61XFTAP 02.11.91
Кeшпендi сал-сертершщ хальщтьщ-дши кезк;арастары
Ессентугел А. Азиа Самет Азапб Нурбол А. Садуакасв
аЛ.Н. Гумилев атындары Еуразия улттык, yHMBepcMTeTi, Нур-Султан, К,аза^стан бКастамону унивepcитeтiн, Кастамону, Туркия
вК,. Жубанов атындары А^тебе ещрлж унивepcититeтi, А^тебе, К,аза^стан
Корреспонденция ушш автор E-mail:
аEsentygel73@mail.ru бsametazap@hotmail.com Bsadu_ngd@mail.ru аhttps://orcid.org/0000-0001-7422-382X бhttps://orcid.org/0000-0003-4449-8536 Bhttps://orcid.org/0000-0002-6195-0048 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-138-1-142-154
Ацдатпа. Кешпендыер мэдени мурасыныц, соныц штде цазац халцыныц Madememi тарихында «сершк» дэстурдщ мацызы зор. Сал-серлер dacmypdi устанган, адамзат-тыц цундылыгы бар, танымдыц, тагылымдыц мураларга бай жан-жацты енер иелр - цазац даласыныц рухани кeлбemi.
Казац халцыныц рухани мэдениетШц басым белт цугын-сургтге ушырап, тыйым салынып, кептеген кеpнeкmi цайраткерлердц, мэдениет пен мэдени дэсmYpдi жалга-стырушылардыц eсiмдepi умыт цалды. Олардыц халыцца цайта оралуы, мэдени емipгe араласуы олар жасаган мэцгшк рухани цундылыцтарды тутас mYсiну цажеттшгш тудырады, бул жалпыадамзаттыц мэдениетте езШц лайыцты орнын алуга толыц не-гiз бар.
XV-XIX гасырлардагы цазацтардыц цогамдыц-саяси жэне рухани емipiндe ауызша поэ-зияныц екiлдepi - ацындар, жыраулар, салдар мен серлер орасан зор рел атцарды. Сал мен серыер ез шыгармашылыгы арцылы алдыцы урпац mэжipибeсiнiц цайталануын жинацтап, халыцтыц рухани mэжipибeсiнiц байланыстырушы бастамасы болып та-былады.
Сал мен сepi цогам цайpаmкepi реттде болашацты алацдай отырып, барлыц билтке -олардыц байларына да, отаршылдарына да душпанга айналды. Пpогpeссивmi кецiл-кYйдi бiлдipemiн, моральдыц-этикалыц, элеуметтт-мэдени, философиялыц жэне тарихи иде-ялар мен танымдарды ез шыгармаларында жацаша бейнелейтш сал-серлер халыц MYд-десш цоргаушы цызметт атцарды.
Сал-серлердц керкем мурасы шыгармашылыцтыц ерекше mYpi болса, олардыц бейней улттыц менталитеттц жарцын бгр кертт деуге болады.
Мацалада улт мэдениетi, сез енepi тарихындагы сан алуан енepдi бip басына тогысты-
рган, ягни ацындъщты, эншшктi, композиторлъщты, импровизаторлъщты, шешен-diKmi шебер де мтаз мецгерген казацтъщ сал-сертертщ шыгармашылыгы тарихи-мэ-дени, эдеби деректер негiзiнде карастырылады.
¥лт эдебиетi тарихындагы свз шеберлертщ тлыми-шыгармашылъщ ецбегi, тл мэде-ниетi, квркемдК ойлау жуйеа, улттъщ рух пен сана, улттъщ-рухани кундътъщтары философиялъщ тYргыдан баяндалады.
Ty^h сездер: казак мэдениетГ; квшпендыер; сершк; сал-серлер; казак дуниетанымы; дэстур; эншГ; жыршы.
1. Юркпе.
Казак елi кене турю халыктарыныц бiр тармагы. Тамырын сак,, рун тайпаларынан, турш каганатынан тартады деген тужырым айтады галымдар. Скиф тайпасыныц гуламасы Анахарсис «Кек аспанда кун куймеа калай еркш козгалса, сайын далада скиф керуендерi де солай еркш кешш-конады» [1] - дегетн ескерсек1920 жылдарга дейiнгi казакхалкыныц турмысы кез алдымызга келедi. Кецес еюметг орнаганша, т1пт1, одан да соц бiразFа дейiн кешiп-конып гумыр кешкен казак елi Yшiн табигаттан аялы ештеце болмайтын. Табигат ананыц тесiн емiп, терiн еркш жайлады. Сондыктан да мэдениет1, енерi соган карай калыптасты. Олар, кенеден келе жаткан бабалар жолын катты устанды. 0здерiне тэн жазылмаган дала зацын тутынды. Дала зацы ете катал болатын. Сондыктан кешпендiлер емiрiнiц гурпы дараланып турды.
Кешпендiлердiц мэдениет1 де сан гасырлар калыптасып, еркендеген. Еуразия кещстшнде кешпелi еркениетт1ц дэстYрлi мэдениет енердiц уакыттык тYрлерi, яти, поэзия жэне музыка енерлерi калыптасты жэне ол басты орын алады [2, 149 б.].
Кай улттыц, халык,тыц болмасын енер1 сол журт жаралгалы туындаган. Шыцжандык, Кытай тарихшысы Н. Мыцжани «Казак,тыц кене тарихы» атты ецбепнде к,ытайдыц «Тайпин Хиуаниуйжи» топтамасыныц «ТYрiк шеж1рес1» атты тарауындагы деректерге CYЙенiп: «тYрiктер бие CYтiнен жасалган к,ымызды iшiп алган соц, эн шырк,ап бiр-бiрiмен елец айтысады. Куш бYгiнге дейiн жалгасын Yзбеген бiздегi ак,ындар айтысыныц осыдан мыц жылдар бурыцгы Батыс ТYркi к,агандыгы дэуiрiнен берi келе
жатк,ан дагдылы дэстYP екенiн байк,аймыз» -деп жазган [3, 78 б.].
XIX гасырда сал дэстYрiнiц тYP ерекшел1ктер1н1ц гана кейб1р элементтер1н сактап калган Ыржан сеюлдД жаца сапалы салдармен катар, сер1лер тобына жататын Акан сиякты енер иелер1н1ц пайда болуына жэне осы кезде «сал», «серЬ> деген угымдардыц б1р тектес угымдар есеб1нде пайдалана бастауына караганда, сал, сер1лер творчествосы мен дэстYрлерiнiц тыгыз 1шй байланыстылыгына караганда, сер1лер сал титнщ негiзiнде еткен гасырда калыптаскан енер иелер1нщ жаца тYрi деп айтуымызга болады. Генезис1 жагынан алганда, сер1лер ыдырай бастаган купия одактар мYшелерiнiц соцында жYрiп, олардыц ойындары мен билерше катыскан «фанаунау» сеюлдД сер1ктер1мен тамырлас болганга уксайды. Сер1лерд1ц жYрiс-турыстары мен репертуарларында оларды салдардан спецификалык айыратын элементтер жок. Алайда салдар творчествосына тэн негiзгi сарындар - богема сарындары ез дамуын сер1лер поэзиясынан тауып отыр» [4, 125 б.]. Ендеше, сал-сер1лер - музыкалык шыгармаларды, эн-кYЙдi казак даласында еркендетш, таратушы енер иелер1. Олардыц ерекше касиетi - акындыгы, энш1л1г1, ^йш^лш, елд1 эн мен сэнге белейтш, адам жанына 1зг1л1к нурын себетш зиялыгы.
Казак халкыныц ез1не гана тэн улттык енерлер1н1ц б1р1 - сер1л1к дэстYр. XIX гасыр белесщде айрыкша кезге шалынар хас енердщ кайнарын керсету максат. «Сер1» деген атка ие болып, кешпенд1 журттыц енер кеш1не езгеше рец берген, турлi енер иелер1н1ц казак мэдениетше коскан Yлесiн айкындау кажет.
