Научная статья на тему 'НАРРАТИВ ТУЗИЛМАДА ТЕМПОРАЛЛИК БИРЛИКЛАРИНИНГ КОГНИТИВ ИФОДАСИ.'

НАРРАТИВ ТУЗИЛМАДА ТЕМПОРАЛЛИК БИРЛИКЛАРИНИНГ КОГНИТИВ ИФОДАСИ. Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Семантик фрейм / нарратив матн / темпораллик / предикат / дискурс / бирликлар / тузилма / когнитивлик.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Бердиева Гузал Низомжон Қизи

Мазкур мақолада нарратив тузилмада темпоралликнинг когнитив ифодаси таҳлил қилинган. Бундан ташқари мақолада нарратив дискурс характерискасини ҳам тасвирланган ва мисоллар келтирилган. Мазкур мақоланинг назарий асослари сифатида ҳориж ва махаллий тилшуносларнинг нарратив матнга бағишланган назариялари ҳам келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НАРРАТИВ ТУЗИЛМАДА ТЕМПОРАЛЛИК БИРЛИКЛАРИНИНГ КОГНИТИВ ИФОДАСИ.»

НАРРАТИВ ТУЗИЛМАДА ТЕМПОРАЛЛИК БИРЛИКЛАРИНИНГ КОГНИТИВ

ИФОДАСИ.

Бердиева Гузал Низомжон кизи https://doi.org/10.5281/zenodo.10815214

Аннотация. Мазкур мацолада нарратив тузилмада темпоралликнинг когнитив ифодаси та^лил цилинган. Бундан ташцари мацолада нарратив дискурс характерискасини щм тасвирланган ва мисоллар келтирилган. Мазкур мацоланинг назарий асослари сифатида %ориж ва махаллий тилшуносларнинг нарратив матнга багишланган назариялари уам келтирилган.

Калит сузлар: Семантик фрейм, нарратив матн, темпораллик, предикат, дискурс,бирликлар, тузилма, когнитивлик.

Нарратив матн турли тилдаги дискурс жанрларини узига олади. Нарративлик дискурсив ходиса сингари матндаги гоялар моделларни нутк ходисаларидан ташкарида бир неча сатхларда куриб чикилади. Уларга когнитив сатх хам тегишли булиб, укувчи вокеа-ходисаларни тилда ургатилган (хар бир она тил) конуниятларига мос тарзда кабул килади. Бу, уз навбатида нарратив матнни грамматик таъминотини хам кузда тутади. Грамматик шакллар бевосита когнитив грамматика билан алокадор булиб, когнитив грамматикада "тилни англаш воситалари оркали турли структуравий билим шаклларига кириш ва улар хдмда тил билан богликлик уртасидаги муносабатни [Белошапкова Т.В. 2008. -40 с.] аниклашдан иборатдир. Когнитив грамматикага хос булган бош тушунча,грамматик таркибнинг белгиларга алокадорлик хусусияти билан боглик.[ Болдырев Н.Н., 2009: 38-50.]. Образли белгиларни маълум моделларини яратиш грамматик таркибга эга булган белгилар ёрдамида амалга оширилади. Шу нуктаи назардан, баъзи белгилар узининг мураккаблашган нутк шаклларига эгалиги сабаб когнитив тахлилни талаб этади.

Бу турли вазиятга хос булган хар хил лавхаларга ажратилган вазиятларни тахлилини уз ичига олади. Ушбу вазиятлар сиртки семантик фреймни ташкил килади. Сиртки семантик фрейм такдим этилган вазиятнинг бошланиши, давомийлиги, тугалланиши, такрорланиши жараёнлилиги каби белгиларини камраб олди.

