Научная статья на тему 'НАМУДҲОИ ҶАВОБГАРИИ ҲУҚУҚӢ: НУҚТАҲОИ НАЗАРИ МУБОҲИСАВӢ'

НАМУДҲОИ ҶАВОБГАРИИ ҲУҚУҚӢ: НУҚТАҲОИ НАЗАРИ МУБОҲИСАВӢ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
231
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълимот / нуқтаҳои назар / мубоҳиса / намудҳо ҷавобгарии ҳуқуқӣ / ҷавобгарии ҷиноятӣ / интизомӣ / молиявӣ / оилавӣ / конститутсионӣ / study / viewpoint / discussion / types legal responsibility / criminal responsibility / disciplinary / financial / family / constitutional responsibility.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Шодизода Наҷибулло Маҳмадризо

Нуқтаҳои назари мубоҳисавии намудҳои ҷавобгарии ҳуқуқӣ мавриди баррасӣ қарор дода шудааст. Зимни таҳқиқот андешаҳои олимони ватанию хориҷиро таҳлил ва нуқтаҳои назари мубоҳисавии намудҳои нави ҷавобгарии ҳуқуқӣ муайян карда шудааст. Натиҷаи таҳқиқот нишон медиҳад, ки то кунун меъёри дақиқу ягона барои тафриқасозии намудҳои ҷавобгарии ҳуқуқӣ вуҷуд надорад. Баъзе аз олимон ҷавобгарии ҳуқуқиро ҳамчун соҳаи мустақили ҳуқуқ мепазиранд ва баъзеи дигар онро рад мекунанд. Аз сабаби он ки бисёре аз муносибатҳои ҳуқуқӣ тавассути соҳаи муайяни ҳуқуқӣ ба танзим дароварда шаванд ҳам, вале тавассути намудҳои мухталифи ҷавобгарӣ ҳифз мегарданд, як намуди ҷавобгарии ҳуқуқиро дохил кардан ба як намуди муайяни соҳаи ҳуқуқ ғайримуҷоз аст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TYPES OF LEGAL RESPONSIBILITIES: CONTROVERSIAL VIEWPOINT

The article investigates controversial points of view on the types of legal liability. During the study, the opinions of domestic and foreign scientists were analyzed and controversial points of view on new types of legal liability were identified. The results of the study show that there is no clear and uniform criterion for distinguishing types of legal liability. Some scientists recognize legal responsibility as an independent branch of law, others reject it. Due to the fact that many legal relations are regulated by a certain legal branch, but by different types of liability, it is not allowed to assign one type of legal liability to a specific type of legal branch.

Текст научной работы на тему «НАМУДҲОИ ҶАВОБГАРИИ ҲУҚУҚӢ: НУҚТАҲОИ НАЗАРИ МУБОҲИСАВӢ»

Шодизода Нацибулло Ма^мадризо, унвонцуи кафедраи назария ва таърихи давлат ва ууцуци факултети ууцуцшиносии ДМТ (Душанбе, Тоцикистон)

Шодизода Наджибулло Махмадризо,

соискатель кафедры теории и истории государства и права юридического факультета ТНУ (Душанбе, Таджикистан)

Shodizoda Najibullo Mahmadrizo, applicantfor the theory and history ofstate and law department of the faculty of law under Tajik National University (Dushanbe, Tajikistan) e-mail: najibullo.shodizoda@inbox.ru

Нуцтауои назари мубоуисавии намудуои цавобгарии ууцуци мавриди барраси царор дода шудааст. Зимни тауцицот андешауои олимони ватанию хорициро тащил ва нуцтауои назари мубоуисавии намудуои нави цавобгарии ууцуци муайян карда шудааст. Натицаи тауцицот нишон медиуад, ки то кунун меъёри дацицу ягона барои тафрицасозии намудуои цавобгарии ууцуци вуцуд надорад. Баъзе аз олимон цавобгарии ууцуциро уамчун соуаи мустацили ууцуц мепазиранд ва баъзеи дигар онро рад мекунанд. Аз сабаби он ки бисёре аз муносибатуои ууцуци тавассути соуаи муайяни ууцуци ба танзим дароварда шаванд уам, вале тавассути намудуои мухталифи цавобгари уифз мегарданд, як намуди цавобгарии ууцуциро дохил кардан ба як намуди муайяни соуаи ууцуц гайримуцоз аст.

Калидвожа^о: таълимот, нуцтауои назар, мубоуиса, намудуо цавобгарии ууцуци, цавобгарии цинояти, интизоми, молияви, оилави, конститутсиони

Исследуются дискуссионные точки зрения на виды юридической ответственности. В ходе исследования проанализированы мнения отечественных и зарубежных ученых и определены дискуссионые точки зрения на новые виды юридической ответственности. Результаты исследования показывают, что не существует четкого и единого критерия разграничения видов юридической ответственности. Некоторые ученые признают юридическую ответственность самостоятельной отраслю права, другие отвергают ее. В связи с тем, что многие правоотношения регулируются определенной правовой отраслью, но разными видами ответственности, не допускается отнесение одного вида юридической ответственности к определенному виду правовой отрасли.

Ключевые слова: учение, точки зрения, дискуссия, виды юридической ответственности, уголовная ответственность, дисциплинарная, финансовая, семейная, конституционная ответственность.

The article investigates controversial points of view on the types of legal liability. During the study, the opinions of domestic and foreign scientists were analyzed and controversial points of view on new types of legal liability were identified. The results of the study show that there is no clear and uniform criterion for distinguishing types of legal liability. Some scientists recognize legal responsibility as an independent branch of law, others reject it. Due to the fact that many legal relations are regulated by a certain legal branch, but by different types of liability, it is not allowed to assign one type of legal liability to a specific type of legal branch.

УДК 347.9

DOI 10.24412/2411-1945-2023-4-21-30 НАМУДУОИ ЦАВОБГАРИИ ХуУЦУЦИ: НУЦТАХрИ НАЗАРИ МУБОЩСАВИ

ВИДЫ ЮРИДИЧЕСКОЙ ОТВЕТСТВЕННОСТИ: ДИСКУССИОНЫЕ ТОЧКИ ЗРЕНИЯ

TYPES OF LEGAL RESPONSIBILITIES: CONTROVERSIAL VIEWPOINT

Key-words: study, viewpoint, discussion, types legal responsibility, criminal responsibility,

disciplinary, financial, family, constitutional responsibility.