Алтын Орда, Дешт Кыпшак заманындагы тарихи болмысымызды баяндайтын
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(138)/2022 143
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
«К,ырымныц к,ырык, батыры» атты батырлар жырыныц топтамасыныц осы аймакта гана тутасымен сакталып, атакты Мурын Сецпрбекулы жыраудыц аузымен б1здщ заманымызга жету1 де кездейсоктык кубылыс емес. Ежелп ногайлы заманындагы Сыпыра жырау осы елкеде туып, ем1р сур1пт1 деген мэл1мет бар. Демек, Абыл, Нурым, Актан, К,ашаган, Аралбай, Сэтпгул, Зэкэрия, Суг1р «к^армандык, жыраулык мектеб1нщ» буг1нге дей1н мурты сынбай жетушщ де тамыры тым терецде [5, 9 б.].
Тарихи-археологиялык мэл1меттерге суйенген Е.Турсыновтыц зерттеу1нде андронов дэу1р1 кезещнде, б.з.б. XIV-XIII гасырларда, ру, тайпалардыц ез 1ш1нде отау курып, даралау болган. Yлкeн отаулар рудан бел1н1п, аруактарды кастерлеу, ас беру салтын устанган. Будан шыгатын корытынды сал жэне сер1 типшщ пайда болуы мифологияныц жацгыруы нэтижеанде «даралану», ягни, купия одактардыц, тотем-ру атасыныц болуы терютнде жатса керек.
Зерттеуш1 Е.Турсынов «сал» мен «сер1нщ» кейде катар айтылатынын, сер1лер салдардан кешн пайда болган богема сарындарын жырлаушы енер адамдары деген корытындыга келед1.
Сал-сер1лер тулгасынан олар ем1р сурген кещспк - казактыц улы даласын, езгеге уксамайтын телтума мэдениетп, улттык болмыс тутастыгын керуге болады. Бул ретте галым Ш.Ыбыраев «Уакыт пен кещспк угымдарыныц дэстурл1 улттык сипатта, алдымен фольклорда сакталатыны айтып, керкемд1к ойлаудыц тарихынан уакыт пен кещспк туралы угымдардыц калыптасу тарихын бел1п алуга болмайтынын ескертед1» [9, 14б.].
XV-XVII гасырлар арасында казактар жан-жагындагы этностармен согысып келд1. Согыс тэрт1б1 далалык кагидамен етет1н. Бул замандарда жыраулар улкен роль аткарган. Жыраулар согыс тусында уытты толгауларымен мыцдаган эскерге рух берген болса, бейб1т кунде езшщ даналыгымен, абыздыгымен, етюрлшмен ханга да т1ке сейлеп, карашаныц камын ойлаумен журд1. Кепш1л1к жырауларды сол уш1н де ерекше
кастерледД. К,алыц журты жырауларды тебесше кетере курметтеген1н керген хан да кеп жагдай да оларга карсы келуге именсе, б1р жагынан жыраулардыц дана ойына суйенд1. К,иын-кыстау шактарда жырау абыздар ханга тыцнан ой салып, жен с1лтеп отырды. Сонысымен де олар кадДрл1 ед1. Жыраулар тек абыз, дана, акын гана емес сонымен катар олар жауынгер, батыр тугын. Муны Актамберд1 жыраудыц:
Жауга шаптым ту байлап, Шепп буздым айгайлап. Душпаннан керген корлыктан Жалынды журек кан кайнап, Елд1-журтты коргайлап, 0л1мге журм1з бас байлап!
- [10, 196 б.] деген сездершен ацгаруга болады. Жыраулар ерлшмен коса жауынгерлердщ рухын кетер1п, ж1герленд1р1п отты жырлар тепп, куш-куат берд1 жэне ездер1 де майдан ортасында шайкасты. Б1р колына кылыш, б1р колына домбыра устаган жыраулар алгы шепте турып, сарбаздардыц кеюрепне елец сезбен тау копарар екп1н куйды. Эбден рухы аскактаган калыц шер1к жолындагыныц бэр1н тапап ете бердД.
XVIII-XIX гасырларда акын-жыраулар - кешпенд1л1к мэдениетт1ц синкретт1к тулгасы, халык эдебиет1 дэстурлер1н сактаушы hэм когамда элеуметт1к птрд жетк1зуш1 кызметтерш аткарган. Поэзиялык шыгармаларын эуенге косып, кобыз немесе домбыра сиякты саз аспаптарыныц суйемелдеу1мен орындаганы да белпл1. Тарихта ез1нд1к суреткерл1к болмысымен еамш тацбалаган сондай енерпаздар шыгармашылыгы кунды дуниелер екен1 даусыз. Олар - этностык мэдени генофондымызга айтулы улес коскан тулгалар.
Сондай-ак, ертедег1 баксы-жыраулар дэстур1н жалгастырушы энш1-акындардыц, сал мен сер1лердщ шыгармашылыгыныц да мэдениеттанудагы тэрбиел1к орны, фольклорлык мураларымызды буг1нг1 кунге жетазудеп улкен ецбег1 айтуга турарлык жагдай жэне олардыц эс-эрекеттер1 мен
муралары улттык болмысты катайтатын, ултымыздыц келбетiн керсететiн жаркын дYниелер.
2. Зерттеу эдiстерi.
Гылыми макалада тарихи-мэдени сабактастык кагидалары, жYЙелi сараптама, компаративистика жэне констеляциялык эд1стер колданылды. Казак мэдениетшщ енер1, сер1л1к дэстурi кешпенд1л1к турмыска сай кескшшен отырыкшылык келбетке ауыса отырып, халык ем1р1н1ц энциклопедиясына, кешнп урпакка акпарат беру кешен1не айналганы айтылды.
Кешпенд1лер мэдениетiнiц акындык-энш1л1к енер1 баска мэдениеттердщ уксас Yлгiлерiмен салыстыра отыра талданып, баска да туркi халыктарыныц казактыц мэдениетi мен енерше эсерi, олардыц уксастыгы керсетшдД. Кешпедiлер мэдениетiнiц, енерiнiц, эншiлiк-жыршылык дэг^р^ц ерекшелiктерi жYЙеленiп, акындык енердiц, эншшж жанрдыц кепшiлiкке ыкпалы, эншi-акындардыц (сер^ердщ) топтасып серуен кура халык аралауы, ягни, «кешпелi театрдыц» далалык журттыц психологиясына, элеуметтiк мацызы жiктелдi.
Макалада кешпенд казак халкыныц мэдениетi жэне енершщ калыптасу кезецi мен токырау тусын камтыгандыктан казак мемлекетiнiц ежелп тайпаларга катысы карастырылып, Геродоттан бастап деректер алынып, адамзат тарихында бурын-соцды емiр CYрген батыс-шыгыс гуламаларыныц ецбектершен мэлiметтер келтiрiлдi. Сак гуламасы Анахарсистен хак1м Абайга дейiнгi аралыктагы кезге шшкен акпарлар колданылды. Кешегi еткен, бYгiнгi тацдагы элемге белгiлi тулгалар мен зерттеушiлердiц зерттеу эдiстерi багытка алынып, мэдениет, философия саласына ецбеп сiцген, колтацбасы калган Э.Кенни, Д.Джонсон, А.Барнард, Д.Агамбен, С.Тер-Минасова, С.Холл сынды iрi галымдардыц ецбектерi мен зерттеу эдiстерi пайдаланылды.
Сондай-ак, отандык философ, филолог, музыкатанушы гылымдардыц ецбектерiндегi идеялар мен эдДснамалык эдiс-тэсiлдер
басшылыкка алынды. Данышпан Эл-Фараби, Ж.Баласагуннан бастап, казак мэдениетш, музыкалык мурасын, эншi-акындар (сал-серiлер) шыгармашылыгын, зерттеуге Yлес коскан А.Затаевич, Б.Ерзакович, А.Жубанов, А. СейдДмбек, Т. Эсемкулов, Ш. Ыбраев жэне т.б. галымдар ецбектерi, гылыми зерттеулерi каперде усталып, ецбектену барысында кажетiне карай колданыс тауып отырды.
