Научная статья на тему 'КАЛИМАҲОИ ҲУқУқШИНОСӢ ВА УСУЛИ ТАФСИРИ ОНҲО ДАР ФАРҲАНГҲО'

КАЛИМАҲОИ ҲУқУқШИНОСӢ ВА УСУЛИ ТАФСИРИ ОНҲО ДАР ФАРҲАНГҲО Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
399
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МАЪНОИ КАЛИМА / ШАРҲИ ВОҲИДИ ЛУГАВИ / ИСТИЛОҲОТИ ҲУқУқ / МАЪНИИ МАФҲУМ / ТАФСИРИ МАЪНИИ КАЛИМА / НАМУДҲОИ ТАФСИР

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Маллаева Манижа Абдуғаффоровна

Тафсири калима яке аз вежагиҳои фарҳангнигори буда, маҳз ба туфайли бозгӯи маъни дар лугат вежагиҳои овои, лугави, сарфи ва наҳвию бадеии вожа аён мегардад. Вале гоҳо воҳидҳои лугати хусусияти соҳави пайдо намуда, ба ҷуз маънои лугави ҷанбаи соҳавиро касб мекунанд, ки мисолашро дар калимаю истилоҳоти соҳаи ҳуқуқ метавон дид. Дар ин сурат воҳидҳои махсуси таркиби лугави аз лиҳози ҳуқуқшиноси тафсиру маънидод карда мешавад, ки бархе аз онҳо мавриди барраси қарор гирифтаанд. Аз диди ҳуқуқ тафсир кардани маънову мазмуни истилоҳ ва мафҳум хеле аҳамияти хоса дорад. Масалан, тафсири лингвистиву юрислингвистии вожаҳои хайр ва шарр тафовузи зиёди маънои лугавию соҳавии онҳоро муайян менамояд. Дар мақола бо таҳлили мисолҳо умумият ва фарқи ин ду навъи тафсир нишон дода шудааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

JURIDICAL TERMS AND WAYS OF THEIR COMMENTING IN DICTIONARIES

Word meaning interpretation is one of lexicography specificities and it is due to the latter that a dictionary unit is specified in phonetical, lexical, morphological, grammatical and artistic peculiarities. However, sometimes lexical units besides lexical meaning acquire also a branch aspect, examples can be seen through words and terms from the field of law. In this case special lexical units are interpreted from the juridical point of view; separate ones of them being analyzed in the present work. Precise interpretation of meaning and content of term is very important from juridical point of view, but in linguistic interpretation there prevails universal approach. That's why linguistic and jurislinguistic interpretation (e.g., the words “good” and “evil” determines essential differences in their lexical and branch meanings). The author of the article analyzes such similarities and differences between two types of interpretation.

Текст научной работы на тему «КАЛИМАҲОИ ҲУқУқШИНОСӢ ВА УСУЛИ ТАФСИРИ ОНҲО ДАР ФАРҲАНГҲО»

УДК 81 ББК 81.2-4

КАЛИМАХ,ОИ ХУЦУКЩИНОСИ Маллаева Манижа Абдугаффоровна,

ВА УСУЛИ ТАФСИРИ н.и.ф., муаллими калони кафедраи

ОНХ,О ДАР ФАРХАНГХ/О забони тоцикии ДДХрСТ (Тоцикистон, Хуцанд)

ЮРИДИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ Маллаева Манижа Абдугаффоровна,

И СПОСОБЫ ИХ канд. филол.наук, старший преподаватель

КОММЕНТИРОВАНИЯ кафедры таджикского языка ТГУПБП

В СЛОВАРЯХ (Таджикистан, Худжанд)

JURIDICAL TERMS Mallayeva Manizha Abdugafforovna, candidate of

AND WAYS OF THEIR philological sciences, senior lecturer of the Tajik

COMMENTING IN language department under TSULBP (Tajikistan,

DICTIONARIES Khujand) E-MAIL: [email protected]