Дар илми назарияи давлат ва хукук намудхои чавобгарии хукукй яке аз масъалахои бахснок махсуб ёфта, чунин мубохисахои илмй дар илмхои сохавй, ба монанди хукуки чиноятй, хукуки маданй, хукуки мехнатй, хукуки конститутсионй, хукуки молиявй, хукуки экологй, хукуки маъмурй ва гайра низ ба назар мерасанд. Албатта, ба хайси намуди мустакил эътироф намудани баъзе аз намудхои чавобгарии хукукй хеле бахснок ва душвор буда, тахкикоти алохидаро талаб менамояд. Мавриди тазаккур аст, ки ба таври анъанавй дар конунгузорй ва илми хукукшиносии Чумхурии Точикистон, намудхои мухталифи чавобгарии хукукй, аз чумла, чавобгарии маданй, чавобгарии чиноятй, чавобгарии маъмурй ва чавобгарии интизомй пешбинй мешаванд: хамчунин, чавобгарии конститутсионй низ асосу далели назариявй касб намудааст. Дар баробари ин, дар назария намудхои мухталифи чавобгарй, аз чумла чавобгарии молиявй, чавобгарии экологй, чавобгарии оилавй ва гайра мушохида мегардад. Табиист, ки дар ин робита суоле ба миён меояд ва он ин аст, ки оё барои ин хеч гуна далелу асосе вучуд дорад?

Бояд кайд намуд, ки омузиши намудхои чавобгарии хукукй барои чомеаи муосир ахаммияти калон дорад, зеро, аввалан, он ба мо имкон медихад, ки мохияти хар як намуди чавобгарии хукукй хамчун институти хукукй ошкор карда шавад, дуюм, он вазнинии чорахои мачбурии давлатиро, ки барои он хукуквайронкунй мукаррар карда шудаанд, нишон медихад, сеюм, бо максади баркарор намудани волоияти конун, таъмини тартиботи хукукй, хифзи хукуку озодихои шахрвандон дар тартиботи давлатй чорахои конунии таъсиррасониро нисбати шахсони дорои чавобгарии дарачахои гуногун татбик кардан лозим аст [21, с. 49].

Дар доираи тахкикоти мазкур мушкилоти намудхои чавобгарии хукукй ва пахлухои бахсноки онхо мавриди тахлилу баррасй карор дода мешавад. Барои аз чихати илмй исбот кардани ин ё он намуди чавобгарии хукукй хамчун унсури сохтории низоми чавобгарии хукукй на танхо мустакилияти соха, балки муносибати хар як намуди чавобгарии хукукиро бо хусусиятхои махсуси чавобгари хукукй, дар мачмуъ сохтори низоми чавобгарии хукукй, аз чумла, низоми функсионалиро нишон додан лозим аст.

Чавобгарии хукукй ба сифати мафхуми умуминазариявй натича ва хосили раванди дарку маърифати илмй махсуб мешавад. Хукуки позитивй хамчун вокеияти объективй бо намудхои чудогонаи чавобгарии хукукй иртибот дорад. Дар ин хусус Н.В. Витрук кайд менамояд, ки дифференсиатсия (фардикунонй) раванде мебошад, ки мафхуми баръакси интегратсияро доро буда, бо тафрикасозии чавобгарии хукукй ба намудхои чудогонае, ки барои онхо конунгузор асосхои гуногуни пайдоиш, амал, окибатхои хукукии мухталифро пешбинй мекунад ифода меёбад ва он ба хусусияти хукуквайронкунихои дахлдор вобаста мебошад. Тафрикабандии гурухии чавобгарии хукукй барои конунгузор ва татбиккунандагони хукук дорои ахаммияти илмй ва амалй мебошад [8, с. 155]. Ю.И. Абдурашитова зимни тахкикоти худ оид ба масъалаи мазкур чунин хулосабарорй намудааст: Якум, бо назардошти меъёрхои сохавй чавобгарии конститутсионй, маъмурй, мехнатй, чиноятй, гражданй, ичрои чазои чиноятй, молиявй, мурофиаи гражданй ва мурофиавии чиноятиро муайян намуда, онхоро метавон намудхои мустакили чавобгарии хукукй хисоб кард. Сониян, хар кадоми онхо имкон доранд, ки ба натичаи мусбати мутамаркази низоми чавобгарии хукукй - таъмини сатхи хукуквайронкунихо, ки ба фаъолияти бехтарини давлати демократию хукукбунёд ва ичтимой мувофиканд, тобеъ шаванд [1]. Аз андешахои мазкур бармеояд, ки намуди чавобгарии хукукй аз доираи чахор намуди анъанавй васеътар нишон дода шудааст. Аммо, мо фикр мекунем, ки ин андешаи нихой шуда наметавонад ва андешаи дигар мухаккиконро дар ин хусус баррасй

кардан лозим мебошад.

