Научная статья на тему 'Эффективность использования информационно-коммуникационных технологий при заключении сделок'

Эффективность использования информационно-коммуникационных технологий при заключении сделок Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
146
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АқПАРАТТЫқ-КОММУНИКАЦИЯЛЫқ ТЕХНОЛОГИЯЛАР / ИНТЕРНЕТ / КәСіПКЕРЛіК / ЭЛЕКТРОНДЫқ МәМіЛЕ / ЭЛЕКТРОНДЫқ САУДА-САТТЫқ / ұЯЛЫ ТЕЛЕФОНДАРМЕН ЭЛЕКТРОНДЫқ МәМіЛЕ ЖАСАУ / КәСіПОРЫНДАР МЕН ТұТЫНУШЫЛАР / B2B / B2C / C2C / ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ / БИЗНЕС / ЭЛЕКТРОННАЯ СДЕЛКА / ЭЛЕКТРОННАЯ КОММЕРЦИЯ / ЗАКЛЮЧЕНИЕ ЭЛЕКТРОННЫХ СДЕЛОК С МОБИЛЬНЫМИ ТЕЛЕФОНАМИ / ПРЕДПРИНИМАТЕЛИ И ПОТРЕБИТЕЛИ / INFORMATION AND COMMUNICATION TECHNOLOGIES / INTERNET / BUSINESS / ELECTRONIC TRANSACTION / ELECTRONIC COMMERCE / THE CONCLUSION OF ELECTRONIC TRANSACTIONS WITH MOBILE PHONES / ENTREPRENEURS AND CONSUMERS

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Жетибаев Жандос Копжасарович

В статье указывается эффективный механизм развития конкуренции, давая серьезныйтолчок для роста предпринимательской активности в заключении электронных сделок с применением новейших технологий благодаря развитию сети интернет.Учитывается значимость уровня доверия друг к другу участников электронной сделки, то естьесли стороны чем больше между собой на расстояниизаключают удачные сделки, тем лучше положительно это влияет на рост электронной торговли. Также в статье уделяется внимание на негативные аспекты, порядившиеся в результате развития новых технологий, в частности рост уровня безработицы либопонижение уровня должности, риск ненадлежащего исполнения электронных сделок и мошеннические преступления, совершаемые посредством сети интернет за последние годы.Кроме того, для того чтобы отличать виды электронной торговли, они разделены на сегменты, в частности «business to business», «business to consumer» и «consumertoconsumer» рассматриваются особенность и занимаемое место в торговой арене, проводимых в электронной основе и учитывается осуществление, не опираясь на потребности специальных услуг спекулянтов-посредников, как удобный способ регулирования электронной коммерции. Автор делает акцент на то, что электронная коммерция осуществляется как с компьютера, так и с мобильного телефона, и с каждым годом егоколичество увеличивается.В статье отмечается, что согласно рейтингу развития торговли,с использованием информационно-коммуникационных технологий среди сотен стран мира Казахстан из года в год двигается вперед. На сегодняшний день поднимаются проблемные вопросы, которые создают неудобства развитию электронной торговли, приведенные Департаментом развития торговой деятельности Министерства национальной экономики Республики Казахстан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EFFICIENCY OF USE OF INFORMATION AND COMMUNICATION TECHNOLOGIES IN CONCLUDING TRANSACTIONS

The article points out that due to the development of the internet, electronic commerce can be an effective tool for competition development, as it will give significant impetus to the growth of entrepreneurial activity in electronic transactions.The significance of the level of confidence in each other of the electronic transaction participants is taken into account, that is, if the parties, the more they conclude successful transactions at a distance, the better this positively affects the growth of electronic commerce. The article also focuses on the negative aspects that have arisen as a result of the development of new technologies, in particular, an increase in unemployment or a decrease in the level of the post, the risk of improper execution of electronic transactions and fraudulent crimes committed through the Internet in recent years.In addition, in order to distinguish between types of electronic commerce, they are divided into segments, in particular «business to business», «business to consumer» and «consumer to consumer», are considered the feature and the occupied place in the trading arena, conducted in electronic form and take into account implementation, not relying on the needs of special services of intermediary speculators, as a convenient way to regulate electronic commerce...The article points out that due to the development of the internet, electronic commerce can be an effective tool for competition development, as it will give significant impetus to the growth of entrepreneurial activity in electronic transactions.The significance of the level of confidence in each other of the electronic transaction participants is taken into account, that is, if the parties, the more they conclude successful transactions at a distance, the better this positively affects the growth of electronic commerce. The article also focuses on the negative aspects that have arisen as a result of the development of new technologies, in particular, an increase in unemployment or a decrease in the level of the post, the risk of improper execution of electronic transactions and fraudulent crimes committed through the Internet in recent years.In addition, in order to distinguish between types of electronic commerce, they are divided into segments, in particular «business to business», «business to consumer» and «consumer to consumer», are considered the feature and the occupied place in the trading arena, conducted in electronic form and take into account implementation, not relying on the needs of special services of intermediary speculators, as a convenient way to regulate electronic commerce. The author focuses on the fact that electronic commerce is carried out both from computer and mobile phone, and its number is increasing every year.The article notes that according to the rating of trade development, using information and communication technologies among hundreds of countries of the world, Kazakhstan is moving forward from year to year. Today, problematic issues are being raised that create inconvenience to the development of electronic commerce, cited by the Department of Trade Development of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan.

