CC BY
11NARPAY TUMANIDAGI TUPROQLARNING MELIORATIV HOLATIGA TAVSIF
Xudayorova U.S
Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti, Toshkent, O'zbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.10970671
Annotatsiya. Ushbu maqolada Narpay tumanidagi sho'rlangan tuproqlning holatini va ularning kimyoviy tarkibini o'rgarib borish, sho'rlanish darajasi hamda ularning kelib chiqish sabablari haqida ma'lumotlar keltirilgan.
Kalit so'zlariO'rta Zarafshon okrugi, Narpay tumani, tuproq, tuproq meliorativ holati, sho'rlanish.
Abstract. This article provides information on the study of the condition of saline soils in Narpay district and their chemical composition, the level of salinity and the causes of their origin.
Keywords: Middle Zarafshan district, Narpay district, soil, soil reclamation, salinity.
Аннотация. В данной статье представлены сведения об изучении состояния засоленных почв Нарпайского района и их химического состава, уровня засоления и причин их возникновения.
Ключевые слова: Среднезарафшанский район, Нарпайский район, почвы, мелиорация почв, засоление.
Kirish. Maqolada Narpay Tumanidagi sho'rlangan tuproqlar va ularning darajalari haqida ma'lumotlar keltirilgan. Tabiiy sharoit va antropogen omillarni hisobga olgan holda tuproqlarning meliorativ holati, sho'rlangan tuproqlarning kelib chiqish sabablari ko'rsatilgan. Narpay tumani hududida paxtachilik, chorvachilik, dehqonchilik xo'jaliklari yaxshi rivojlangan.
Tuproqlari sug'oriladigan bo'z, ba'zi joylarda sho'rlangan, tog' etagi qiya tekisliklarida och bo'z tuproqlar tarqalgan. Narpay tumanidagi tuproqlarning sho'rlanish darajasining oshishiga va o'zgarishiga asosiy sabab bu yer osti suvlaring yer yuzasiga yaqin joylashganligi, inson faolyati ta'sirida tuproq meliorativ holatining o'zgarishidir.
Ushbu tadqiqot ishining maqsadi Narpay tumanidagi tuproqlarning sho'rlanish darajasini o'rganishdan iborat hisoblanadi.
Uning vazifasi esa tabiiy sharoit va antropogen omillarni hisobga olgan holda Narpay tumani sho'rlangan tuproqlarning kelib chiqish sabablarini;
-tuproq sho'rlanish darajalarini o'rganish
- shakllanish qonuniyatlarini aniqlash, tuman hududidagi tuproqlarning meliorativ holatiga ta'sir qiluvchi omillarni o'rganish va tahlil qilishdan iborat.
Natijalar va ularning muhokamasi. Zaravshon vodiysidagi tuproq hosil qiluvchi jinslar asosan turli litogenezli to'rtlamchi davr yotqiziqlari. Narpay tumani Zarafshon I ва II terrasada joylashgan. Bu terrasalarda, cho'kindilarning tekislik qalinligi 60-150 m. Tumaning asosiy suv manbai Narpay kanali Zarafshon vodiysidagi qadimiy va yirik kanallardan biri. Qoradaryo (Zarafshon tarmog'i)dan to'g'onsiz suv oladi. Suv o'tkazish imkoniyati 70 m3/s. Sug'orish maydoni 42,2 ming ga; o'rtacha chuqurligi 1-2 metr Samarqand viloyatining Narpay tumanida 18,6 ming ga, Paxtachi tuma-nida 17,9 ming ga, Kattaqo'rg'on tumanida 4 ming ga, undan quyiroqda 1,7 ming ga yerlarni sugoradi. Kanal daryoga parallel holda Zarafshon tizmasining g'arbiy tarmoklari etaklari bo'ylab o'tgan. 370 shoxobchasi bor[1].
Narpay tumanda bo'z tuproq zonasida sug'oriladigan tipik, och bo'z va o'tloqi tuproqlarida hamda quyi qismida muntazam yuvilib turuvchi cho'l zonasining sug'oriladigan o'tloq tuproqlarida sug'orma dehqonchilik rivojlangan. Havzaning paxta, beda, sholi, bug'doy, jo'xori,
bog'dorchilik va uzum ekinlari. Yomg'irli dehqonchilik ham keng rivojlangan bo'lib, asosan okrugning sharqiy qismidagi tipik bo'z tuproqli tog' tog'li tekisliklarda joylashgan.
Tuman hududida asoasan elyuviylar, delyuviylar va toshli prolyuviylar eTKH3HK^apHgarHdagi qumoqli va loyli, talqon tuproq teri toshli va dag'al toshloqli, bazi joylarda sho'rxoksimon, o'rtacha va kuchli yuvilgan (qo'riq-tashlandiq, bazi joylarda lalmi va shartli sug'oriladigan) tipik bo'z tuproqlar.Lyoss va lyossimon qumoqlardagi bazi joylarda kuchsiz sho'rlangan kuchsiz yuvilgan, o'rta va og'ir, bazi joylarida yengil qumoqli sug'oriladigan bo'z-o'tloqi tuproqlar.Lyoss va lossimon qumoqlarda kuchsiz va o'rtacha yuvilgan, asosan o'rtacha va og'ir qumoqli, bazan toshloqli yuvilmagan lalmi tipik bo'z tuproqlar.
Narpay tumanida tuproqlar uning relyefiga, geologik jinslariga, iqlimiga, agroiqlimiy sharoitlariga va yer osti suvlarining sathiga bog'liq holda joylashgan
Bundan ko'rinib turiptiki yer osti suvlari ham tuproqlarning tarkib topishida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun biz yer osti suvlarining sathiga qarab tuproqlarni ham 3 turga ya'ni avtomorf, gidromorf yarim gidromorf deb ajratamiz.