Бирор вазиятга тегишли булган лавхаларнинг хар бири кайд этилган бу каби ажратилган учта эпизод фреймларни бирига тегишли булиши мумкин. Ушбу вазиятлар семантик фреймнинг ташки имкониятини х,осил килади. Семантик фреймнинг ташки куринишини ифолайдиган вазиятнинг бошланиши, давомийлиги, тугалланиши каби белгиларининг бирига тегишли саналади. Нарратив матндаги фрейм бирор вазиятни х,осил килишида кайд этилган ( бошлаш, давомийлик...) лавхаларини бирини ташкил килади. Бошка суз билан айтганда, мазкур маъноли таркибнинг хосил булиши бирор аник лавхани алохида фреймлар (бошлаш, давомийлик, тугалланиш...) билан берилишида юзага келади. Ушбу фреймлар алохида тассаввурга эга кичик вазиятни ифодалайди. Бунда темпорал воситалар фреймлиги модификатори х,исобланади. Мазкур х,олатларнинг юзага келиш х,олларини куйидаги мисолларда тах,лил килиб чикамиз: Масалан: Every spring, Navarro, senior partner, fifty-five, half Spanish, cosmopolitan, able, polished, had 'gone on' to New York to buy goods. This year he shied at taking up the long trail. He wasundoubtedly growing older; and he looked at his watch severaltimes a day before the hour came for his siesta.(O'Henry, 134).

Маълум вазиятларни фреймли тасаввури уз ичига объект, субъект компонентлари (Navarro, senior partner, fifty-five ) уртасидаги муносабат ва субъектнинг хдракатга булган

муносабати натижасида юзага келадиган интенсивлик (was undoubtedly growing older), тугалланганлик (had 'gone), резулътативлик, итеративлик (looked at his watch several times) каби, процессуаллик инхоативлик, ингрессивлик хдракат ва х,олат, бир х,олатдан иккинчи х,олатга утиш ва шу каби маъноларнинг бошка хдракатлар билан богликлигини уз ичига олади. Келтирилган параметрлар турли бирикмаларда х,осил булса, баъзи фрейм турлари узига хос турлари ва кичик гурух,ларига х,ам эга булиши мумкин. Шунинг учун х,ам нарратив матнда фреймлар кайд этилган ходисаларни бирини уз ичига олиши мумкин. Маълумки, хар бир вазият предикат асосида курилади. Предикатнинг мухим компоненти унинг семантикасидаги чегараланганлик / чегараланмаганлик, феъл иштирокидаги вазиятларда хдракат ва х,олат семантикасини карама-карши куйилиши, одатийлик кабилар феълнинг лексик-семантик, грамматик имкониятларига боглик шаклланади. Шуни х,ам таъкидлаш лозимки, нарратив матндаги фрейм тах,лили пропозиционалллик билан х,ам боглик. Барча дискурсив ходисалар сингари нарративлик хам узига хос моделга эгалиги билан фаркланади. Нарративликда иштирокчилар нут; вазиятидан ташкарида содир этилган вокеликда бир неча сатхларда цатнашади. Бунда иштирокчиларнинг хатти-харакатлари алохида лингвистик кодга эга булиб, тилда урнатилган лексик-грамматик конуниятларга буйсунган холда шакллантирилади. Нарратив дискурс вокеа-ходисалар, шахс, объект характерискасини тасвирлайди. Берилган вокеа-ходисалардан референция ташкаридан келадиган маълумотга боглик.Чунки референция узига хос структурани ташкил килади ва олдинги хамда кейиги маълумотларни боглайдиган куплаб тушунчалар, иборалар, фикрларга ишора килади.