Макалада талдама, салыстырмалы талдау, мэтiндi таратып жазу, сал-серiлер мен казак мэдениетше тарихи деректемелiк материалды айкындау тэсiлдерi колданылды.
3. Талк,ылау.
Бiз карастыргалы отырган Казакстанныц батыс аймагында, ягни Мацгыстау, Атырау, Актебе ецiрi серiлiк курып еткен енерпаздар аз болмаган. Казак халкыныц эмбебап енерпаздарыныц атауы - «серiлiк» дэстурдiц ерекше керiнiстерi жэне езегi Yзiлмей XX гасырдыц 30-шы жылдарына дешн уласты.
Казак журтыныц кене мэдени мураларыныц бiрi - сал-серiлiк дэг^р. Киiз туырлыкты, кешпендi журттыц аргы-берп мэдениетiнде сал-серiлердiц езiндiк орны бар. Бул, ел шшде бурыннан белгт атау болса, кейiнгi галымдар кезiмен де зерде керген угым. Кешнп дэ^рде «Сал-серi» десе эр казактыц кез алдына эсем киiнген мацгаз, келбеттi кербез адам елестейтiн болды. Эрiде пацдыгымен коса Yлкен енер иеа, «сегiз кырлы, бiр сырлы» жанды айтар едi. Багзыда енерi мен бекзаттыгына Yстемелеп батырлыгын дэрштеген де сиякты. Ягни, «сал-серi» дегенiмiз - бойына талай енер тогыскан акын, эншi, жыршы, батыл да алгыр, пац, сырбаз, ацшы, мерген, сейк, найзагер, эсемшiл, кецiлдi, шешен жшт. «Осынша енер турлерi бiр адамныц бойына калай бiтедi?» -деген ^мэнмен карауыцыз зацдылык.
Италия ойшылы Джованни Пиконыц: «Адам - кандай гажап туынды! Акылы кандай гажап, кабiлетi кандай шексiз, шшш мен козгалысы кандай айкын эрi гажап, ал эрекетi перiштенiкi кпетп, тусiнiгi Кудайдай, ол -элемнщ сулулыгы, жануарлар дYниесiнiц эталоны» [8, 150 б.] - деген ете оцды пiкiр.
Адам баласы кай нэрсеге де епт1. Жалкаулыгын жецiп, жастайынан машыктанса турлi енеркэсштг децгелетiп экететiнi сезсiз. Тек, кYнделiктi, калыпты дагды керек. Эншi, акындардыц, серiлердiц емiрлiк устанымы iзгiлiк, имандылык.
Негiзi адам баласы емiрге iзгiлiктi, карапайымдылыкты, адамгершiлiктi, кiсiлiктi аркалап келедД. Катыгездiк пен жауыздыкты, сумпайылык пен аярлыкты кере бара YЙренедi.
Сал мен сер1нщ тарих сахнасына шыгу дэуiрiн галымдар эрiге сiлтейдi. Бул такырыпка казак зиялыларыныц iшiнде калам тарткандары бiршама. Э. Маргулан, Е. Ысмаилов, С. Кирабаев, К. Сыдыков, С.Негимов, Т. Журтбай, Т. Эсемкулов жэне т.б. белг1л1 галымдар зерделесе, М.Магауин («Кекбалак» романы), С.ЖYнiсов («Акан серi» романы) сиякты казактыц кернект1 жазушылары керкем шыгармаларына аркау еткен. Е. Турсунов бiраз улттардыц серiлiкт1 серiк еткен енерпаздарымен салгастырып, уксастык iздейдi жэне «сал», «серЬ> атауыныц шыгу тарихын терецнен тартып, серiлiк дэстурдiц кыры мен сырына Yцiлiп, оларды рухани элеммен астастырып, багзыдагы жауынгер топка шенеп, улы даланыц мэдени феноменi ретгнде карастырады.
Yрiмжiлiк галым Я. Кумарулы «сал», «серi» атауларыныц этимологиясына ерекше токталып, кытай мурагаттары деректерiне CYЙенiп, тым эрiге кулаш урады. Сак дэуДршен шым тартып, кецiлге конымды тарихи шолу жасайды [9, 38 б.]. «Салдык салттыц ежелден халыктыц дагдыланган дэстурлi 1с1 екендiг1н айта келш, гулама Э.Маргулан: салдыктыц соцгылары Бiржан мен Мухит сал дегенге саяды. Сал мен серiнiц езгешелш олар, эр1 акын, эр1 энш1, эр1 кYЙшi, эр1 сауыккой, елге куаныш берет1н, олардыц жYрег1не жарык сэуле тусiрет1н окымысты адамдай саналады»
- дей келе, турiк каганаты кезещндеп Иоллык Тег1нд1 «сер1л1кт1 эдеп кылган ойшыл к1а» -деп керсетедД. Осылайша тарих акпарларынан сыр актарып: «Кыпшак даласында сер1л1к пен сал енерш тараткан майталмандарыныц б1р1
- Жошы хан. Ол касына атакты жырауларды, акындарды, сал-сер1лерд1, эншi-кYЙшiлердi
топтап, б1рыцгай сауык Yст1нде жYредi екен. Оныц сер1л1кт1 жаксы керу1 сонша, экес1 жыл сайын Балкаш тещрег1ндег1 Кулан-ойнак даласына эдеш ац аулауга келгенде кыпшак елДнщ «сыйы» деп, оган он мыц боз ат, он мыц кара ат тарту ет1п отырган. Жошыныц ацда жYрiп кеп шыккан бшк жер1 Ортаудыц суцкар уя салатын ушар басы. Ол жердД Жошы ерекше кадДрлеген, суцкардыц ец алгырын осы арадан устайтын. Ол бшк шыцды казактар осы кYнге дешн «Жошыныц киясы» деп атайды. Оныц сер1л1к ем1ршен туган атакты ^й «Аксак кулан», «Жошы хан казактардыц еанде осы кYнге дешн сакталган» [10, 174 б.].
¥лттык археология мектебшщ непзш калаушы галым Э. Маргулан жазбалары б1раз мацызды акпарларга каныктыра отырып, К1ш1 жYЗдiц сер1лер1 кебше сыбызгы колданатынын, олардыц кДа жиып, сыбызгы тартып отырганын орыс енерпаздары эр уакытта кагазга тусiргендiг1н айтады. Жайык бойыныц атакты сер1лершщ б1р1 халык аузында ацызга айналган дарынды ойшыл, атакты композитор Мухит Мералиевтщ (1806 жылы туган) гумыр жолына зере сала: «Мацгыстаудагы адайлардыц аяулы кYЙшiсi Абыл Таракулы (1750-1822). Жаратылыс оны бер1к кылып жасаган. Ол мыкты балуан, аткыш мерген, ат сешс, ацшы. Барлыгы сер1лерде болатын касиет. Абылдан кешн Мацгыстауда талай атакты кYЙшiлер болды, солардыц 1шшен жеке дара туратындары Лекер, Жоламан, Еар, 0ришан, Оскенбай, ец ардакты кYЙшi эаресе Оскенбай Калмамбетулы (18601925). Оскенбай - кусбеп, мерген, зергер. Сер1лерде болатын эдет. Шыгарган кYЙлерi Акан сершщ «КулагерЬ> сиякты аяулы атына арналган ^ш «Жирен жорга», «Ак желец» атакты ^й» - дейд1 [11].