Текст научной работы на тему «Эффективность использования информационно-коммуникационных технологий при заключении сделок»

УДК 347.451.1

МЭМ1ЛЕЛЕРД1 РЭС1МДЕУ КЕЗ1НДЕ АЦПАРАТТЬЩ-КОММУНИКАЦИЯЛЬЩ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ТИ1МД1Л1Г1

Жандос Квпжасар^лы Жет^баев

Ацмола облысы Ацквл аудандыц сотыныц тврагасы; зац гылымдарыныц магистру, Ацквл ц., Ацмола облысы, К^азацстан Республикасы; e-mail: zhandos.zhetibayev@gmail.com

Tyüíh свздер: ацпараттыц-коммуникациялыц технологиялар;интернет;кэсткерлж; элек-трондыц мэмте; электрондыц сауда-саттыц; уялы телефондармен электрондыц мэмте жа-сау;кэсторындар мен тутынушылар; B2B; B2C; C2C.

Аннотация. Мацалада интернет желс дамуыныц арцасында жаца технологияларды цолдану арцылы мэмiлелеpдi электронды нысанда жасауда кэсткерлж белсендтжтщ вcуiне елеулi сертн береттдей бэcекелеcmiкmi дамытудыц muiмдi mеmiaiне айналып отырзандызы квpcеmiледi. Электрондыц мэмте цатысушыларыныц бip бipiне деген сешм децгейшц мацыз-дылыгы да еcкеpiледi, онда тараптар арасында негурлым бip-бipлеpiмен цашыцтыцтан œmmi сауда-саттыц жасаса, согурлым электрондыц сауданыц ecyirn оц эсерш muгiзедi. Сондай-ац мацалада жаца технологиялардыц дамуы салдарынан пайда болган жагымсыз тустары-на, жумыссыздыц децгейшц всуте немесе цызмет децгейшц твмендеттуте, электрондыц мэмтешц титнше орындалмау цаутне жэне соцзы жылдары интернет желш арцылы жа-салынатын алаяцтыц цылмыстарына мэн беpiледi.

Сонымен цатар, мацалада электрондыц сауда mYpлеpiн ажыратуга байланысты, олар сегменттерге бвлтгешн, атап айтцанда «business to business», «business to consumer» жэне «consumer to consumer»-дщ электронды нысанда ЖYpгiзiлеmiн сауда нарыгында алатын орны мен ерекшелт царастырылады жэне электрондыц сауда-саттыцта реттеудщ ыцзайлы тэсш етт, арнайы алыпсатар-делдалдыц цызметтердщ цажетттшне CYйенбейжYзеге аcыpаmындыгыеcкеpiледi.Авmоp кврсеттген сегменттер бойынша электрондыц сауда ком-пьютермен бipге уялы телефонмен де ЖYpгiзiлеmiндiгiне жэне оныц жыл сайын саны артып келе жатцанына назар аударады.

Мацалада ацпараттыц-коммуникациялыц технологияларды цолдану арцылы сауда-сат-тыцты дамыту pейmuнгici бойынша К^азацстан элемнщ ЖYздеген елдердщ шшде жылдан жылга алга жылжып келе жатцаны туралы атап вmiледi. Цазацстан Республикасы ¥лттыц экономика министрлтшц сауда цызметт реттеу депapmaменmi келmipген бYгiнгi электрондыц сауданыц дамуына цолайсыздыц тугызып отырзан мэcелелi сурацтар да квтершедь

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ПРИ ЗАКЛЮЧЕНИИ СДЕЛОК

Жетибаев Жандос Копжасарович

Председатель Акколъского районного суда Акмолинской области; магистр юридических наук, г. Акколъ, Акмолинская область, Республика Казахстан; e-mail: zhandos.zhetibayev@gmail.com

Ключевые слова: информационно-коммуникационные технологии; интернет;бизнес; электронная сделка; электронная коммерция; заключение электронных сделок с мобильными телефонами; предприниматели и потребители; B2B; B2C; C2C.