Нарратив дискурсдаги вокеа-ходисалар тасаввури уз ичига объект, субъект, вакт, макон компонентлари уртасидаги муносабатларни намойиш этади хамда субъектнинг хдракатлари натижасида хосил буладиган вокеа-ходисалар, вазиятларнинг тугалланган, натижавий, такрорий, давомий- давомий булмаганлик, хдракат ва х,олат, бир х,олатдан иккинчи х,олатга утиш ва шу каби маъноларни вазият ичидаги бошка хдракатлар билан боглик холда намойиш этади. Нарратив дискурсни вакт ва маконда фаоллашувига оид келтирилган параметрлар турли лицоний бирикмаларда х,осил булади. Баъзи нарратив ифодалар узига хос кичик вазиятлардан хам иборат булиши мумкин. Шунинг учун х,ам куриладиган маълум нарратив ифодага бир неча вазиятларни уз ичига олган холда тахлил килиниши мумкин. Нарративликдаги вокеа-ходисалар кечими асосан предикат доирасида курилади ва унинг мух,им компоненти сифатида феъл семантикасидаги чегараланганлик / чегараланмаганлик, феълнинг хдракат ва х,олат семантикасини карама-карши куйилиши, феълнинг лексик-семантик, грамматик хусусиятлари мухим урин тутади. Шуни х,ам таъкидлаш лозимки, нарратив матнда темпораллик, макон фаоллашуви тах,лили билан х,ам боглик х,олда амалга оширилади. Чунки пресуппозиция узига хос структурани ташкил килади. Пресуппозиция аслида, мантикий тамойилларга асосланган булиб, бир пайтнинг узида семантик ва прагматик хусусиятга эга саналади [Сафаров Ш.2023;222]. Нарративликда пресуппозициянинг фаоллашуви унинг семантик табиати билан боглик булиб, айнан билдирилаётган фикр ёки мулохазани лицоний курсаткичларида юзага келади.

Б.Комри инглиз тили тизимида перфективликнинг ифодаланиш усуллари билан боглик х,олларни куйидагича таснифлайди:

1. ^иска дуративлик. Перфектив имперфективга нисбатан киска вакт оралигидаги давомийлик билан характерланади.

2. Чекланган дуративлик: Мазкур холда перфектив чегараланганлик "bounded" (telic, having a natural end) чегараланмаган "unbounded" (atelic) имперфективга карама-карши куйилади; shut the door- started to laugh.

3. Ингрессив (инхоатив) маъно: Перфективлик харакат ёки холатнинг бошланиш нуктасини курсатса, имперфективлик унинг прогрессивлигини англатади. Мазкур маъно одатда имперфективлик холатида begin ва start каби фазафеъллари билан кулланилади.

4. Натижавий харакатнинг натижасини,холат узгаришини ифодалайди; shut the door. [Сотпе, 1976]

Бриггснинг таъкидлашича нарратив дискурсда дейктик элементларвокеликнинг ривожланишини, тугалланишини,бошланишини аниклашга кумаклашади. [Boogard, 1996]. Нарративлик тингловчиларнинг бошка вокеа-ходисалардан ажратиб олиши нуктаи назаридан умрнинг когнитив фаолиятига боглик саналади. Когнитивлик ментал жараён сифатида вокеа-ходисаларни таккослашга,ифода хусусиятларини киёслашга асосланилган инсон онги фаолияти хисобланиб, унда субъектни ураб турган оъбектлар, вокеликлар ва уларни лисоний ифодаси борасидаги билими, вокеликларни урнини ва натижаларини, муносабат шаклида намойиш килишда кулланиладиган воситалар билан боглик. Шунингдек, инсоннинг когнитив фаолиятидаги идрок этишнинг специфик турлари етказаётган маълумотни саралаш,гурухлаш имконини беради.

REFERENCES

1. Белошапкова Т.В. Когнитивно-дискурсивное описание категории аспектуальности в современном русском языке:Автореф.дисс....д-ра.филол.наук. - М.: 2008. -40 с.

2. Болдырев Н.Н. Процессы концептуализации и категоризации в языке и роль в них абстрактной семантики // Горизонты современной лингвистики: традиции и новаторство. - М., 2009. - С. 38-50.

3. Сафаров. Ш. Прагмалингвистика. "Узбекистон миллий энциклопедияси". Тошкент, 2008,- 300 б.

4. Сафаров Ш.С. Когнитив тилшунослик. -Жиззах. "Сангзор". 2006.92 б.

5. Boogaart, Ronny. 'Towards a Theory of Discourse Aspectuality' // Temporal Reference, Aspect and Actionality. Vol. 1: Semantic and Syntactic Perspectives. Edited by Pier Marco Bertinetto, Valentina Bianchi, James Higginbotham, and Mario Squartini. Torino: Rosenberg and Sellier, 1995. -221p.

6. Comrie B. Aspect, Cambridge: Cambridge University Press.. 1976. -142р

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.