттiк келiсiмшаpт. Kepсетiлген актiлеpдi таpаптаp eз агентпк келiсiмдеpiн эзipлеген кезде пайдаланyFа, сонымен бipге осы K¥жаттаpFа сiлтеме жасаyFа болады [7, 100101 б.].
Мемлекет басшысы Н.Назаpбаевтыц «^азакстанныц Yшiншi жацFыpyы: жаhандык бэсекеге кабiлеттiлiк» атты ЖолдаyындаFы «..^з таyаp eндipy мен eткiзy, кызмет кepсетy iсiн жаhандык желiге бейiмдеyiмiз кеpек. ...Халыкаpалык ынтымактастык ая-
сында улттык экономикалык мYДделеpдi KоpFап, iлгеpiлетy кажет» деген бipiншi басымдыFына [В] байланысты xалыкаpалык саyда катынастаpыныц, эсipесе, кepшi мемле-^'ш^мен аpадаFы саyда байланыстаpыныц каpкынды дамyы кашан да eзектi болып кала беpедi.
öp елдiц xалыкаpалык катынастаpды жете дамытyын оныц epкениет жетютш деп баFалаyFа болады. «Шаpттаp - бул к^кыктык к¥pылыстыц ец кeнелеpiнiц 6ípí» - деп Fалымдаp сипаш^ан, xалыкаpалык катынастаpды дамытy к¥Pалдаpы шаpттаpдыц, агенттiк келiсiмдеpдiц, xалыкаpалык келiсiмдеpдiц xалыкаpалык аpенадаFы ^азакстанныц оpнын
ныFайтyда, дамь^да мацызы жоFаpы деп KоpытындылаyFа болады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Казацстан ПрезидентШц Назарбаев Университет1 студенттер1 алдында свйлеген свз1 //http://www.akorda.kz//16.06.2017ж. жагдай бойынша.
2. Байсымакова Д.С. Роман-германдыц цуцыцтыц ЖYйедегi комиссия шартыныц реттелу1 //http://group-global.org/en/node/53547//07.02.2017ж. жагдай бойынша.
3. Герчикова И.Н. Международное коммерческое дело: учебник, второе издание, переработанное и дополненное. - Москва: ООО «Издательство Юнита-Д», 2001. - 671 с.
4. Герчикова И.Н. Международное коммерческое дело. Практикум: учебное пособие для вузов. - Москва: ООО «Издательство Юнити-Д», 1999. - 527 с.
5. Ыдрышева С.К. Казацстан Республикасыныц азаматтыц цуцыгы: оцу цуралы. -Астана: «Фолиант», 2015. - 248 б.
6. Муцалдиева Г.Б. Куцыцтыцреттеу. Шарттар. Каз¥УХабаршысы, 2011 жыл, Ал-маты ц. Научные статьи Казахстана//https://articlekz.com/16.06.2017 ж. жагдай бойын-ша.
7. Канашевский В.А. Агентские соглашения и договоры комиссии во внешнеторговом обороте //Журнал Российского права. - 2014. - №3 (207), 2014.- С. 96-104.
8. Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтыц 2017 жылгы 31 цацтардагы «Казацстанныц Yшiншi жацгыруы: жаhандыц бэсекеге цабыетттк» атты Казацстан халцына жолдауы //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1700002017//16.06.2017 ж. жагдай бойынша.
REFERENCES
1. ^za^tan Prezidentinщ Nazarbaev Universiteti studentteri aldynda sejlegen sezi //http:// www.akorda.kz//16.06.2017 zh. zhazdaj bojynsha.
2. Bajsymakova D.S. Roman-germandyц цуцуц1уц zhYjedegi komissija shartynyц rettelui // http://group-global.org/en/node/53547// 07.02.2017zh. zhazdaj bojynsha.
3. Gerchikova I.N. Mezhdunarodnoe kommercheskoe delo: uchebnik, vtoroe izdanie, pererabotannoe i dopolnennoe. - Moskva: OOO «Izdatel'stvo Junita-D», 2001. - 671 s.
4. Gerchikova I.N. Mezhdunarodnoe kommercheskoe delo. Praktikum: uchebnoe posobie dlja vuzov. - Moskva: OOO «Izdatel 'stvo Juniti-D», 1999. - 527 s.
5. Ydrysheva S.K. ^za^stan Respublikasynyц azamat^ цуцугу: o^u ц^тй^. - Astana: «Foliant», 2015. - 248 b.
6. My^aldieva G.B. Куцуц^уц retteu. Sharttar. Каz¥U Habarshysy, 2011 zhyl, Almaty ц. Nauchnye stat'i Kazahstana //https://articlekz.com/16.06.2017 zh. zhazdaj bojynsha.
7. Kanashevskij V.A. Agentskie soglashenija i dogovory komissii vo vneshnetorgovom oborote //ZhurnalRossijskogoprava. - 2014. - №3 (207), 2014.-S. 96-104.
8. Memleket basshysy N.Nazarbaevtyц 2017 zhylzy 31 цaцtardazy «Кazaцstannyц Yshinshi zha^yruy: zhahandyц bэsekege щИ^Ш^» atty ^za^stan hal^yna zholdauy // http://adilet.zan. kz/kaz/docs/K1700002017//16.06.2017zh. zhazdaj bojynsha.