Тибки анъана чор намуди чавобгарии хукукй чудо карда мешавад: чавобгарии чиноятй, чавобгарии маъмурй, чавобгарии маданй, чавобгарии интизомй. Аммо имруз коршиносон барои асоснок кардани дигар намудхои чавобгарии хукукй: конститутсионй, мурофиавии чиноятй ва гайра кушиш мекунанд. Дар адабиёти ватанй низ бештар дар хусуси чахор ва баъзан панч намуди чавобгарии хукукй: чиноятй, маданй, маъмурй, интизомй, конститутсионй сухан меравад. Чунин намудхо дар андешахои олимони ватанй У.А. Азиззода [2-4], Р.Ш. Шарофзода [22] ва дигарон бештар мушохида карда мешавад. З.Х. Зокирзода ва Ф.А. Бобохонов низ баъзе пахлухои чавобгарии чиноятию маданиро мавриди тахлил карор додаанд [13; 14]. Масъалаи чавобгарии хукукиро оид ба зарари маънавй хамчун институти комплексй-хукукй С.М. Воробёв ва Ф.А. Бобохонов тахлил намудаанд [9; 10; 16]. Р.Ш. Шарофзода ва Ш.М. Исмоилов дар назарияи давлат ва хукук аз чахор намуди (чиноятй, маъмурй, маданй, интизомй) ёдовар шуда, аммо дар сахифахои минбаъда ба чавобгарии молиявй ишора менамояд [20, с. 264, 273]. Бояд ёдовар шуд, ки чунин таснифбандй дар андешахои мухаккикони зиёд ба назар мерасад. Ба андешаи Е.В. Боровая, дар назарияи хукук якчанд намуди чавобгарии хукукй чудо карда мешавад: чиноятй, гражданй, маъмурй, моддй ва интизомй. Ба акидаи муаллиф, масъалахои муайян намудани дигар намудхои чавобгарии хукукй низ мавриди бахс карор доранд: мурофиавии чиноятй, конститутсионй ва гайра. Дар баробари ин, у кайд менамояд, ки вобаста ба худи мафхуми чавобгарии хукукй ва дарки мохияти он то хол муносибати ягона мавчуд нест [6, с. 171]. Тавре Р.Ш. Шарофзода кайд намудааст, чавобгарии хукукй як намуди чавобгарии (масъулияти) ичтимой буда, аз чавобгарии (масъулияти) ахлокй ва гайра бо як катор аломатхояш фарк мекунад: чавобгарии хукукй бо меъёрхои хукук (дар санксияхои меъёрхо) пешбинй мешавад; асоси чавобгарии хукукй - хукуквайронкунй мебошад; чавобгарии хукукиро танхо макомоти давлатй ва ашхоси мансабдори босалохият бо тартиби махсуси пешбиникардаи конун истифода мебарад (суд, прокурор, рохбари корхона ва гайра); дар натичаи татбики чорахои чавобгарии хукукй хукуквайронкунанда ба як катор махдудиятхо дучор мешавад [20, с. 263-264].

Хамин тавр, аз андешахои боло чунин хулоса баровардан мумкин аст, ки аксари олимон чахор намуди чавобгарии хукукиро (чиноятй, маданй, маъмурй ва интизомй) чудо намуда, онхо хамчун намудхои умумиэътирофшуда мавкеи худро дар илм пайдо намудаанд. Аммо, чунин андеша далели он нест, ки намудхои чавобгарии хукукй бо ин чахор намуд ба анчом мерасанд. Зеро дар замони муосир муносибатхои чамъиятй бо суръат таракй карда, намудхо ва шаклхои нави муносибатхои чамъиятию хукукй пайдо шуда истодаанд, ки тахкикоти илмии чудогонаро такозо менамоянд. Яке аз чунин гурухи муносибатхо ин намудхои нави чавобгарии хукукй мебошанд, ки дар илм ва конунгузории кишвархои хоричй макоми худро дарёфтаанд.

Аз нигохи мо, асоснок шуморидани мустакил будани ин ё он намуди нави чавобгарй бидуни дарк намудани ду нуктаи калидй имконнопазир аст. Нахустин омили аслй дарки он аст, ки чавобгарй мушаххасан дар чй ифода мегардад. Бояд эътироф намуд, ки мохияти чавобгариро фаро расидани окибатхои барои шахси хукуквайронкунанда ногувор ташкил медихад ва ин дар махдудсозии озодихои фардй ва молумулкии он зохир мегардад. Храмин тавр, хар гуна чазо аз руи мазмуну мухтавои худ аз махдуд ё махрумсозии ин ё он хукуку озодихои субъективии шахси хукуквайронкунанда иборат мебошад. Барои намуна, чазои чарима дар хукуки чиноятй ва маъмурй ё пардохти чарима ё чуброни зарар дар хукуки маданй, хукуки молумулкии шахси хукуквайронкунанда, яъне хакки субъективии молумулкии уро поймол мекунад. Махдуд кардани озодй, хукуки харакати озодонаи шахсро махдуд месозад. Он хамчунин, бо махрум ва махдуд намудани дигар хукукхои

конститутсионии шахрванд (х,у^у^и интихоби озоди мехнат, ху^у^и дахолатнопазирй, сирри мукотиба ва гайра) хамрох аст.

Ба осонй метавон мушохида намуд, ки ба чахор сохаи тахассусии (моддии) сохахои ху^ук чахор намуди цавобгарии ху^у^й - циноятй, маданй, маъмурй ва интизомй, ки дорои вижагихои махсус мебошанд, хос мебошад. Ба ин нукта Д.А. Липинский таваццух зохир кардааст [19, с. 36]. Ба натори чунин хусусиятхо бешубха, метавон намуди ху^у^вайронкунй хамчун асоси ба миён омадани цавобгарй, намуди цазо (о^ибатхои содир намудани кирдор), тартиби мурофиавии ба цавобгарй кашида шудани шахсро дохил намуд. Натицаи тах^и^от нишон медиуад, ки то кунун меъёри да^и^у ягона барои тафри^асозии намудуои цавобгарии ху^у^й вуцуд надорад. Баъзе аз олимон цавобгарии ху^у^иро хамчун сохаи мустацили ху^ук арзёбй менамоянд ва баъзеи дигар онро рад мекунанд. Аз сабаби он ки бисёре аз муносибатхои ху^у^й харчанд тавассути сохаи муайяни ху^у^й ба танзим дароварда шаванд хам, вале тавассути намудуои мухталифи цавобгарй хифз мегарданд. Аз ин ру, як намуди цавобгарии ху^у^иро ба як намуди муайяни сохаи ху^ук ворид кардан хеле душвор ва бахснок ба назар мерасад.

Барои да^и^ан равшан намудани пахлухои бахсноки баъзе аз намудуои цавобгарии ху^у^й онхоро дар алохидагй марвиди тахлил ^арор медихем.