Аннотация. В статье указывается эффективный механизм развития конкуренции, давая серъезныйтолчок для роста предпринимательской активности в заключении электронных сделок с применением новейших технологий благодаря развитию сети интернет.Учитывает-ся значимость уровня доверия друг к другу участников электронной сделки, то естьесли стороны чем больше между собой нарасстояниизаключают удачные сделки, тем лучше положительно это влияет на рост электронной торговли. Также в статье уделяется внимание на негативные аспекты, порядившиеся в результате развития новых технологий, в частности рост уровня безработицы либопонижение уровня должности, риск ненадлежащего исполнения электронных сделок и мошеннические преступления, совершаемые посредством сети

Жас галым мтбеа

интернет за последние годы.

Кроме того, для того чтобы отличать виды электронной торговли, они разделены на сегменты, в частности «business to business», «business to consumer» и «consumertoconsumer» рассматриваются особенность и занимаемое место в торговой арене, проводимых в электронной основе и учитывается осуществление, не опираясь на потребности специальных услуг спекулянтов-посредников, как удобный способ регулирования электронной коммерции. Автор делает акцент на то, что электронная коммерция осуществляется как с компьютера, так и с мобильного телефона, и с каждым годом егоколичество увеличивается.

В статье отмечается, что согласно рейтингу развития торговли,с использованием информационно-коммуникационных технологий среди сотен стран мира Казахстан из года в год двигается вперед. На сегодняшний день поднимаются проблемные вопросы, которые создают неудобства развитию электронной торговли, приведенные Департаментом развития торговой деятельности Министерства национальной экономики Республики Казахстан.

EFFICIENCY OF USE OF INFORMATION AND COMMUNICATION TECHNOLOGIES IN CONCLUDING TRANSACTIONS

Zhetibayev Zhandos Kopzhassarovich

Chairman of the Akkol district court ofAkmola region;

Master of legal sciences; Akkol, Akmola region,

Republic of Kazakhstan; e-mail:zhandos.zhetibayev@gmail.com

Keywords: information and communication technologies; internet; business; electronic transaction; electronic commerce; the conclusion of electronic transactions with mobile phones; entrepreneurs and consumers; B2B; B2C; C2C.

Abstract. The article points out that due to the development of the internet, electronic commerce can be an effective tool for competition development, as it will give significant impetus to the growth of entrepreneurial activity in electronic transactions.The significance of the level of confidence in each other of the electronic transaction participants is taken into account, that is, if the parties, the more they conclude successful transactions at a distance, the better this positively affects the growth of electronic commerce. The article also focuses on the negative aspects that have arisen as a result of the development of new technologies, in particular, an increase in unemployment or a decrease in the level of the post, the risk of improper execution of electronic transactions and fraudulent crimes committed through the Internet in recent years.

In addition, in order to distinguish between types of electronic commerce, they are divided into segments, in particular «business to business», «business to consumer» u «consumer to consumer», are considered the feature and the occupied place in the trading arena, conducted in electronic form and take into account implementation, not relying on the needs of special services of intermediary speculators, as a convenient way to regulate electronic commerce. The author focuses on the fact that electronic commerce is carried out both from computer and mobile phone, and its number is increasing every year.

The article notes that according to the rating of trade development, using information and communication technologies among hundreds of countries of the world, Kazakhstan is moving forward from year to year. Today, problematic issues are being raised that create inconvenience to the development of electronic commerce, cited by the Department of Trade Development of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan.

Алгашкы интернеттщ 1960 жылдары пайда болып, эр тYрлi максаттарга колданга-нымен, тек 1990 жылдардьщ аягында гана кэсшкерлш максатта колданыска енгеншщ аркасында [1, 4 б.] элемде кэсшкерлктщ электронды нысаны пайда болды, онда тауар-ларды жэне кызметтердi сатып алу жэне сату гана емес, сондай-ак онлайн кэсштщ барлык тYрлерiн, мысалыд^тынушыларга кызмет керсету, сауда-саттык серiктестерiмен ынты-мактастык орнату, электронды окыту жэне кэсшорындарда электронды нысанда мэмше

жасау, онлайн телемдер сиякты кец тYсiнiгi калыптасты [2, 7 б.].

БYгiнгi куш акпараттык-коммуникаци-ялык технологияларды пайдалану аркылы мэмiлелердi электронды тYрде рэЫмдеу мацы-зды факторлардыц бiрi, онда эрбiр азаматтыц кашыктыктан азаматтык кукыктык катына-старга тYсу кезшде оларга карапайымдылык, кол же™дшк, тшмдшк жагынан алда тура-тындыгымен ерекшелендь Осы жаца техноло-гияныц каркынды тYрде алга жылжуы бiрнеше багытта мэмшеш интернет жел^ аркылы элек-

трондык нысанда жасауга мYмкiндiктер бердi.