Калидвожа^о: маънои калима, шаруи воуиди лугавй, истилоуоти ууцуц, маънии мафуум, тафсири маънии калима, намудуои тафсир

Тафсири калима яке аз вежагиуои фаруангнигорй буда, мауз ба туфайли бозгуи маънй дар лугат вежагиуои овой, лугавй, сарфй ва наувию бадеии вожа аён мегардад. Вале гоуо воуидуои лугатй хусусияти соуавй пайдо намуда, ба цуз маънои лугавй цанбаи соуавиро касб мекунанд, ки мисолашро дар калимаю истилоуоти соуаи ууцуц метавон дид. Дар ин сурат воуидуои махсуси таркиби лугавй аз лиуози ууцуцшиносй тафсиру маънидод карда мешавад, ки бархе аз онуо мавриди баррасй царор гирифтаанд. Аз диди ууцуц тафсир кардани маънову мазмуни истилоу ва мафуум хеле ауамияти хоса дорад. Масалан, тафсири лингвистиву юрислингвистии вожауои хайр ва шарр тафовузи зиёди маънои лугавию соуавии онуоро муайян менамояд. Дар мацола бо таулили мисолуо умумият ва фарци ин ду навъи тафсир нишон дода шудааст.

Ключевые слова: значение слова, толкование словарной единицы, терминология права, содержание термина, интерпретация значения слова, типы интерпретации

Интерпретация значения слова - одна из особенностей лексикографии, и именно благодаря толкованию словарной единицы уточняются её фонетические, лексические, морфологические, грамматические и художественные особенности. Однако иногда лексические единицы, помимо лексического значения, приобретают отраслевой аспект, пример чего можно увидеть в словах и терминах из области права. В этом случае специальные лексические единицы интерпретируются с юридической точки зрения, отдельные из них рассмотрены в настоящей работе. Точное толкование значения и содержания термина очень важно с юридической точки зрения, а в лингвистическом толковании преобладает универсальный подход. Поэтому лингвистическая и юрислинвистическая интерпретация (напр. слов добро и зло) определяет существенные различия в их лексическом и отраслевом значениях. Анализируются подобные сходства и различия между двумя типами интерпретации.

Key-words: word meaning, dictionary unit interpretation, terminology of law, term content, word meaning interpretation, types of interpretation

Word meaning interpretation is one of lexicography specificities and it is due to the latter that a dictionary unit is specified in phonetical, lexical, morphological, grammatical and artistic peculiarities. However, sometimes lexical units besides lexical meaning acquire also a branch aspect, examples can be seen through words and terms from the field of law. In this case special lexical units are interpreted from the juridical point of view; separate ones of them being analyzed in the present work. Precise interpretation of meaning and content of term is very important from juridical point of view, but in linguistic interpretation there prevails universal approach. That's why linguistic and jurislinguistic interpretation (e.g., the words "good" and "evil" determines essential differences in their lexical and branch meanings). The author of the article analyzes such similarities and differences between two types of interpretation.

Хусусияти боризи низоми истилохот дар он зохир мешавад, ки ин низом силсилаи мафхумхоеро ба вучуд меорад, ки вобаста ба вежагихои умумию сохавиашон метавонанд ба тагйирёбии маъноию лугавй, сохторию таркибй ва илмию услубии истилохот таъсири амике расонанд. Дар натича як калима ё мафхум дар айни як соха ё сохахои мухталиф ба таври гуногун шарху эзох дода мешавад, ки ин нишонаи тафовут пайдо кардани истилох ва хусусияти сохавй гирифтани он мебошад.

Тафсир хамчун илм таърихи дуру дароз дорад, зеро баробари ба сухан даромадану баёни фикр кардани инсон зарурати маънидод кардану фахмонидани мазмуни пиндору андешаи гуфташуда пеш омадааст. Аз ин ру, илми тафсир маънидод кардан, равшан сохтан, возех гардонидан, кушода додан, шарху эзох додани фикр мебошад.