Осы, Калмамбетулы Оскенбай Батыс ещр1нщ белпл1 дYлдYлдерi, мырза халкыныц ырза кещлшен туган «Жет1 Кайкы» деген атаулы жетеудщ б1р1 едД. «Кайкы» деген к1м? «Кайкы» сез1 «сал», «серЬ> деген угымда айтылады. Мацгыстау, Атырау, Актебе даласында бул атау ауызга жш алынады. Кек1рег1 кенеден шеж1реге каныккан энш1, жыршы 1збасар Шыртанов бYЙ дейдД: «...еркек
сал-серш1 - кайкы, ал эйелд1ц cepiciH - сэйк1 дейдi, «кайкы» деген солай - сал-cepi деген магынаны бередД» [12, 45 б.]. «Жет1 кайкы»
- энш1, жыршы, кYЙшi, акын, компазитор
- бойына бiрнеше енер тогыстырган жетi енерпаз. Ел арасындагы жет1 булбулды жуптап: «Жетi кайкыныц этнен козгап ж1бер», «Жетi кайкыдан сал» деген колкалауларды да кулагымыз шалган. «Жетi кайкы» - бойына бiрнеше енер сыйган жетi енерпаз - ЭдДл Отегулулы, Жылкелдi Тещзбайулы, Оскенбай Калмамбетулы, Шолтаман Байсарыулы, Таcтемiр Шыршыгулулы, Турсын Алдашулы, Досат Бэймембетулы сек1лд дYлдYлдер. Жетеуi бiрге жYрiп, ел аралап, енер керсетш, кешпендi журттьщ кещлш эн-жырмен аулаган.
«Жетi кайкы» Кекжар (Ойыл), Каракамыс (Актебе даласында), Орынбор базарларында жиi болып, карашаны CYбелi сез, сазды эуен, сулу енерлерiмен талай сусындаткан. «ТYрiк халк,ы курымасын, курбан болмасын!» - деп Ycтiндегi Тэщр1 айткан едi» [13, 5 б.], - деген накылды Махмут Кашкари бекер айтпаса керек. Сонау турю каганаты дэу1ршщ абызы Иоллык Тегiн мен кешегi Жет1 Кайкы, Ак,ан cерi, Бiржан салга дейiнгi аралыкта езегi Yзiлмей келген сер1л1к дэстурдщ гажайып кубылыс екетн терец укканымыз абзал.
Классик жазушы М. Магауин: « ...казактыц еск1 заман, кене рухани емiрiндегi езщдДк сыпаты мол арнаныц бiрi - салдар мен сервер енернамасы болды. Сал мен cерi -суырыпсалма акын эрi сыршыл композитор, оныц Ycтiне эсем де аскак дауысты эншi болуы шарт едi. ...бул тургыдан алганда оларды сакараныц артиcтерi деуге болады» - дейдi [14, 256 б.].
Буган келгенде салдардыц, cерiлердiц кызмет1 орындаушылык жэне
композиторлыкпен шектелмедi, олар керкемдiк баяндаудыц барлык тYрiн -поэтикалык импровизация, шешендДк енер, нэз1к вокальдык техника, музыкалык аспаптыц кулагында ойнау, театр мен циркпк енер ойыныныц элементтерiн камтиды, буган караганда олардыц Батыс Европаныц орта гасырлык музыканттары - жонглерлер, трубадурлар, труверлер, мейстер -
миннизингерлермен уксастыгы бар екендiгi айкындалады [16]. Жалпы, мундай ерекше енерпаздар кай елде де болган. Олардыц 61р езгешелiг1, булардыц 6эр1 шынайлыкты, эcемдiкт1, адамгершiлiкт1, еркiндiкт1 жырлаган.
Казак даласыныц сер1 перзенттер1не тэн касиет ерл1к, ер рух, еркшдДк. Олар кай заманда да ерк1нд1кт1, азаттыкты ацсап кYн кешкен1 аян.
Сер1лерд1, канша камап устасац да, олардыц ой-киялы еркш шалыктап, кырандай калыктап жYредi. Ерк1ндДкт1 кексеп, 1зг1л1к, адамгерш1л1кт1 ацсаган ерлер колдарына аспабын алып, ел аралап, дала кез1п, кепш1л1кке куат-ж1гер беред1. Оларын ездер1 байкамауы да мYмкiн, б1рак сырт кезге солай кершедД. Ягни, «Еркш адам дегешм1з - ез калауымен, ез зацдарымен ем1р CYрет1н адам» [17]. Азаттыкты т1леп отырган журт содан соц оларды курметтеп, эр1 енерлерше сусындап, тамашага батады.
Мысалы, казактыц сер1лершщ кеб1 осы елец эрекеттер1 Yшiн тYрмеге камалган. Бостандыгынан айрылган. Ресей империясыныц отарында отырып, кыспак керш жаткан халкына багыт бергет Yшiн гана. Олардыц макcат-мYДдеd агайын-туысын, тещрегщдег1 езш багалайтын журтты еркениетке жетелеу болган. «1зг1л1кт1ц табигаты мен мацыздылыгы адам т1рш1лштц жалпы максатынан кершедД...» [18, 330 б.] - дегенге кулак тYрcек, сер1лердщ максаты айкын кершедД.
Елш б1рл1кке, еркениетке бастаса, жацашылдыкка тартса, олардыц осынау 1зг1 насихаты ежелп грек философтарыныц «окытудыц нег1зп максаты - 1зпл1к тарату» -деген кагидасы <<1зпл1к», «кемел адам» дегетне саяды [18, 44 б.].
Осы кемел адам мен салыстыруга келет1н тагы б1р теория «кэм1л адам» теориясы десек Ибн Арабидщ «ДYниедегi ктщ бэр1 адамга катысты, б1рак бул б1л1мд б1луге тшс болган кезде гана б1лед, оны б1луш1 - кэм1л адам. Муны б1луге болмайтындар б1лмейдД, ол - хайуан адам» деушщ мэт жогары [18, 27 б.]. Ягни, «Кэм1л адам» галымныц дYниетанымында мистик, ягни тылсым
^штер барын сезушi ерекше жан. Мундай касиет адамга жогарыдан берiледi.
ТYркiлердiц урпагы казактар да ата-бабалары сиякты еркш оймен eMip CYPдi. «Ислам дДнш кабыл алган тYркiлер еск!, дэстYрлi идеологияны мYлде ысырып тастамай, жацаша тYрлендiрдi [19, 134 б.]. XIX гасырдагы казактар мусылман дДтнщ бiр тармагы сопылык багытты усташанын ескерсек, 61здщ айтып отырган адамдар да сол багытта болганы хак. Сопылыктыц устанымы да имандылык, iзеттiлiк, адамдык, адалдык. Бiр eзгешiлiгi олар рухани терецдДкке шакырады. Соган тэрбиелейдД. Сопылыктыц негiзi бойынша пенденi жараткан Алла, ендеше оны алатын да Алла. Не болса да Алланыц калауымен келедi. Сондыктан кудалау керш, тYрмеге камалып жаткан серiлер «бул да Алланыц жазуы» деп кабылдайды жэне соган тэубе кылады. Бул, шаршаттагы жаратушыга кэмiл сенушiлiк. Не келсе де кудайдан деген наным. Ол, заманда казактар шаршаттан аттамаган. 1шк1 мэдениетi сондай мыкты калыптаскан. Ягни,
Тeцiректегi болып жаткан езгер^тердщ, кубылыстардыц бэрiн жYрекпен сезiнiп, кабылдайды. Гулама Эл-Фараби: «ЖYрек -басты мYше, муны тэцнiц ешкандай баска мYшесi билемейдi. Будан кейiн ми келедД. Бул да басты мYше, бiрак муныц Yстемдiгi бiрiншi емес» - дейдi [20].
Казак сер^ершщ эндерiн кейiнгi кейбiр галымдар кумарлыкка багытталган деп байлам жасайды. Бiздiц ойымызша, бул да адами сезiмнiц бiр тYрi. Жас, eнерлi, сулу жшттщ куштарлыкка кашанда хакы бар.
XIX гасыр соцы мен XX гасырдыц бiрiншi ширег1н карастырсак салдык, серiлiк деген нэрсе тек казакка гана тэн секiлдi. Сал-сер!лер жолы кайнарын бYг1нг1 казак жершен алып, казiр де осы далада жалгасын тауып жаткандай кeрiнедi.