K^ipri тацда дамыган жэне дамушы ел-дер катарында электрондык нысанда мэмiле жасау басты кундылыктардыц бipiне айнал-ды, оны одан эpi дамыту Yшiн Yлкен элеует-ке ие екендiгi жэне оныц оц эсеpi тек кэсш-кеpлiк саласына гана емес, жалпы алганда, халыктыц GMÏp CYpу сапасына да эсеpi бар. Атап айтканда, электрондык сауданыц арка-сындахалыкаралык саудага тартылу есебiнен халык темен багалармен кептеген тауарларга немесе кызметтерге кол жетюзе алады. Кэсш-керлерге ыкпал ету тургысынан караганда, электрондык сауданыц есш келе жаткан таны-малдылыгы осы салада ез кэсiбiн ашуга ниет бiлдipген адамдар саныныц есушеалып келдi1.

Жаца технологиялардыц аркасында пайда болган электрондык нысанда мэмше жа-сайтын кэсшкерлердщ арасында сезЫз бэсе-келестiк децгеш арта тYCтi, кэсiпкеpлеp мен тутынушылардыц 6îp бipiне деген сенiмдiлiгi ныгая бастады. Осы бойынша Уэймонд Роджерс ез ецбегшде:электрондык мэмiле интернет желiсiнде жумыс iстейтiн уйымдар Yшiн жаца нарык ашканын жэне электрондык мэмше аркылы бэсекелестк интернетпен бipге есетiнiн кеpсетедi. Накты уакыттагы акпараттарга оцай кол жеткiзу - электрондык сауданыц басты артыкшылыгы болып табылады, сондай-ак тиiмдi жэне сенiмдi акпарат беруге мYмкiндiк беpедi жэне жел^е косылмагандармен салыстырганда бэсекеге кабшетлболады деген тужырымда[3, 2б.]. Ал Диана Кэрол Мутцжаца технологиялардыц элеуметтк емipде мэмiле катысушыларыныц арасындагы сенiм децгешде мацызды орынга ие екендiгiн мэлiмдейдi. Адамдар тауарларды баска бipеулеpден сатып алуга сенiмдi бол-са, бул олардыц сенiмдiлiк децгейiне негiзгi Yмiттеpiн арттырады. Егер интернет желiсi аркылы бip-бipлеpiмен кашыктыктан сэттi сауда-саттык жасап, езара эрекеттесуге жш тап болса, онда электрондык сауданыц есуше жалпы элеуметтж сенiм оц эсеpiн тигiзедi [4].

Кейбip галымдар кэсiпкеpлiктiц электронды нысанда жYзеге асыруда келецЫз тустары барын ескеpедi. Бipеулеpiавтоматтандыpу-ды енгiзуге байланысты адам кызметiне œpi эсеpiн тигiзу кауiпi тенiп тур, соныц iшiнде жумыссыздыктыц есуi немесе корпоративтк уйымдарда жумыс iстейтiн кызметкерлердщ децгейi темендетiлуi сиякты фактiлеp бар

дейдi [2, 596б.]. Ал екiншiлеpi электрондык нысанда жасалынган мэмiленiц дер кезшде тшсшше орындалмау кауiпi барын ескеред^ себебi тутынушы белгiлi 6îp затты кермей сатып алу барысында оган сенiм бiлдipiп тэуекелге бел буады деген пiкipде [5, 114б.]. Сонымен катар интернет желiсiнде жасалына-тын алаяктык кылмыстар туралы да букара-лык акпарат куралдарында мэлiметтеp жиi кездеседi, олар жалган веб-сайттар аркылы жок тауарларды сату немесе кызметтеpдi керсету, жалган жарнамалар аркылы тез эpi темен багада тауарды сату максатында туты-нушыдан алдын ала электронды эмиянга немесе банктк картага акша аударту2. Мундай проблемалык мэселе, эрине, жаца калыпта-сып келе жаткан технологияны дамытуда кез-десуi де мYмкiн,бipак аталган фактiлеpдi кай жагынан алып караса жаца технологияныц ыкпалы когамга жэне экономикага тигiзетiн эсеpi тиiмдiлiгi жагынан алда тур, олардыц барлыгы бipiншi кезекте тутынушылардыц та-лаптарын канагаттандыру максатында, оларга ыцгайлы етiп, реттеудщ карапайым тэсiлдеpi заман талабына сай жасалынып жатканын есте сактау кажет.