Дар робита ба намудуои цавобгарии интизомй бояд гуфт, ки онхо аз руйи ху^у^и мехнатй хамчун сохаи мустацили ху^ук, ки дар он методхои марбут ба ху^у^и хусусй ва умумй барои танзимии ху^у^й ва воситахои дахлдори муаассири танзими муносибатхои вобаста ба корманд ва корфармо бо хам пайванд хурдаанд, ташаккул ёфтаанд. Дар бораи хусусиятхои цавобгарии интизомй сухан ронда, мо бояд хусусиятхои онро ба назар гирем, ки имкон медихад, ки онро аз дигар намудуои цавобгарии ху^у^й фар^ намоем. Дар ин цо, мо пеш аз хама, бояд дар бораи шарти ба цавобгарии интизомй кашидани корманд дар асоси муносибатхои мехнатй, яъне мавцудияти робитаи махсуси ху^у^ии байни корманд ва корфармо дар асоси шартномаи мехнатии басташуда сухан ронем. Мав^еи навбатй ин аст, ки цавобгарии интизомй ба зиммаи корфармое гузошта мешавад, ки корманд бо у шартномаи мехнатй дорад. Татби^и чорахои интизомй бо истифодаи муцозоти интизомй вобаста аст, ки танхо ма^омот (рохбар) ху^ук дорад татби^ намояд, ки ба он ху^у^и ба кор ^абул кардан (интихоб кардан, тасди^ кардан, таъин кардан) ва аз кор озод кардани кормандон дода мешавад [6, с. 172].

Бар асоси он чи ки дар боло ^айд шуд, метавон таъкид намуд, ки хец гуна монеахои рафънашаванда дар ташаккулёбии намудуои нави цавобгарии ху^у^й, аз цумла интизомй дар дохили сохаи ху^у^и мехнатй вуцуд надорад. Хдмзамон, дар ^онунгузории мехнатй мафхуми цавобгарии интизомй ба назар намерасад, ки метавонад дар татби^и ху^у^хои мехнатй монеахоро ба вуцуд оварад. Хдрчанд, дар моддаи 1 Кодекси мехнатии Ч,Т аз санаи 23.07.2016, №1329 мафхумхои асосй ва дар моддаи 62 муцозоти интизомй пешбинй шуда бошад хам, вале дар онхо мафхуми цавобгарии интизомй му^аррар нашудааст. Бинобар ин, пешниход менамоем, ки мафхуми цавобгарии интизомй ба таври зайл ифода карда шавад: «Цавобгарии интизомй чораи мацбуркунии давлатиест, ки корфармо нисбат ба корманде, ки ху^у^вайронкунии интизомй содир кардааст, бо рохи таъйин намудани цазои интизомй -муцозот ва (ё) дигар чорахои интизомй татби^ менамояд».

Дарацаи эътирофи муста^илияти намудуои цавобгарии ху^у^й дар сохаи илмхои алохида ба таври мухталиф мавриди тах^щ ^арор гирифтааст. Назарияи ху^у^и оилавй вуцуд доштани цавобгарии оилавиро зери суол ^арор намедихад ва тасди^и он истифодаи васеи истилохи мазкур дар адабиёти дахлдор ва анцоми тах^и^оти зиёди монографии махсуси сохавй ба хисоб меравад. Аз цумла, О.А. Турусова, ^айд менамояд, ки цавобгарии ху^у^ии оилавй дар миёни субъектхои марбут ба муносибатхои ху^у^и оилавй ташаккул ёфта, дар

- 24 -

шакли окибатхои барои шахси хукуквайронкунанда номатлуб зохир мегардад. Аз нуктаи назари ин муаллиф, аломатхои лозим ва кофй барои чудо намудани чавобгарии хукуки оилавй ба сифати чавобгарии мустакил инхо ба хисоб мераванд: чунин чавобгарй дар конунгузорй доир ба оила пешбинй шудааст; бар асоси чораи мачбурсозии давлатй устувор аст; шакли татбики санксияи меъёри хукукй мебошад; дар шакли мурофиавй вогузор мешавад; дар шакли махрумсозии дорои хусусияти фардй ва молумулкй инъикос меёбад; факат дар холати содиршавии хукуквайронкунии оилавй фаро мерасад [23, с. 10]. Омузишу баррасии чиддии аломатхои мазкур нишон медихад, ки дар бештари маврид онхо ба чойи аломатхои умумии чавобгарии хукукй, ки тавассути назарияи хукукшиносии ватанй тахия шудаанд, истифода мешаванд. Дар ин замина метавон ба чорахои вобаста ба чавобгарии хукукй ду намуди санксияро дохил намуд: махрум сохтан аз хукуки падариву модарй ва вогузории ухдадорй оид ба пардохти алимент. Хамин тавр, максадхои чавобгарии хукуки оилавй, ки аз мухтавои муносибатхои оилавй бармеоянд, дар навбати аввал аз химояти манфиатхои он аъзои оила, ки ба дастгириву пуштибонии хукукй эхтиёч доранд, иборат мебошад ва танхо баъд аз ин максадхои мазкур дар чазодихии шахси чинояткор хулоса мегарданд. Ин нуктаи калидй аз чихати инкишофи асосхои назариявй ва татбики амалии мукаррароти марбут ба чавобгарии хукукй дониста мешавад.

Дар холи хозир масъалаи марбут ба эътироф кардани чавобгарии молиявй бахсталаб бокй мемонад. Бархе аз мухаккикон хамоно чавобгарии молиявиро яке аз намудхои чавобгарии маъмурй мехисобанд. Аз чумла, Н.В. Витрук бо вучуди эътироф кардани гуногунй дар таркиби хукуквайронкунихо ва чорахои чазодихй, тартиби мукаррар намудани онхо ва вучуд доштани дигар хусусиятхо дар муносибатхои марбут ба бучету молия ва андоз, ба мавчудияти далелхои асоснок барои чудосозии дохилии чавобгарии маъмурй ба маъмурй-молиявй, маъмурй-бучетй, маъмурй-молиявй ва гайра ишора мекунад [8, с. 212]. Д.Л. Комягин дар ин хусус кайд менамояд, ки санксияхои махсусе, ки дар конунгузории бучетй ба мушохида мерасанд, ба сифати чорахои пешгирй ва таъминкунанда баромад мекунанд. Бар ин асос муаллифи мазкур мустакил будани чавобгарии молиявй ва зернамуди он - чавобгарии бучетиро рад менамояд. Дар айни замон бояд гуфт чунин ба назар мерасад, ки нуктаи назари ин муаллиф дар ин робита ба таври собит пайгирй намешавад, зеро дар идома муаллиф чунин натичагирй менамояд, ки барои риоя нашудани конунгузории бучетй чавобгарии чиноятй, маъмурй, хукуки маданй ва чавобгарии бучетй пешбинй шудааст [18, с. 15-19]. Дар бораи чавобгарии бучетй сухан ронда, Е.В. Шевченко аз чумла таъкид менамояд, ки чунин чавобгарй бояд факат хамчун кисми чудонопазири чавобгарии маъмурй бинобар табиати хукуки маъмурй худи хукуки молиявй пазируфта шавад [24, с. 11]. Бо чунин акида розй шудан осон нест, зеро мустакилияти хукуки молиявй хамчун соха хеч гуна чойе барои шакку шубха бокй намегузорад, зеро он дорои сарчашмаву манобеи амик аст ва реша дар таърихи хукук дорад.