Зерттеуш!лер сeзiне кулак ассак, сонау сак-рун дэ^ршен шеру тарткан сауыкшыл керуеннщ эуел баста эскери-сарбаздар жасагынан бастау алганын ацгартады. Жаугершiлiк кезецде канды урыска юрер алдындагы калыц колдыц кeцiл толкынысын басып, рухын гатерш, урандата кернейлетш-
сырнайлатып, арандай ажал ауызына сескенбей атойлап, тура шабатын ерекше эскери топтар болса керек. Нояндар тобы. Бул шер1кке кез-келген адам мYше бола алмайды. Мерген, найзагер, кылышкер, садакшы, аттыц кулагында ойнайтын епт1 жауынгер кабылданады. Сазды эуенге де YЙiр. «Б1л1кт1, ест1 ерлер керек ержYрек, казына керек тарататын елге ерек» [4, 59 б.]-демекш1, осы топты сер1л1кт1ц алгы керша деп есептеуге болады. Майдан тусында уйыскан уранды шер1к, жайбаракат мезплде де жуптарын жазбай сэн курып, дулы калпын бузбай жYрет1нге уксайды. Басында топка косылудыц турлi шарттары болган болса, келе-келе ездшнен сурыпталып, ецшец елермендер курамы калыптасатын кYЙге жеткен. Керемет1 сол, кене кYндердегi кербез Yрдiс заман агымымен 1шк1-сырткы сипаты сэл езгер1стерге ушыраганыменен, езеп Yзiлмей бэз калпында кешнг1 гасырларга жету едД.
Салдык - дэстур, сер1л1к - сертн. Бул ойымызга кептеген дэлелдер келт1руге болады. Мысалы: табылып жаткан алтын адам сулбасы соныц б1р айгагы.
Жалпы мэдениет тарихына зер салсак, сершктщ тума-басы казак даласы екеш белпл! Кай халыкта болмасын сер1л1к пен ерл1к Yзецг1лес жYрген. Ал, осы сал-сер1л1кт1ц тубi жылкы малына катысты. Ежелде, жылкы-сэйгулж батырдыц жан серш, жолдас-досы, келш, жауга шабар куаты, алысса кайраты, жарысса жYЙрiгi, т1рДде тамыры, керде де жарыгы.
Жылкыныц алгаш колга YЙренуi казак даласы деп саналады. «Ел1м1здДц солтуст1к ещр1ндеп энеолит дэу1рше тиесш «Ботай» конысында жYргiзiлген казба жумыстары жылкыныц туцгыш рет каз1рг1 Казакстан аумагында колга YЙрет1лгенiн дэлелдедД» [26].
Жылкыны баптап, эсемдеп, сулуландырып м1ну кYнi бYгiнге дешн бар. Батырлар жырыныц бэрщде каhарман кешпкер мен кабат оныц тулпары есш, оган «тут1кпенен су берш, тундiкпенен кYн берш», кажет тусында жануарга т1л бтп, батырга жен алтеп отыратын акылмаша айналып та жYредi. Тарихтыц атасы Геродот сактар жайында: «Найзаныц, жебенщ, айбалтаныц ушы мен
жYзiн жезден жасайды да, дулыгасын, белбеу мен к1сесш алтынмен аптайды. Олар аттарына жезден ем1лд1р1к-кап киг1зедД. ЖYгенiн, ауыздыгын алтынмен жалатып, ернектеп кояды» - депт1 [21].
Бул YPДic сактардан гундарга, одан тYркiлерге уласкан. Тулпарларыныц кек1лш, жал-куйрыгын эсемдеп ерш, токым-жонасына дешн ерекше эспеттеп, куйыскан-ем1лдДршн де ернектеп тастау, оган сэнд шашак, тYрлi эшекей тагу сек1лд кер1тстерд1 сол заманнан жеткен жэдДгерлер мен таста тацбаланган суреттерден керуге болады. Демек, б1здщ аргы бабаларымыздан жеткен енеге. Жалгыз cэйгYлiгiн емес, кару-жарагы мен сауыт-сайманын безенд1рш кшнгеш де даусыз. Буган жэне бэр1нщ колы жете бермеа акикат. Жогарыда айтып еткен ерекше нояндар тобы осыган сай. Солардыц зацды жалгасы кешеп жыраулар мен Б1ржан сал, Мухит сал, Акан сер1, ИманжYciп, Мэди Бэпиулы, Балуан Шолак, Жет1 кайкы, Зэкэрия, Сары Батакулы, Кызыл сер1 сынды болмысы белек енерпаздар деп тYЙемiз.
Булардыц бэр1 жогарыда атап еткешм1здей тустас гумыр кешш, Ресей империясынан, кала бердД, сершщ аскак рухын тYciнбеген ез халкыныц шен кумар аткамшерлершен зорлык керш, акыры трагедиямен аякталган асыл азаматтар.
Мысалы, Казакстанныц батыс ещр1нде Актебе даласында XIX гасырдыц соцы мен XX гасырдыц басында Зэкэрия Сагындыкулы (1890-1933) деген акын, энш1, жыршы еткен. Сер1л1кт1ц б1р кыры саяткерлш, аткумарлыгы - ягни, тулпар баптап, топ жаруы. Зэкэрия да жYЙрiк баптап, талай 1р1 астардыц жещан канжыгага ецгерген атбеп болган. Замандасы, эр1 туысы Талпак екеушщ баптаган тулпарларыныц топ жармаган кез1 сирек кершедД. Талпактыц «Кег1», Зэкэрияныц «Шубары» косылган аламан жYлдеdmц езгелерге буйырганы шамалы деседД. Бул жерде Талпактыц да, Зэкэрияныц да ат тацдауына ер1каз бас шайкайсыц. Зэкэрия Шубар атты аулына келген нагашысыныц астынан керш жата жабысады.
Зэкэрия сер1нщ кезш керген карттардан естш калганын Аккожа акын былайша
жырлайды: «Зэкэрияныц нагашысы Бекше б1р бэйгеден жYлдемен оралып, жолда апасына сэлем бермек оймен жиешнщ YЙiне согады. Нагашысыныц астындагы атты керген Зэкэрия жата жабысады. Оган, калаганыцды тауып берешн, маган Шубар атынды бер деп колкалайды. К1м жYЙрiгiн берпа келед дейс1ц, нагашысы кел1спей ез жетне кете барады. Салы суга кеткен Зэкэрия Yш кYн бойы нэр татпай жатып алады. Б1рер кYн баласыныц каскабагына карап отырган анасы: «Кулыным, саган не болды? Б1р жерщ ауырып жатыр ма? Yш кYннен бер1 аска жакындамадыц гой», - дейдД. «Шеше, менде нагашы, сенде бауыр жок екен», - деп шорт кеседД. Мэн-жаймен толык таныскан шешеа Yн-тYнdз YЙден шыгады да, сыртта байлаулы турган кара жоргага м1тп алып, шаба женеледД. Сол шапкан кYЙi Жем езет бойында алацсыз кет1п бара жаткан шан куып жет1п: «Балама Шубар атыцды берш, калаганыцды ал. Болмаса, мет осы жерде елт1рш кет, ек1нщ б1рш тацда» - дейдД. 1ша кайта келш, жиенше: «Койларыцныц шшен терт жYЗ кек берес1ц, оныц ек1 жYзi кара, ек1 жYзi кызыл болсын» -деп шарт кояды. Зэкэрия койларыныц 1шшен бар болганы жYЗ елу-ак 1сек шыгады.
Ат десе 1шкен асын жерге коятын Зэкэрия дереу рулас агасы Талпак Жубанулына к1а ж1берш, ек1 жYЗ елу коспасыз 1сек тауып беруш етшедД. Талпак лезде ек1 жYЗ елу кек тауып, буган айдатып ж1бередД. Осылайша Зэкэрия нагашысынан Шубар атты калап алады. Шубар ат Зэкэрияныц пырагы болады. Бул окига жштпц жылкыга кумартып кана коймай, оныц тулпарды тулгасынан танитын кек1ректег1 сер1л1кке тэн сэулеан ацгартпай ма?