Соцгы жылдары электрондык мэмше-леpдi pэсiмдеу барысында тутынушыларга ко-лайлы ету Yшiн кептеген зерттеу жумыстары жYpгiзiлуде, олардыц кебiсi акпараттык жэне коммуникациялык технологияны пайдалану барысында туындаган мэселелеpдi шешуге багытталган.К арапайым сезбен айтканда, сэттi электрондык мэмiле рэЫмдеу нэтиже-сiнде тауарлар немесе кызметтер тутынушылардыц тапсырыс берген жерше дейiн жеткiзу Yшiн кэсiпкеpлiк ортаны дамытуга, сауданы реттеуге немесе журтшылыктыц каржылык сауаттылыгын кетеруге байланысты мемле-кет тарапынан кукыктык катынастарды одан эpi дамытуда жумыстар жYpгiзiлуде, сонда да кукыктык катынастардыцодан эpi карапайым, жецiл жолдарын каpастыpып,тэжipибеде жш кездесетiн сурактарды шешуде электрондык мэмше тараптарыныц пiкipлеpiбей-жай кал-мау керек.

Осы непзде колданыстагы азаматтык зацнаманыц нормасын карастырсак, 2016 жылдан бастап Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексiнiц 152-баптыц 1-1-тар-магында мэмiленiц жазбаша нысаны pетiнде электрондык нысанда pэсiмдеу керсетшген3.

1 Казацстан Республикасы YKÎMemlniц 2017 жылгы 12 желтоцсандагы № 827 Каулысы. ««Цифрлыц Казацстан» мемлекеттж багдарламасын бекту туралы» // «ддшет» Казахстан Республикасы нормативтЫ цщыцтыц актшерШц ацпараттыц-цщыцтыц ЖYйесi: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1700000827.

2 Как мошенники обчищают банковские карты казахстанцев // https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kak-moshenniki-obchischayut-bankovskie-kartyi-kazahstantsev-387133/.

3 Казацстан Республикасыныц 2015 жылгы 24 царашадагы № 419-V Зацы. «Казахстан Республикасыныц кейбiр зацнамалыц акттерте ацпараттандыру мэселелерi бойынша озгер^тер мен толыцтырулар енгiзу туралы» // «ЭдЫет» Казахстан Республикасы нормативтж цщыцтыц актшерМц ацпараттыц-цщыцтыц ЖYйесi: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1500000419#z3.

Жас галым мтбес1

Б1рак; аталган нормада тшелей электронды нысанда жасалынатын мэмшенщ TYCÍHÍri аныкталып т^рган жок, ал оньщ мазм^нын тYсiну Yшiн арнайы зац нормаларына талдау жYргiзу кажет [6]. Сондай-ак аталган баптыц екiншi тармагында жазбаша тYрде жасалган мэмшеге тараптар немесе олардыц eкiлдерi кол коюдыц электрондык цифрлык колтац-ба кда&лын пайдалану карастырылган4, б^л жерде электрондык мэмше жасасу барысында электрондык цифрлык колтацбаны пайдалану тараптардыц еркi емес, бiрак мiндеттемесi ретшде карастырып отыр, онда электрондык мэмшежасаудыц каркынды тYрде дамуына едэуiр шектеу жасап, цифрлык колтацбаны арнайы техника аркылы растауды мэжбYP етедьКэсшкерлкт электронды нысанда жYргiзуде электрондык мэмшенщ орнын к^кыктык сипатта айкындамай, тараптарга цифрлык колтацбаныц каншалыкты кажет-тiлiгiн ескермей, тэжiрибеде туындаган мэсе-лелердi шешуде д^рыс нэтиже бермейтiндiгiн назардан шыгармаган жен.

Ал ендi жаца калыптасып келе жаткан технологияныц мацыздылыгын жаца кезка-распен енген сэттерш жYЙелендiру жэне оны реттеу максатында бiрнеше галымдар-дыц кезкарастарынакелер болсак. Алгашкы электрондык сауда аркылы жYргiзiлетiн на-рык тYрлерiн ажыратуга байланысты Лор-на Джиллидiц ецбегiнде т^тынушылардыц топтарын сегменттергебeлiп карастырган, онда «business to business» немесе «B2B»-делдалды талап етпестен, кэсшорындар бiр-бiрiмен тжелей мэмше жасау Yшiн колдана-ды. Ол интернет желiсiнiц пайда болганына дейiн кэсшорындар бiр-бiрiмен компьютер-лк желiлердi колданумен жасалган жалгыз сегментболатын,алайда, соцгы он жыл шш-де кэсшорындар шетелдш т^тынушыларды тарту Yшiн электрондык сауданы кэсшкерлк жэне байланыс кдаалы ретiнде кабылдап, нэтижесiнде электрондык мэмшенщ «business to consumer» немесе «B2C» сегмент пайда болды. Онда кэсшорындар интернет желiсi аркылы т^тынушыларга белгiлi агент, филиал немесе екш аркылы сауда-саттыкжасамастан бiр-бiрiмен тiкелей мэмшелер рэсiмдеу Yшiн колданылады [7, 26б.].