Хусусиятхои асосии чавобгарии молиявй хамчун як намуди мустакили чавобгарй хукукй будани онро тасдик мекунанд:

1) воситаи хифзи муносибатхои молиявие мебошад, ки бо меъёрхои хукуки молиявй мукаррар шудааст, ки сохаи мустакили хукук мебошад;

2) сабаби асосии ба чавобгарии молиявй-хукукй кашидан ин кирдори гайриконунй, гунахгорона дар шакли амал ё беамалй мебошад;

3) чавобгарии молиявй-хукукй аз татбики мучозоти махсуси молиявию хукукй нисбат ба хукуквайронкунанда иборат аст;

4) чавобгарии молиявй хусусияти молумулкй дорад;

5) чорахои чавобгарии молиявй-хукукй нисбат ба шахсони вокей ва хукукй, ки ухдадорихои худро номатлуб ичро кардаанд ё ичро накардаанд, татбик мегардад;

6) чорахои чавобгарии молиявй-хукукй аз чониби доираи васеи макомоти ваколатдори

давлатй ва шахсони мансабдори онхо татбик карда мешаванд;

7) тартиби таъйини чазои молиявй-хукукй нисбати шахсе, ки хукуквайронкунии молиявй содир кардааст, бо меъёрхои хукуки молиявй танзим карда мешавад.

Тавре ки омузиши адабиёти сохавй нишон медихад, дар бештари мавридхо истилохи "чавобгарии экологй" баробар бо "чавобгарии оилавй" ва "чавобгарии молиявй" ба сифати як истилохи мачмуй, ки намудхои чавобгарии мазмуну мухтавои мухталифи хукукиро дар бар мегирад, ба кор бурда мешавад [12, с. 71]. Дар асоси ин метавон дар бораи хусусияти комплексии байнисохавии ниходи (институти) дахлдор ба хулосаи муайян омад, ки дар ин асос мустакил ва чудогона будани ниходи мазкур рад карда мешавад. Бешубха, зарурат ва имкони тахкику омузиши чавобгарии хукукиро дар чахорчуби ин ё он соха хамчун ниходи комплексй касе аз мухаккикон инкор ва рад накардааст. Анчом додани чунин тахкикот метавонад дар мачмуъ ба афзоиши самаранокии кори институти мазкур мусоидат намояд.

Дар ин миён чавобгарии экологй дар мукоиса бо дигар намудхои чавобгарй эътирофи камтари илмиро доро мебошад. Як катор донишмандон то кунун зарурати чунин намуди нави чавобгариро инкор мекунанд. Аз чумла, ба назари С.А. Боголюбова, чавобгарии хукукии экологй дар ибтидо ба кушиши чавобгарии чудогонаву мустакил донистани хукуки экологй вобаста буд. Дар мархалаи кунунй, ки хукуки экологй дар хама чо эътироф гардидааст, хеч гуна зарурате барои вучуд доштани чавобгарии экологй бокй намондааст [5, с. 162-163]. Муаллифоне низ вучуд доранд, ки дар ин хусус бо чунин катъият изхори назар намекунанд. Аз чумла, Н.В. Кичигин кайд менамояд, ки дар конунгузорй доир ба экология баъзе махсусиятхо барои чуброн кардани зарари расонидашуда ба мухити зист пешбинй шудааст. Ин муаллиф бо бахсбарангез хондани мавзуи мавриди назар, ба зарурати аз чихати назариявй бозбинй шудани он ишорат мекунад [17, с. 211-212]. Бино ба назари А.А. Иванов, раванди чудосозии чавобгарии экологй аз низоми умумии конунгузорй шуруъ шудааст, аммо он хануз ба итмом нарасидааст [15, с. 111-112]. Дар хулоса, бояд гуфт ки муаллифи мазкур барои исботи назари худ хеч гуна далели конеъкунандае пешниход намесозад.

Тахлили андешахои олимон ба мустакилияти чавобгарии экологй хамчун намуди нави чавобгарии хукукй он кадар ишораи чиддй намекунанд. Аммо, ба назари мо ин хануз маънои чавобгарии алохида будани чавобгарии экологиро инкор ва ё махдуд намесозад. Зеро, дар шароити чахонишавй, дар арсаи чахон мушкилоти экологй ба яке аз мушкилоти глобалй табдил ёфтааст. Чунин холат метавонад, дер ё зуд мустакилияти чавобгарии экологиро ба миён оварад. Хамин тавр, асоси ташаккулёбии чавобгарии экологиро химояти хукуки хар як шахрванд ба истифодаи мухити зисти мусоиди экологй ташкил медихад, ки расидан ба ин максад бо рохи баркарор намудани вазъи мухити зисти матлуби экологй имконпазир аст.