Осынау Шубар аттыц талай аламанныц алдын бермегет б1зге жеткен акпарлардан белплт Осы окигадан кешн ел аузында Зэкэрияга эз1лдеп шыгарган: «Баласы Турнияздыц ецшец каккан, Айрылып б1р мыц койдан Шубар баккан» - деген елец кец тараган. Ол байлык кумаган. Оган мысал: Аргы атасы Жубанныц баласы Шамга 1922 жылы алты жYЗ YЙ тшлш, бас бэйгеге елу жылкы бел1тп Yлкен ас бер1ледД. Осы аламанда Шубар жеке келед1 Б1рак акын бэйгеге т1ккен
ipi жYЛ4еm алмай, оша^ басына калдырып кетедД.
Дэстурш^дДктщ непзш калаган Рене Генон, Герман Вирт, Мирча Элиаде жэне т.б. галымдардыц пiкipлеpi бойынша, ^герыД-кейiндi тарих беттеpiнде тацбаланган кепшшк елдердщ эскери жYЙесiнiц ipгесiн тургызган эулет (бiзше «сал-сер^ер», Еуропа халыктарында «рыцарьлар») 6ip кезецдерде жойылып кеткен элемдДк патшалык жYЙесimц элеуметт1к курылымынан бастау алатынга уксайды.
Эскери улыстар, барган жеpлеpiне кLpiгiп, ассимиляцияга ушырап к1ршп кетш отырган сиякты. Жалпы Батыс Еуропа рыцарьлык тарихы тамплиер ордетнщ кYЙpеуiмен сабактастырады. Ал Шыгыс Еуропадагы сер^ердщ тарихы Х1Х гасырга уласады. Белгiлi дэстYpшiл галым Роман Багдасаровтыц пiкipiнше, бipде запорож казактары, бipде черкастар деп аталатын украин эскер жасактары Польшаныц, Осман империясыныц жэне К,ырым хандыгыныц соккысына шыдамай тоз-тоз болган элдебip рыцарьлык орденнщ калдыктары [23].
Казактарда сер^ердщ болмысы, орны юшкене езгешелеу деймiз. Кешпелi тайпалардыц денi жауынгер эулеттерден тарайтыны iспеттi, казак элеуметД, казак журты барлыгы эскери улыс деуге келедД. Шыцгыс ханга дейiнгi, жэне одан одан соцгы жаугеpшiлiк парасын зерделеген зерттеуш^ер кешпендiлеpге катысты «эскер-халык» («народ-войско»), «мэцп ел» («вечный народ» немесе «вечный народ - войско») деген терминдердД пайдаланады.
Галым С.Кондыбай Алтын Ордадан кейiнгi казак тарихында профессионал эскери кiсiлеp жасактаган «Уш киян» атты сеpiлiк ордетнщ болгандыгын айтады. Ендеше казактыц сеpiлеpiнiц шыгу жолын былайша карастыруга болады.
Орта Азия сопыларыныц басты пipi - Кожа Ахмет Яссауи. Яссауи тYpкiлеp тарихындагы кернекп акындардыц бipi гана емес, ол - тYpкi сопылык тарикатын калыптастырушы, эр! турю сопылык поэзиясыныц негiзiн салушы.
Осы Кожа Ахметтщ кеп шэкipттеpiнiц 6!р! жэне ец каб^еттга - Бекташ еамдД
сопы болган. Казактыц сал-сеpiлеpiнiц mpi - осы Бекташ. Осман империясыныц тарихында Кожа Ахмет пен Азиядан шыккан сопылардыц есiмi ерекше курметпен аталады. Казipгi Стамбул, бурынгы Византияныц астанасы Константинопольдi жаулаган эскеpдiц алдыцгы леп тутастай Кожа Ахмет Яссауидiц жаужYpек шэкipттеpi болды. Казактыц сал-сеpiлеpi согыска жеке шеpiк болып жэне сауытсыз, жанболатсыз шыгатын болган. Эрине, профессионал эскери адамныц кан майданга булай камсыз шыгуы кYмэндi сауалдарга жетелеу мYмкiн. Бундай сауалдарга жауап сал-сер^ердщ, пидагер, курбаншыл эскер екендiгiнде жатыр. Немесе, сал-сеpiлеp - ез ерммен тутастай елiмге кесiлген эскер. БYкiл тарихы ат Yстiнде, канкешу согыс Yстiнде еткен елдiц катыгез эскери зацы. Окырман, бундай катыгездiк не Yшiн керек деуi мYмкiн. Тутас 6!р шеpiк эскеpдiц жауга сауытсыз шабуы - калган эскер Yшiн, ат жалын тартып мшп алгаш рет кан майданга шыккан кекорай шалгын жас урпак Yшiн ерлДкпц тецдесi жок Yлгiсi, Yлкен рухани жэне психологиялык кемек деп жауап беруге болады. Кол бастап турган rapi батырлар «Эне, сал-сеpiлеp жауга сауыт кимей шапканда, сауыт кшп темip курсанган сен неден коркасыц?» деп каннан шошынып турган жас уландардыц кецiлiн демдейдi екен. Эрине, кеп жагдайда сал-сеpiлеpдiц шеpiгi тутастай кырылатын болган. Ал осы аяулы эскердщ кездейсок xipi калгандары болса, бейбгт кезде олар елдiц еркеа саналган. Казакта «аттыц майы» немесе «аттыц теpi» деген угым бар. Бipеудiц атын мiнуге алган адам, атты иесше кайтарганда «аттыц майын» беpедi екен. Казакта «аттыц майы - 6!р токты», немесе «аттыц майы - 6!р козы» деген макал да бар. «Кылыштыц майы» да сол кене ^ндерден жеткен касиетт1 угым. ¥рыстан элдекалай аман шыккан œpi ел шет1не, алгашкы кездескен ауылдыц сыртына келiп жыгылады. Ауылдыц адамдары ацырап жылап кеп Ydi^ тYCкенде, сеpi «Кылышымныц майын бер» дейдi. Бул сеpiнiц «кылышымды капысыз шауып, жаудыц да канын, езiмнiц де канымды аямай текпм, ендi сол кылышымныц етеуiн бер» деген назы екен. БYкiл аймак жиналып
серш1 к1лемге салып немесе жаткан жер1нде Ycт1не отау тшп, басына кетерш ардактайтын болган.
Казактыц профессионал эн енерш жэне аспаптык музыкасы - кYЙ енерш тудырган осы сал-сер1лер. Yнемi ажалдыц ет1нде жYрет1н адам - ерекше экзистенциалдык тэж1рибе иес1 Ажал мен махаббат - амбивалентт1 кубылыстар. Сондыктан жорыкка аттанып бара жаткан сал-сер1лер болашак канды урысты емес, карындастыц назы менен кылыгын жырлаган. Мше, кене кYндерден жеткен жэдДгер осылай баян етедД.
«Казак ордасы империяныц тел1мше тYCкеннен кешнп жерде сал-сер1лер бурынгы мэртебесшен айырылып баска сапага етт1. Кару-жарак асынып жYPуге тыйым салынды, сол себепт1 сал менен сер1лер кылыш пен найзаны кабыргага 1лш койып, енд колдарына домбыраны алып артист1к богемага айналды» - [22 ] деген птр айтады зерттеуш1 Т. Эсемкулов.
Этностык мэдени мураларымыздыц тарихында ез1ндДк суреткерл1к болмысымен ес1мш тацбалаган сирек дарактыц б1р1 - халык композиторлары акын-жыршы, сер1лер сан кырлы енер иелер1 Олардыц ем1рбаяны турасындагы деректердщ осы уакытка дешн терец тексер1лш, гылыми тургыдан жYЙеленбей жатканы белпл! Сол кемш1л1кт1ц орны толыктырылуы тшс.
4. Корытынды.