Осы багытты терецiрек зерттеп, электрондык мэмше жасау катынастарыныц ар-тыкшылыгына аса назар аударган Уэймонд Роджерс «business to consumer» немесе «B2C» сегментшщ тиiмдiлiк т^старын карастырган, атап айтканда, татынушыларга колайлы етш,-

шопингтi Te3ipeK жасау мYмкшдiriн, ^сыны-стар мен багаларды бipден реттеуге, байланыс орталыктарын веб-сайттан алуга болатын-дыгын жэне сатып алу тэжipибесш толыкты-ра алатындыгын кepсетедi. Сондай-ак электрондык мэмшенщ тагы баска «consumer to consumer» немесе «С2С» сегмент бойынша кейбip Yшiншi т^лгалар аркылы тртынушы-лар арасындагы электронды; саудаларына токталган. Мысалы, т^тынушы интернет желiсi аркылы аукционга тауарды сатуга кой-са, баска т^тынушылар оны сатып алатын бага ^сына отырып алады, ал Yшiншi тарап эдетте ол Yшiн кiшiгipiм комиссия алады. Веб-сайт-тар т^тынушылардыц кажеттiлiктеpiн ка-нагаттандыру Yшiн тек Yйлестipушi болып табылады. Олар ^сынылатын ешмдердщ са-пасына кепiлдiк беpудi кажет етпейдi [3, 16б.]. Жогарыда сипатталган ец кеп таралган электрондык мэмше сегменттеpi кэсiпоpындаp мен т^тынушыларга мэмшеш электрондык нысанда жасау барысында тараптарга едэуip жецшдш жасап, кагаз бастылыктан к^ткарады.

2019 жылы 14 мамырда еткен Yкiмет отырысында ^азакстан Республикасы ¥лт-тык экономика министpi Р. Дэленов баян-дамасындаэлектрондык сауданы дамыту мэселесiне байланысты «B2B» сегментшщ онлайн-нарыкка белсендi тYpде шыгуы кажет-тЫн жэнеказipгi тацда негiзгi Yлестi «B2C» алатындыгын ескеpдi, себебi алдагы уакыт-таэлектрондык сауданыц шексiз мYмкiндiк-теpi дэстYpлi дYкендеpдiц интернет жYЙесiне жаппай кешуше ыкпал етедi. Соцгы 2 жылда А^Ш-та 10 мыцнан астам дYкен жабылды. Алдагы 5 жылда АКШ-та сауда орталыктары-ныц 20-25%-ныц жабылуы кYтiлуде5.

Жогарыда сипатталган сегменттерде мэмше тараптары бip бipiмен кол алыспауы, жылдам жасалуы, заттыц немесе кызметтщ темен багада болуы, аумактык шекаралардыц, артык шыгындардыц болмауы басым орынга ие, сэйкесiнше негiзсiз пайда табуды кездей-тiн, тауардыц немесе кызметтщ багасы ке-теpiцкi болуына себепкер алыпсатар-делдал-дык кызметтеpдiц кажеттшп болмайды жэне дэстYpлi тYpде жYpгiзiлетiн сауданыц басым кeпшiлiгi бipтiндеп электронды нысанга ке-шуiне алып келедь

Электрондык мэмiлелеpдiц пайда болуы эдетте интернеттщ даму тарихымен байланысты, б^ны тек интернет аркылы жYзеге асыры-латын кызмет pетiнде карастыратындыгымен тYсiндipуге болады. Бipак интернет езшщ бipегейлiгiне жэне бYкiл элемде каркынды

4 К^азацстан Республикасыныц Азаматтыц кодекы. Жалпы бвлiм // «Эдтет» К^азацстан Республикасы нор-мативтт цуцыцтыц акттерЫц ацпараттыц-цуцыцтыц ЖYйеci: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K940001000_.

5 К^азацстан Республикасы ¥лттыц экономика мuнucmpi Р.Е. Дэленовтщ баяндамасы КYн mэpmiбiнiц 2-мэсе-леЫ бойынша: Электрондыц сауданы дамыту мэcелелеpi туралы // https://economy.gov.kz/kk/pages/kazakstan-respublikasy-ulttyk-ekonmika-ministri-re-dlenovtin-bayandamasy-kun-trtibinin-2.