Тахлил нишон медихад, ки чавобгарии хукукии конститутсионй як намуди мустакили чавобгарии хукукй мебошад. Он як намуди мустакили чавобгарии хукукй буда, инчунин шакли махсуси чавобгарии ичтимой мебошад. Чавобгарии конститутсионй хамчун як намуди чавобгарии ичтимой тачассуми таъсири бевоситаи меъёрхои конститутсионй, вокеияти сохти конститутсионй хамчун ифодаи сиёсии сохтори ичтимой, ки ба принсипхои демократия ва давлати хукукй асос ёфтааст, мебошад. Чавобгарии конститутсионй, ки як навъ чамъкунандаи тамоми намудхои чавобгарии ичтимой мебошад, хамчун навъи мухимтарини он баромад мекунад. Ба андешаи Н.В. Витрук мундаричаи чавобгарии конститутсионй метавонад ду рохи инфиродии амали шахсиро ифода кунад [7, с. 164]. Самти якум аз баркарор намудани асосхои сохти конститутсионй, хифзи зарурии хукук, озодихо ва манфиатхои конунии поймолшудаи субъектхои муносибатхои конститутсионй бо рохи баркарор кардани онхо ё чуброни зарурй дар сурати имконнопазир будани баркарор намудани холати каблии хукукй иборат буд. Самти дуюм бошад, чазои одилона барои

- 26 -

вайронкунандагони мукаррароти конститутсиониро дар бар мегирад. Храмин тарик, дар мацмуъ цавобгарии конститутсионй метавонад ба низоми цавобгарии хукукй хамчун унсури сохторй дохил карда шавад.

Дар адабиёти хукуки конститутсионй оид ба цавобгарии хукукии конститутсионй хамчун як намуди цавобгарии хукукй баъзе бахсхо мавцуд мебошанд. Ба андешаи Ш.З. Шеров, мукаррар намудани накши цавобгарии конститутсионй-хукукй дар низоми цавобгарии хукукй танхо дар сурати тахлили аломатхои асосие, ки мохияти онхоро тавсиф мекунанд, имконпазир аст. Танхо пас аз ин муайян кардан мумкин аст, ки оё цавобгарии хукуки конститутсионй як намуди мустакили цавобгарии хукукй аст, оё унсурхои сохтори ташкилкунанда ва принсипхои цавобгарии хукукй дар мацмуъ ба он хосанд ё не [25, с. 148149]. Аммо дар конунгузории конститутсионй мавцудияти чорахои цавобгарй, ки ба дигар намудхои маълуми он (циноятй, маъмурй, интизомй, гражданй) нисбат додан мумкин нест, имкон медихад, ки дар бораи мавцудияти ин навъи цавобгарй сухан ронем. Цавобгарии конститутсионй яке аз намудхои цавобгарии хукукй буда, дорои тамоми хусусиятхои умумии намуди алохидаи цавобгарии хукукй мебошад. Бо ин назардошт, мо цавобгарии конститутсиониро хамчун намуди мустакили цавобгарии хукукй мехисобем.

Добили зикр аст, ки дар Цумхурии Тоцикистон бар хилофи цавобгарии циноятй, гражданй, маъмурй, интизомй, ин намуди цавобгарии хукукй хануз мустакиман аз цониби конун эътироф карда нашудааст. Аммо цавобгарии хукуки конститутсионй кайхо боз эътирофи илмй гирифтааст ва аз вокеиятхои хукукй ба хисоб меравад. Аз цумла, А.М. Диноршоев кайд мекунад, ки институти цавобгарии конститутсионй мух,имтарин институти фаъолияти давлат ва механизми мухимтарини хифзи хукуку озодихои конститутсионии инсон мебошад [11, с.69]. Бояд гуфт, ки дар амалияи сохтмони давлатию хукукии Цумхурии Тоцикистон проблемаи цавобгарии конститутсионй мавкеи мухим дорад. Хрло дар Цумхурии Тоцикистон муносибатхои марбут ба цавобгарии конститутсионй тадрицан ба объекти танзими мукаммалтари хукукй табдил ёфта истодаанд. Вокеан, холо дар низоми хукукии Тоцикистон раванди фаъоли ташаккули институти цавобгарии конститутсионй цараён дорад. Сарфи назар аз ин, мавриди зикр аст, ки чй дар илми ватанй ва чй дар илми хукуки дигар мамлакатхои пасошуравй масъалаи цавобгарии конститутсионй нисбатан ба наздикй пайдо шуда, хануз ба кадри кофй инкишоф наёфтааст. Бинобар ин, худи институти хукукии цавобгарии конститутсионй дар сохаи хукуки конститутсионй хануз пурра ташаккул наёфтааст.

Хдмин тавр, дар натицаи тахкики нуктахои назари мубохисавии намудхои цавобгарии хукукй ба хулосахои зерин омадан мумкин аст:

1. Дар илми назарияи давлат ва хукук намудхои цавобгарии хукукй яке аз масъалахои бахснок махсуб ёфта, чунин бахснокй дар илмхои сохавй, ба монанди хукуки циноятй, маданй, мехнатй, конститутсионй, молиявй, экологй, маъмурй ва монанди инхо низ ба назар мерасад. Албатта, ба хайси намуди мустакил эътироф намудани баъзе аз намудхои цавобгарии хукукй хеле бахснок ва душвор буда, тахкикоти алохидаро талаб менамояд. Лозим ба тазаккур аст, ки аз руи анъанавй дар конунгузорй ва илми хукукшиносии Цумхурии Тоцикистон, намудхои мухталифи цавобгарии хукукй, аз цумла, цавобгарии маданй, цавобгарии циноятй, цавобгарии маъмурй ва цавобгарии интизомй пешбинй мешаванд: хамчунин, цавобгарии конститутсионй асосу далели назариявй касб намудааст. Дар баробари ин, дар назария намудхои мухталифи цавобгарй, аз цумла цавобгарии молиявй, экологй, оилавй ва гайра мушохида мегардад.

2. Бар асоси он чи ки дар боло кайд шуд, метавон таъкид намуд, ки хец гуна монеахои рафънашаванда дар ташаккулёбии намудхои нави цавобгарии хукукй, аз цумла интизомй дар дохили сохаи хукуки мехнатй вуцуд надорад. Хдмзамон, дар конунгузории мехнатй

мафхуми чавобгарии интизомй ба назар намерасад, ки метавонад дар татбики хукук монеахоро ба вучуд оварад. Хдрчанд, дар моддаи якуми Кодекси мехнатии ЧТ аз санаи 23.07.2016, №1329 мафхумхои асосй ва дар моддаи 62 мучозоти интизомй пешбинй шуда бошад хам, вале дар онхо мафхуми чавобгарии интизомй мукаррар нашудааст. Бинобар ин, пешниход менамоем, ки мафхум ба таври зайл ифода карда шавад: «Чавобгарии интизомй чораи мачбуркунии давлатиест, ки корфармо нисбат ба корманде, ки хукуквайронкунии интизомй содир кардааст, бо рохи таъйин намудани чазои интизомй - мучозот ва (ё) дигар чорахои интизомй татбик менамояд».