Yer osti suvlarining yaxshi chiqmasligi, uning yaqinlashishi va bug'lanish uchun intensiv sarflanishi tuproqlarda, ayniqsa daryoning quyi oqimida tuzning to'planishini oshiradi. Zarafshon va sho'rlangan tuproqlarning ko'p variantlari va sho'r botqoqlarning rivojlanishiga hissa qo'shadi.
Yer osti suvlarining chuqurligi, sho'rlanishi va kimyoviy tarkibi
1-jadval
№ kesish Chuqurlik, sm Minerallanish, g/l. Sho'rlanish
Qattiq qoldiq HCO3 Cl SO4 Ca Mg Na Tun daraja
Samarqand viloyati
24 130 1,830 0,476 0,042 0,816 0,160 0,091 0,241 C zaif
25 145 0,970 0,409 0,028 0,432 0,100 0,085 0,103 C yangi
26 170 2,130 0,159 0,021 0,272 0,270 0,049 0,279 C zaif
22 120 1,460 0,317 0,042 0,792 0,110 0,098 0,214 C zaif
35 115 3,450 0,177 0,378 1,656 0,320 0,220 0,320 X-C o'rtacha
39 135 4,270 0,329 0,406 2,184 0,270 0,354 0,453 X-C o'rtacha
34 165 3,940 0,604 0,266 2,040 0,490 0,384 0,087 C zaif
36 130 3,660 0,280 0,357 1,824 0,410 0,250 0,266 X-C o'rtacha
12 120 1,260 0,128 0,084 0,648 0,130 0,079 0,114 C zaif
17 160 3,440 0,323 0,200 1,824 0,130 0,140 0,748 C o'rtacha
20
190
0,880
0,213
0,259
0,456
0,060
0,098
0,080
С
yangi
(Axmedov. A. U, Karimov. X. M, Artiqov.X. T, Parpiyev. G. T, Научное обозрение. Биологические науки., Rossiya. 2018)
Narpay tumani tuprog'i, birinchi navbatda, sho'r va qumloq tuproqlardan tashkil topgan. Bu tuproqlar odatda unumdor va qishloq xo'jaligiga yaroqli, suvni o'rtacha va yuqori darajada ushlab turish qobiliyatlga ega. Shu bilan birga, toshloq va gil tuproqli ba'zi joylar ham bor, ular ekinlarni yetishtirish uchun muammolar keltirib chiqaradi. Umuman olganda, Narpay tumanining tuprog'i sholi, bug'doy, sabzavot kabi ekinlar yetishtirish uchun qulay. Qolaversa, Narpay tumanidagi tuproqlar, ayniqsa, o'simliklarning o'sishi uchun zarur bo'lgan azot, fosfor va kaliy jihatidan yaxshi ozuqaviy moddalarga ega. Biroq, tumanning turli hududlarida tuproq unumdorligi va oziq moddalar darajasida ba'zi farqlar bo'lishi mumkin. Fermerlar uchun tuproqni muntazam ravishda sinab ko'rish va o'g'itlash usullarini mos ravishda o'zgartirish muhimdir. Umuman olganda, Narpay tumani qishloq xo'jaligi uchun qulay tuproq sharoitiga ega bo'lib, uni oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishda muhim hududga aylantiradi.
Sho'rlangan yerlarni melioratsiyalashda uzluksiz ishlaydigan ochiq zovurlardan tashqari yana ko'pgina hollarda muvaqqat yordamchi sayoz zovurlardan ham foydalanish maqbul bo'ladi. Agar doimiy zovurlar oralig'idagi masofa keragidan ham katta bo'lsa, muvaqqat zovurlardan foydalanish katta samara beradi va bunda qo'shimcha zovurlardan foydalanishga ehtiyoj qolamydi.
Xulosa. Hozirgi kunda Narpay tumanida tuproq meliorativ holati boshqa tumanga chegaradosh bo'lgan hududlarga nisbatan yaxshi hisoblanadi. Tuproqshunos olimlar tomonidan tuproqni muntazam nazorat qilib borish ishlari muntazam ravshda olib borilmoqda. Narpay tumani tuproq eroziyasining oldini olish choralarini ko'rish orqali o'zining unumdor tuproqlarini saqlab qolish va qishloq xo'jaligi iqtisodiyotini qo'llab-quvvatlash imkonini beradi.
REFERENCES
1. Ahmedov A.U., Nomozov X.K., Xolboev B.E., Toshpo'latov S.I., Qoraxonov A.X. Tuproqshunoslik va agrokimyo. Darslik. -T.; " 2017
2. Axmedov. A. U, Karimov. X. M, Artiqov.X. T, Parpiyev. G. T, Научное обозрение. Биологические науки., Rossiya. 2018
3. Abdullayev.S.A., Namozov.X.Q Tuproq melioratsiyasi va gidrologiyasi Toshkent «Excellent Polygraphy» 2020 43 b.
4. Satarov.D.S, Xoliqulov.Sh, Nosirov.M, Eshmurodov.D Tuproqshunoslik va agrokimyo., 2009., 20 b.
5. Nomozov X.Q, Turdimetov Sh.M O'zbekiston tuproqlari va ularning evolutsiyasi., Toshkent., 2016,. 85 b.
6. Sherxolov O.I. Zarafshon daryosi oqimi hajmining daryo uzunligi bo'yicha o'zgarishi / Geografiyaning dolzarb muammolari. Respublika ilmiyamaliy anjumani materiallari. -Samarqand, 2006. -B. 113-114.
7. Geografiya.uz
8. Arxiv.uz
9. Narpay.uz