тYpде таралуына байланысты электрондык са-уда жогарыда кеpсетiлген сегменттер бойынша тек компьютерлердщ кемегiмен гана емес, сонымен катар уялы телефондармен дежYp-гiзiледi [8, 87 б.]. Соцгы он жылдыкты алып карасак тутынушылар мэмiлелеpдi ездеpiнiц уялы телефондары аркылы жасау саны жыл-дан жылга артып келе жатканын байкауга бо-лады, онда уялы телефон аркылы акша жiбеpу жэне кабылдау жецш эpi ыцгайлы, сондай-ак жасалган эpбip эpекеттiц сакталатындыгымен еpекшеленедi6. Мысалы, Малайзия мемле-кетiнде 2010 жылдан 2011 жыл аралыгында, уялы телефондармен жасалган сауда терт есеге арткан, атап айтканда, 31,7 млн АКШ долларынан 146,6 млн АКШ долларына дешн жеткен, ал кеpсетiлген аралыкта компьютер-мен жасалган электрондык сауда (уялы теле-фонсыз) тек 9% ескен [9, 1104б.].

Жалпы алганда соцгы жылдары Ка-закстанда акпараттык-коммуникациялык тех-нологияларды пайдалану аркылы мэмiлелеpдi рэЫмдеудщ мацыздылыгы жылдан жылга дамып келе жатыр, мысалы, 2017 жылы «UNCTAD B2C E-commerce Index» атты электрондыксауда-саттыкты дамыту рейтин-гюшдеКазакстан элемнiц 144 елдщ iшiнде 51 орынга иеленд^ ал 6îp жыл бурын 137 елдщ шщде 88 орында болды. Электрондык сауда индексi электрондык саудага мемлекеттiц дайындык децгейiн ескеред^ ондагы кер-сеткiштеpге: интернет желю^ банк картала-рын тарату децгеш, 1 миллион тургынга ка-ушЫз серверлер саныжэне пошта жYЙесiнiц сешмдшп кipедi7. Казакстанда мэмiленi электронды нысанда жYpгiзу 2016 жылы 121 млрд тецге, 2017 жылы 174 млрд тецге, 2018 жылы 269 млрд тецгеш курады8. Бунда бYгiн-ri кYнi мемлекет тарапынан жYpгiзiлiп жаткан саясаттыц каркынды тYpде жYзеге асырылып, елiмiзде электрондык сауданыц алга серпш жасаганын байкаймыз.

Бipак бул жогарыда керсетшген керсет-кiштеpдi Казакстан Республикасы ¥лттык экономика министpлiгiнiц сауда кызметш рет-теу депаpтаментiнiц директоры А.Бижанова

тагыда кетеруге болады деген пшрде:бугшп кYнi тутынушылар толыкканды сауданы YЙден шыкпай кашыктыктан электронды тYpде жа-сауга кедеpгiсiн тигiзетiн ашык сурактар ете кеп, мысалы, тутынушылардыц электронды тYpде сатып алынган заттарын узак меpзiмде жеткiзу, сауда жасау барысында ескершмеген косымша каржылык шыгындар, электрондык сауда мэселелеpi туралы халыктыц то-лык акпаратсыздыгы, дамымаган цифрлык жэне келiктiк-логистикалык инфракурылым-мэселелеpi тутынушыларга колайсыз жагдай тугызып отыр [10].

Жогарыда кеpсетiлген ашык сурактардан баска мукият назарды талап ететiн кэсшкер-лiктi электронды нысанда жYpгiзуде терю тустары баршылык, ол туралы макалада ай-тылып та кеттi, бул акпараттык-коммуникациялык технологиялар аркылы мэмiлелеpдi рэЫмдеудщ кукыктык табигаты ете аз зерт-телiнгендiгiн жэне расында кукыктык тургы-дан геpi экономикалык тургыдан кебipек ка-растырылгандыгын кеpсетедi.

Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексше мэмшенщ электронды нысаны жазбаша нысан болып есептелсе де кэсшкер-лiктi электронды нысанда жYpгiзуге ыкпал ететiн«152-1-бап Мэмшенщ электрондык нысаны» атты арнайы бап кабылдау усынылады, онда тараптардыц электрондык мэмiле жасау ниетiн жэне ерюн, тараптардыц электрондык цифрлык колтацбаны камтамасыз ету мш-деттемесiн, тараптардыц тацдауы бойынша колтацбаныц балама тYpлеpiн, электрондык мэмiле жасау барысында арнайы зац норма-сына сштеме жасау мэселесшнакты ашып, электрондык нысанда мэмше жасау жолда-рынкарастыру кажет.

Сонымен катар, жыл сайын жаца технология жаца кырынан танылып келуiне байланысты электронды нысанда жасалынатын мэмiлелеpдi кукыктык реттеу оны колдану тэжipибесiнен артта калдырмай, теориялык жэне тэжipибелiк гылыми-зерттеу жумыстарын жYpгiзе отырып, азаматтык зац нормасына тиiстi езгеpiстеp мен толыктырулар енпзу кажет.