Казактыц кара елещ мен жыр-термеанщ бYг1нг1 кYн урпактарына шашау шыкпай жетуше ез1ндДк ушан-тещз Yлеc коскан,
гасырларбойыауыздан-ауызгакешшсакталып келе жаткан рухани казынамыз дэcтYрлi энш1л1к-жыршылык YPДicт1 жалгастырган энш1-акындардыц, сал-сер1лердщ музыкалык фольклорымызды насихаттаудагы ецбеп орасан зор екенш керсетк1м1з келедД. Кешпенд казак халкыныц фольклорлык мурасы эл1 кYнге дешн зерттелмей жаткан купия дYние деуге болады. Жазба-сызбасы жок, терт тYлiк малыныц жайымен ойдан-кырга, жайлаудан-кыстакка кешш-конып жYрген кешпенд халыктыц, сонау кене дэу1рлерден бер1 бабадан жалгаскан мураны каз калпында сактап, ауыздан-ауызга жетазш, урпактан-урпакка уластыруыныц ез1 б1р керемет дYние.
Сал-сер1лер кашанда халыктыц ойын-сауык енерш жаца керкемдк сипатта дамыта отырып, улт мYДдеciне, халык иплшне жаратты. Сулулыкты CYЮ, жан сулулыгын сез1ну - сал-сер1лерге тэн касиет. Табшатынан ерекше, тект1 енер адамдарыныц сырткы келбет1 мен жан элемшщ к1рш1каз тазалыгыныц YЙлеcуi зацды кубылыс. Жалпы адамзаттык кундылыгы бар телтума мэдениет1м1зд калыптастыратын енердц ем1ршецдш, жан-жактылыгы адамзат баласыныц когам мен тарихка деген объективт1 кезкарасынан бастау алады.
Расында, сал-сер1л1к енердц басты сипаты - улттык рух, елдк сана, керкемдк таным.
Осы ретте сал-сер1л1к енердц курдел1 табигаты кандай екенш, олардыц елшеуаз керемет касиеттерд бойына жинаганын, айтыскерл1к, ойыншылык, энш1л1к, жылшылык, кYЙшiлiк, тапкырлык, шешендк кырларын мшс1з мецгергенш толык тануга болады.
Эдебиеттер Ti3iMi
1 Ежелг1 дуние авторларыныц шыгармаларындагы Казахстан тарихы. 2 томдык 1-том. - Алматы: Ел-шеж1ре, 2011. - 524 б.
2 Кузеубай А.¥. Казак энш1л1к дэстуршщ каз1рг1 заманда таралым мэселелер1 (Арка ец1р1 бойын-ша): философия докторы (PhD) ... дис. - Алматы, 2016. - 149 б.
3 Мыцжани Н. Казактыц кыскаша тарихы / Н. Мыцжани. - Алматы: Жалын, 1991. - 240 б.
4 Турсынов Е. Казак ауыз эдебиет1н жасаушылардыц байыргы ек1лдер1 / Е. Турсынов. - Алматы: Еылым, 1976. - 148-б.
5 Кеюлбаев Э. Мацгыстау: энциклопедия / Э. Кек1лбаев. - Алматы: Атамура, 1997. - 384 б.
6 Ыбыраев Ш. Эпос элем1 Ш. Ыбыраев. - Алматы: Казак ун-т1 баспасы, 1997. - 14 б.
7 Т1лепов Ж. Казак халкыныц хандык дэу1р эдебиет1: оку куралы. - Алматы: Казак университет^ 2013. - 216 б.
8 Пико Дж., Энтони К. Батыс философиясыныц жаца тарихы, 2-том, Орта гасыр философиясы. -Алматы: «¥лттык аударма бюросы», 2018. - 400 б.
9 Кумарулы Я. Бабадагы ерл1к - ерлш пен сер1л1к // Казак еркениет1. 2012. - № 1. - 32-38 б.
10 Маргулан Э. Куйд1 ерттеп, энд1 мшген кемецгерлер... Казактыц сал, сер1л1к дэстур1 // Жулдыз. -1983. - 174 б.
11 Маргулан Э. Казактыц сал-сер1л1к дэстур1 / Э. Маргулан. - Алматы: Алатау, 2007. - 432 б.
12 Спан Э. Кабекецнщ казынасы / Э. Спан. - Алматы: Yшкиян, 2003. - 200 б.
13 Кашкари М. Тур1к сезд1г1. 1-том / М. Кашкари. - Алматы: Арда+7, 2017. - 592 б.
14 Магауин М. Еасырлар бедер1: Эдеби зертеулер / М. Магауин. - Алматы: Жазушы, 1991. - 258 б.
15 Трубадурлар. [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: https: kk.wikipedia. (карастырылган кун1: 17.11.2020).
16 Кенни Э. Батыс философиясыныц жаца тарихы, Каз1рп заман философиясыныц бастауы / Э. Кенни. - Алматы: ¥лттык аударма бюросы, 2019. - Т. 3. - 412 б.
17 Агамбен Д. Кастерл1 адам. Эдебиет теориясы. Антология / Д. Агамбен. - Астана, 2019, Т. 3. - 440 б.
18 Еам F. Фэлсапа тарихы / F. Ес1м. - Алматы: «Раритет», 2004. - 304 б.
19 Сулейменов О. АЗиЯ / О. Сулейменов. - Алматы: Жазушы, 1992. - 296 б.
20 Эл-Фараби. Элеуметтш-этикалык трактаттар. - Алматы: Еылым, 1975. - 419 б.
21 Геродот. Историки античности: Древняя Греция. - Москва: Правда, 1989. -Т.1. - 624 с.
22 Эсемкулов Т. Кылышымныц майын бер! [Электрон. ресурс]. - 2021. - URL: http:// 0tuken.kz/%d2%9b%d1%8b%d0%bb%d1%8b%d1%88%d1%8b%d0%bc%d0%bd%d1%8b%d2%a3-%d0%bc%d0%b0%d0%b9%d1%8b%d0%bd-%d0%b1%d0%b5%d1%80/. http://otuken.kz (карастырылган куш: 18.02.2022).
23 Дэвид Ю., Энтони К. Батыс философиясыныц жаца тарихы, 3-том, Каз1рп заман философиясыныц бастауы / Ю. Дэвид, К. Энтони. - Алматы: ¥лттык аударма бюросы, 2019. - 412 б.
Ессентугел А. Азиа, Самет Азапб, Нурбол А. Садуакасв
аЕвразийский национальный университет им. А.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан бУниверситет Кастамону, Кастамону, Турция
вАктюбинский региональный университет имени К. Жубанова, Актобе, Казахстан Народно-религиозные взгляды кочевых «сал-серЬ>
Аннотация. В истории культурного наследия кочевников, в том числе культуры казахского народа, большое значение имеет традиция «серилик». Сал и сери - это люди искусства, придерживающиеся традиций, обладающие человеческой ценностью, обладающие богатым познавательным, воспитательным наследием, это духовный облик казахской степи.
В статье на основе историко-культурных, литературных данных рассматривается творчество казахских сал и сери, объединивших в себе многообразие искусств в истории национальной культуры, искусства слова, мастерски и безупречно владеющих поэтичностью, певчеством, композиторством, импровизаторством, ораторством.
Философски описаны научная и творческая деятельность мастеров слова в истории национальной литературы, языковой культуры, системы художественного мышления, национального духа и сознания, национальных и духовных ценностей.
Большая часть духовной культуры казахского народа была репрессирована и запрещена, а имена многих выдающихся деятелей, продолжателей культуры и культурных традиций были забыты. Их возвращение к народу, их вмешательство в культурную жизнь порождает необходимость целостного осмысления созданных ими вечных духовных ценностей, что имеет все основания занять свое достойное место в общечеловеческой культуре.
Огромную роль в общественно-политической и духовной жизни казахов XV-XIX веков сыграли представители устной поэзии - поэты, жырау, сал и сери. Сал и сери через свое творчество аккумулируют повторение опыта предыдущих поколений и являются связующим началом духовного опыта народа. Сал и сери как общественные деятели, волнующиеся за будущее народа, стали врагами для всех властей - как для богачей, так и для колонистов. Они по-новому выразили в своих произведениях прогрессивные настроения, нравственно-этические, социокультурные, философско-исторические идеи и знания и служили защитниками интересов народа.
Если художественное наследие сал и сери - особый вид творчества, то их образ является ярким отражением национального менталитета.