ПАЙНАВИШТ:

1. Абдрашитова Ю.И. Виды юридической ответственности [Текст] /Ю.И. Абдрашитова // Научно-практический электронный журнал "Аллея науки". - 2018. - №7(23). Alley-science.ru

2. Азизов У.А. Становление и развитие институтов преступления и наказания на территории дореволюционного Таджикиистана [Текст] / У.А. Азизов. - Душанбе: Андалеб-Р, 2014. - 200 с.

3. Азизов У.А. Эволюция институтов преступления и наказания на территории исторического и современного Таджикистана: историко-правовое исследование [Текст]: дис. ... д-ра юрид. наук / У.А. Азизов. - Душанбе, 2015. - 414 с.

4. Азиззода У.А. Тарзуои уифзи ууцуции инсон аз зарари маънавй [Матн] / У.А. Азиззода, Ф.А. Бобохонов // Паёми Донишгощ миллии Тоцикистон / Бахши илмуои ицтимой-ицтисодй ва цамъиятй. - 2021. - № 2. - С. 222-229.

5. Боголюбов С.А. Реализация экологической политики посредством права [Текст] / С.А. Боглюбов. - Москва, 2015. - 320 с.

6. Боровая Е.В. Дисциплинарная ответственность как особый вид юридической ответственности [Текст] / Е.В. Боровая // Вестник Академии МВД Республики Беларусь. - 2018. - № 2(36). - С. 171-174.

7. Витрук Н.В. Общая теория правового положения личности [Текст] / Н.В. Витрук. -Москва, 2015. - 511 с.

8. Витрук Н.В. Общая теория юридической ответственности. 2-е изд., испр. и доп. [Текст] /Н.В. Витрук. - Москва, 2017. - 432 с.

9. Воробьёв С.М., Бобохонов Ф.А. Хифзи ууцуци инсон аз зарари маънавй уамчун институти комплексй-ууцукй (байнисощвй) [Матн] / С.М. Воробьёв, Ф.А. Бобохонов // Паёми Донишгощ миллии Тоцикистон /Бахши илмуои ицтимой-ицтисодй ва цамъиятй. - 2022. - № 6. - С. 209-213.

10.Воробьев С.М., Зокирзода З.Х., Бобохонов Ф.А. Конфискация имущества в Конституции и Уголовном кодексе Республики Таджикистан: сравнительно-правовой анализ [Текст] / С.М. Воробьев, З.Х. Зокирзода, Ф.А. Бобохонов // Человек: преступление и наказание. -2023. - Т. 31(1-4). - № 3. - С. 352-360.

11.Диноршоев А.М. Соотношение конституционно-правовой ответственности с другими видами юридической ответственности [Текст] / А.М. Диноршоев // Сборник материалов научно-практической конференции, посвященной 20-летию принятия Конституции РТ. - Душанбе, 2014. - 265 с.

12.Ерофеев Б.В. Экологическое право: учебник. 5-е изд., перераб. и доп. [Текст] / Б.В. Ерофеев. - Москва, 2013. - 400 с.

13. Зокирзода З.Х., Бобохонов Ф.А. Проблемами мубрами ууцуци циноятии Цум^урии Тоцикистон: монография [Матн] / З.Х. Зокирзода, Ф.А. Бобохонов: нашри аввал. -Душанбе, 2022. - 185 с.

14.Зокирзода З.Х., Бобохонов Ф.А. Х,ифзи ууцуци инсон аз зарари маънавй дар муносибатхои ууцуци циноятй [Матн] / З.Х. Зокирзода, Ф.А. Бобохонов // Паёми Донишгоуи миллии Тоцикистон / Бахши илмуои ицтимой-ицтисодй ва цамъиятй. - 2021. - № 4. - С. 220228.

15.Иванов А.А. Юридическая ответственность за экологические правонарушения: перспективы развития [Текст] / А.А. Иванов // Самарская Лука: проблемы региональной и глобальной экологии. - 2015. - № 2. - С. 110-124.

16.Инновационное развитие науки: фундаментальные и прикладные проблемы [Текст]: монография. - Петрозаводск: МЦНП «Новая наука», 2022. - 488 с.

17.Кичигин Н.В. Правовые проблемы применения методик при оценке экологического вреда [Текст] / Н.В. Кичигин // Юридическая ответственность: современные вызовы и решения: материалы для VIII Ежегодных научных чтений памяти профессора С.Н. Братуся. - М., 2013. - С. 210-218.

18.Комягин Д.Л. Защита бюджетного процесса: ответственность за нарушения бюджетного законодательства и бюджетные нарушения [Текст] / Д.Л. Комягин // Финансовое право. - 2016. - № 7. - С. 15-19.

19.Липинский Д.А. О системе права и видах юридической ответственности [Текст] / Д.А. Липинский // Известия высших учебных заведений. Правоведение. - 2003. - № 2 (247). -С. 27-37.

20.Назарияи ууцуц ва давлат: Китоби дарсй барои донишцуёни соуаи ууцуц ва ицтисод [Матн] / Ш.М. Исмоилов, Р.Ш. Сотиволдиев. - Душанбе, 2008. - 295 с.

21. Серков П.П. О понятии юридической ответственности [Текст] П.П. Серков //Журнал российского права. - 2014. - № 16. - С. 42-49.

22. Сотиволдиев Р.Ш. Назарияи давлат ва ууцуц: китоби дарсй барои макотиби олй [Матн] /Р.Ш. Сотиволдиев. - Душанбе, 2018. - 784 с.

23.Турусова О.С. Семейно-правовая ответственность в России и зарубежных странах [Текст]: автореф. дис. ... канд юрид. наук. - Москва, 2011. - 30 с.