O^EBHETTEP

1. Wang, F. Fangfei. Law of electronic commercial transactions: contemporary issues in the EU, US, and China.- New York: Routledge, 2008. - 270p.

2. Turban, E., Outland, J., King, D., Lee, J.K., Liang, T.P., Turban, D.C. Electronic commerce 2018:amanagerial and social networks perspective. 9thedition. - Switzerland: Springer International Publishing AG, 2018. - 636p.

6 The Cheque Is in the Tweet: Sending and Receiving Money on Your Smartphone is Getting Easier // http://www. economist.com/finance-and-economics/2014/11/20the-cheque-is-in-the-tweet.

7 Как развивается электронная торговля в Казахстане // https://strategy2050.kz/ru/news/52299/.

8 Электронная торговля в Казахстане: в 2раза увеличилось число интернет-покупателей //https://strategy2050. kz/ru/news/52988/.

Mac zmbiM Mmöeci

3. Waymond Rodgers. E-commerce issues addressed in a throughput model. - New York: Nova Science Publishers Inc, 2010. - 207p.

4. Diana, C.Mutz. Effects of Internet Commerce on Social Trust // Public Opinion Quarterly. Vol.73 (3), (2009). -P. 439-461

5. Barreto, R. Menna. Electronic Contract as Legal Cyber Communication // Direito GVLaw Review. Vol.5 (2), (2009). - P.110-124.

6. KapasycoB 0. O mpe6o6auunx rpawöaucKoso KodeKca PecnyönuKu Rmaxcmau k o^opMne-uuw öosoeopnux o6n3amenbcme//https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=39029178.

7. Lorna E. Gillies.Electronic commerce and international private law: a study of electronic consumer contracts. - New York: Routledge, 2008. - 286p.

8. PycmaMÖeKoe H.P., Myxumöuuo6 M.0. npaeoeoepezympoeanue öosoeopnux omuomeuuü 6 cemu Mumepuem. - Mouospa^un - TawKeum:TawKeumcKuü socyöapcmeenuü wpuöunecKuü yuu-eepcumem, 2016. -185 c.

9. Penny, L., Chew, W. L., Raja, R. and Lim, H.A. Online Shopping Preference and M-Payment Acceptance: A Case Study among Klang Valley Online Shoppers // Pertanika Journal of Social Sciences & Humanities. Vol. 24 (3). (2016).-P. 1103-1119.

10. Euwauo6a A. O nepcneKmmax puuKa sneKmpouuoü mopso6nu // https://www.zakon. kz/4964637-o-perspektivah-rynka-elektronnoy. html.

REFERENCES

1. Wang, F. Fangfei. Law of electronic commercial transactions: contemporary issues in the EU, US, and China. - New York: Routledge, 2008. - 270p.

2. Turban, E., Outland, J., King, D., Lee, J.K., Liang, T.P., Turban, D.C.. Electronic commerce 2018: a managerial and social networks perspective. 9th edition. - Switzerland: Springer International Publishing AG, 2018. - 636p.

3. Waymond Rodgers. E-commerce issues addressed in a throughput model. - New York: Nova Science Publishers Inc, 2010. - 207p.

4. Diana, C. Mutz. Effects of Internet Commerce on Social Trust // Public Opinion Quarterly. Vol.73 (3), (2009). -P. 439-461

5. Barreto, R. Menna. Electronic Contract as Legal Cyber Communication // Direito GV Law Review. Vol.5 (2), (2009). - P.110-124.

6. Karagusov F. O trebovanijah Grazhdanskogo kodeksa Respubliki Kazahstan k oformleniju dogovornyh objazatel'stv //https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=39029178.

7. Lorna E. Gillies. Electronic commerce and international private law: a study of electronic consumer contracts. - New York: Routledge, 2008. - 286p.

8. Rustambekov I.R., Muhitdinov Zh.F. Pravovoe regulirovanie dogovornyh otnoshenij v seti Internet. - Monografija - Tashkent: Tashkentskij gosudarstvenyj juridicheskij universitet, 2016. -185 s.

9. Penny, L., Chew, W. L., Raja, R. and Lim, H.A. Online Shopping Preference and M-Payment Acceptance: A Case Study among Klang Valley Online Shoppers // Pertanika Journal of Social Sciences & Humanities. Vol. 24 (3). (2016).-P. 1103-1119.

10. Bizhanova A. Operspektivah rynkajelektronnoj torgovli//https://www.zakon.kz/4964637-o-perspektivah-rynka-elektronnoy.html.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.