Ключевые слова: казахская культура; кочевники; серилик; сал и сери; казахское мировоззрение; традиция; певец; поэт.
Essentugel A. Azia, Samet Azapb, Nurbol A. Saduakasc
aL.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
bKastamonu University, Kastamonu, Turkey
cK. Zhubanov Aktobe regional university, Aktobe, Kazakhstan
Folk-religious views of nomadic «Sal-seri»
Abstract. The «serilik» tradition is of great importance in the history of the cultural heritage of nomads, including the culture of the Kazakh people. «Sal-seriler» is the spiritual image of the Kazakh Steppe, which adheres to the traditions, has a universal human value, is rich in educational and educational heritage.
The article considers the work of the Kazakh «Sal-Seri», which combines a wide variety of Arts in the history of the culture of the nation, the art of speech, that is, the art of poetry, singing, composition, improvisation, eloquence and eloquence on the basis of historical, cultural and literary sources.
The scientific and creative work of the Masters of the word in the history of national literature, the culture of language, the system of artistic thinking, the national spirit and consciousness, and the national and spiritual values are presented philosophically.
Most of the spiritual culture of the Kazakh people was repressed, banned, and the names of many prominent figures, cultists and followers of cultural traditions were forgotten. Their return to the people, their involvement in cultural life creates the need for a holistic understanding of the eternal spiritual values created by them, which has every reason to take its rightful place in universal culture.
A huge role in the socio-political and spiritual life of Kazakhs of the XV-XIX centuries was played by representatives of oral poetry - poets, zhyrau, sal and seri. «Sal and Seri» through his work is a connecting beginning of the spiritual experience of the people, accumulating a repetition of the experience of previous generations. As a public figure, «Sal and seri», worried about the future, became enemies to all the authorities - both their rich and their colonialists. «Sal-seri», which expressed a progressive mood, reflected moral, ethical, socio-cultural, philosophical and historical ideas and knowledge in a new way in their works, served as defenders of the interests of the people.
If the artistic heritage of «Sal-Seri» is a special type of creativity, then their image is a vivid reflection of the national mentality.
Keywords: Kazakh culture; nomads; seri; sal-seri; Kazakh worldview; traditions; singer; poet.
References
1 Ezhelgi dunie avtorlarynyn shygarmalaryndagy Kazakhstan tarihy. 2 tomdyk [History of Kazakhstan in the works of authors of the ancient world], (El-shezhire, Almaty, 2011, Vol.1, 524 p.), [in Kazakh].
2 Kuzeubaj A.U. Kazakh anshilik dasturinin kazirgi zamanda taralym maseleleri (Arka oniri bojynsha): filosofija doktory (PhD) ... dis. [Problems of modern distribution of the Kazakh singing tradition (in the Arka region): Doctor of Philosophy (PhD) ... dis.] Almaty, 2016. P. 149, [in Kazakh].
3 Mynzhani N. Kazaktyn kyskasha tarihy [A brief history of the Kazakhs]. (Zhalyn, Almaty, 1991, 240 p.), [in Kazakh].
4 Tursynov E. Kazak auyz adebietin zhasaushylardyn bajyrgy okilderi [A brief history of the Kazakhstan]. (Gylym, Almaty, 1976, 148-p.), [in Kazakh].
5 Kekilbaev A. Mangystau: jenciklopedija [Mangystau: encyclopedia]. (Atamura, Almaty, 1997, 384 p.), [in Kazakh].
6 Ybyraev Sh. Jepos alemi [World of Epos]. (Kazak un-ti baspasy, Almaty, 1997, 14 p.), [in Kazakh].
7 Tilepov Zh. Kazak halkynyn handyk dauir adebieti: oku kuraly [Literature of the Kazakh people's khanate: textbook]. (Kazak universiteti, Almaty, 2013, 216 p.), [in Kazakh].
8 Piko Dzh., Jentoni K. Batys filosofijasynyn zhana tarihy, 2-tom, Orta gasyr filosofijasy [New History of Western Philosophy, Medieval Philosophy]. («Ulttyk audarma bjurosy», Almaty, 2018, Vol. 2, 400 p.), [in Kazakh].
9 Kumaruly Ja. babadagy orlik - erlik pen serilik . Kazak orkenieti [The heroism of the ancestor is courage and horsemanship]. 2012. No.1. P. 32-38, [in Kazakh].
10 Margulan A. Kujdi erttep, andi mingen kemengerler... Kazaktyn sal, serilik dasturi. Zhuldyz [The geniuses who rode and sang ... Kazakh tradition of paralysis and horsemanship. Zhuldyz]. 1983. P. 174, [in Kazakh].
11 Margulan A. Kazaktyn sal-serilik dasturi [Kazakh tradition of sal-seri]. (Alatau, Almaty, 2007, 432 p.), [in Kazakh].
12 Span A. Kabekennin kazynasy [Kabeken's treasure]. (Ushkijan, Almaty, 2003, 200 p.), [in Kazakh].
13 Kashkari M. Turik sozdigi [Turkish dictionary]. (Arda+7, Almaty, Vol. 1, 2017, 592 p.), [in Kazakh].
14 Magauin M. Gasyrlar bederi: adebi zerteuler [Relief of centuries: Literary research]. (Zhazushy, Almaty, 1991, 258 p.), [in Kazakh].
15 Trubadurlar [Trubadurs]. Available at: https: kk.wikipedia. [in Kazakh], (accessed17.11.2020).
16 Kenni Je. Batys filosofijasynyn zhana tarihy, 3-tom, Kazirgi zaman filosofijasynyn bastauy [New history of Western philosophy, the beginning of modern philosophy]. (Ulttyk audarma bjurosy, Almaty, 2019, 412 p.), [in Kazakh].
17 Agamben D. Kasterli adam Adebiet teorijasy. Antologija [A man of reverence. Literary theory. Anthology]. (Astana, 2019, Vol. 3, 440 p.), [in Kazakh].
18 Esim G. Falsapa tarihy. («Raritet», Almaty, 2004, 304 p.), [in Kazakh].
19 Sulejmenov O. Azija [Asia]. (Zhazushy, Almaty, 1992, 296 p.), [in Kazakh].
20 Al-Farabi. Aleumettik-jetikalyk traktattar. (Gylym, Almaty, 1975, 419 p.), [in Kazakh].
21 Gerodot. Istoriki antichnosti: Drevnjaja Grecija [History of antiquity: Ancient Greece]. (Pravda, Moscow, 1989, Vol.1, 624 p.), [in Kazakh].
22 Asemkulov T. Kylyshymnyn majyn ber! [Give me the oil of my sword], Available at: http:// otuken.kz/%d2%9b%d1%8b%d0%bb%d1%8b%d1%88%d1%8b%d0%bc%d0%bd%d1%8b%d2%a3-%d0%bc%d0%b0%d0%b9%d1%8b%d0%bd-%d0%b1%d0%b5%d1%80/. http://otuken.kz. [in Kazakh], (accessed 18.02.2022).
23 Djevid Ju., Jentoni K. Batys filosofijasynyn zhana tarihy, Kazirgi zaman filosofijasynyn bastauy [New History of Western Philosophy, The Beginnings of Modern Philosophy]. (Ulttyk audarma bjurosy, Almaty, 2019, Vol. 3, 412 p.), [in Kazakh].
Авторлар туралы мэлiмет:
Ази Есентугел АманкелдiYлы - Ph.D. докторант, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыщ университет^ Нур-Султан, Казахстан
Самет Азап - доцент, Кастамону университетгн, Кастамону, typk^.
Садуакас Нурбол Абдуллаулы - ф.г.к., доцент, К. Жубанов атындагы Ак,тебе ещрлш университитет^ А^тебе, Казахстан.
Azi Yessentugel Amankeldievich - Ph.D. student, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
Samet Azap - Associate Professor, Kastamonu University, Kastamonu, Turkey.
Saduakas Nurbol Abdullaevich - Candidate of Philology, Associate Professor, K. Zhubanov Aktobe Regional University, Aktobe, Kazakhstan.