24. Шевченко Е.В. Административная ответственность за нарушение бюджетного законодательства [Текст]: автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Челябинск, 2009. - 22 с.

25.Шеров Ш.З. Конституционная ответственность как вид юридической ответственности в системе права [Текст] / Ш.З. Шеров // Вестник Педагогического университета. - 2015. - № 1-1 (62). - С. 146-149.

REFERENCES:

1. Abdrashitova Yu.I. Types of Legal Liability [Text] / Yu.I. Abdrashitova // Scientific and practical electronic journal Alley of Science. - 2018. - No. 7(23). Alley-science.ru

2. Azizov U.A. The Formation and Development of Crime Institutions and Punishment in the Territory of Pre -Revolutionary Tajikistan [Text]/ U.A. Azizov. -Dushanbe: Andaleb-r, 2014.-200pp.

3. Azizov U.A. The Evolution of the Institutions of Crime and Punishment in the Territory of Historical and Modern Tajikistan: historical and legal research [Text]: dis. ... Dr. sciences. -Dushanbe, 2015. - 414 pp.

4. Azizov U.A. The Methods of Human Rights from Moral Damage [Text] / U.A. Azizzoda, F.A. Bobokhonov // Bulletin of the Tajik National University / Social Sciences and Public Sciences.

- 2021. - № 2. - PP. 222-229.

5. Bogolyubov S.A. Implementation ofEnvironmental Policy through Law [Text] / S.A. Boglyubov.

- M., 2015. - 320 pp.

«BECTHMK rrynhn», ßbrnycK 4 (97), 2023

6. Borova E.V. Disciplinary Liability as a Special Type of Legal Liability [Text] / E. V. Borovaya // Bulletin of the Academy of the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Belarus. - 2018.

- No. 2 (36). - PP. 171-174.

7. Vitruk N.V. General Theory of the Legal Status of the Individual [Text] / N.V. Vitruk. - M., 2015.

- 511 pp.

8. Vitruk N.V. General Theory of Legal Liability. 2nd ed., Cred. and add. [Text] / N.V. Vitruk. -M., 2017. - 432 pp.

9. Vorobev S.M., Bobokhonov F.A. Protection of Human Rights from Moral Damage as a Complex-legal (inter-agent) [Text] / S.M. Vorobev, F.A. Bobokhonov // Bulletin of the Tajik National University / Social Sciences and Public Sciences. - 2022. - № 6. - PP. 209-213.

10. Vorobev S.M., Zokirzoda Z.Kh., Bobokhonov F.A. Confiscation of Property in the Constitution and the Criminal Code of the Republic of Tajikistan: comparative legal analysis [Text] / S.M. Vorobev, Z.Kh. Zokirzoda, F.A. Bobokhonov //Man: Crime and Punishment. - 2023. - V. 31 (1-4). -No. 3. - PP. 352-360.

11.Dinorshoev A.M. The Ratio of Constitutional Liability with other Types of Legal Liability [Text] / A.M. Dinorshoev // Collection of materials of the scientific and practical conference on the 20th anniversary of the adoption of the Constitution of the Republic of Tatarstan. -Dushanbe, 2014. - 210 pp.

12.Erofeev B.V. Ecological Law: Textbook. 5th ed., Refined. and add. [Text] /B.V. Erofeev. - M., 2013. - 400 pp.

13. Zokirzoda Z.H. Bobokhonov F.A. Expandful Problems of the Republic of Tajikistan: Monographs [Text] / Z.H. Zokirzoda, F.A. Bobokhonov: First Edition. - Dushanbe, 2022. - 185pp.

14.Zokirzoda Z.H. Bobokhonov F.A. Protection of Human Rights from Moral Damage in the Relations of Criminal Law [Text] / Z.H. Zokirzoda, F.A. Bobokhonov // Bulletin of the Tajik National University / Social Sciences and Public Sciences. - 2021. - № 4. - PP. 220-228.

15. Ivanov A.A. Legal Liability for Environmental Offenses: development prospects [Text]/A.A. Ivanov // Samara Luka: problems of regional and global ecology. - 2015. - No. 2. - PP. 110-124.

16.Innovative Development of Science: fundamental and applied problems [Text]: monograph. -Petrozavodsk: ICSP "New Science", 2022. - 488 pp.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

17. Kichigin N. V. Legal Problems of the Application of Techniques in Assessing Environmental Harm [Text] / N.V. Kichigin // Legal liability: modern challenges and solutions: Materials for the VIII annual scientific readings of the memory of Professor S.N. Brother. -M.,2013.-PP. 210-218.

18. Komyagin D.L. Protection of the Budget Process: responsibility for violations of budget legislation and budgetary violations [Text] /D.L. Komyagin //Financial Law. - 2016. - No. 7. - PP. 15-19.

19.Lipinsky D.A. On the System of Law and Types of Legal Liability [Text] /D.A. Lipinsky //News of higher educational institutions. Jurisprudence. - 2003. - No. 2 (247). - PP. 27-37.

20. Theory of Law and State: textbookfor the rights of the rights and the economy] / Sh.M. Ismoilov, R.Sh. Sothlywelliev.-Dushanbe, 2008.-295pp.

21.Serkov P.P. On the Concept of Legal Responsibility [Text] P.P. Serkov // Journal of Russian Law. - 2014. - No. 16. - PP. 42-49.

22.Sotivoldiev R.Sh. Theory of the State and Law: a textbook for higher schools [Text] / R.Sh. Sotivoldiev. - Dushanbe, 2018. - 784 pp.

23.Turusova O.S. Family Legal Responsibility in Russia and Foreign Countries [Text]: abstract. dis. ...candidate of law. Sci. -M., 2011. - 30pp.

24.Shevchenko E.V. Administrative Responsibility for Violation of Budget Legislation [Text]: abstract. dis. ...cand. legal Sci. - Chelyabinsk, 2009. - 22pp.

25. Sherov Sh.Z. Constitutional Responsibility as a Type of Legal Responsibility in the Legal System [Text] /Sh.Z. Sherov //Bulletin of the Pedagogical University. - 2015. - No. 1-1 (62). - PP. 146-149.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.