Шарху маънидод ва тафсир низ гуногун мешавад. Муфассирони ахкоми динй тафсири хукукиро омили ошкор намудани мазмуни конунхо, меъёрхои хукуку шариат донистаанд [1, с. 128.]. Тафсири филологиву хукукй тафовут дорад. Тафсири лингвистй ё филологй умуман маънидод кардани калима ё мафхумро дар назар дорад. Масалан, дар "Фарханги забони точикй" (ФЗТ) худи вожаи тафсир чунин омадааст: «1. шарх додан, васеъ кардан, баён кардан; 2. д. маънидод ва шархи оятхои Куръон ва хадис» [9, ч. 2, с. 341].

Дар тафсири лингвистй чанбаи асосй возеху равшан кардани маънои калима бошад, дар тафсири хукукй муайян намудани маънову мохияти илмию сохавии истилох ба эътибор гирифта мешавад. Масалан, дар ФЗТ вожаи адлия умуман ба назар нарасид, дар "Фарханги тафсирии забони точикй" (ФТЗТ) «идораи корхои хукук ва суд; додгустарй: вазорати адлия, идораи адлия» [11, ч. 1, с. 38] тафсир шудааст. Дар "Фарханги истилохоти хукук" (ФИЭД чунин омадааст: «Адлия дар хукуки конститутсионй бо чанд мазмун фахмида мешавад: 1) муродифи адолати судй; 2) мачмуаи муассисахои судй, фаъолияти онхо оид ба татбики адолати судй. Адлияи маъмурй, адлияи чиноятй, шахрвандй, адлия оид ба корхои мехнатй ва гайрахо маълуманд. Бо мазмуни васеъ истилохи адлия низоми макомоти судй, хифзи хукук ва гайраро, ки дар мамлакат амал мекунанд, ифода месозад. Хдрчанд маъмулан мафхуми адлия бо мазмуни васеъ ба кор бурда мешавад, вале дар аксар мамлакатхо вазоратхои адлия фаъолияти макомоти хукукиро идора менамоянд» [10, с. 17].

Дар сохаи хукук фарк кардани маънову мазмуни истилох ва фахмишу мафхум хеле ахамияти калон дорад. Масалан, хангоми маънидод кардани мазмуни вожаи адолат гуфта шудааст, ки он аз калимаи арабии адл гирифта шуда, маънои додрасй, додгарй; некукорй, кори аз руи инсофро ифода менамояд. Мафхуми «арта» ба маънии «хакикат» ва адлу инсоф, хакикат, ки аксари кавоиди мухими динй ва умуман тасаввуроти васеътари мафкуравиро муайян мекард, мафхуми муштараки эрониёну хиндувон буда, чун муодили "арта"-и истеъмол мешудааст. Ин мафхум бо худо-Асура Варунаи Ригведй ва Ахура

Маздои эрониён марбут аст (асура мутобики ауура аст, ки хар ду маънии «сохиб» ва «хоким, хукмрон»-ро ифода менамоянд) [3, с. 42]. Ин усули лингвистии маънидоди калимаву мафхум буда, максади асосй равшан намудани ифодаи маъноии вожа аст.

Хангоми тафсири хукукшиносй таъкид карда мешавад, ки он яке аз категориями ахлок ва хукук буда, ба рухдоди мушаххас созгор будан ё набудани мохияту хукуки инсонро ифода менамояд.

Дар тафсири хукукшиносй мафхуми адолат ифодагари алокамандии шаклхои шуури чамъиятй-хукук ва ахлок аст. «Адолат бар хилофи некй ва бадй, ки ба воситаи онхо ба ин ё он ходиса бахо дода мешавад, таносуби байни чандин ходисаро аз нуктаи назари дар байни одамон таксим шудани хайру шарри мавчуда шарх медихад» [11, с. 19]. Адолат муайянкунандаи эътидоли дарку тамиз, харакату амал ва хулосаи инсонй буда, одамро аз ифрот медорад. Он мафхуми нисбиест, ки вобаста ба тагйири шароити ичтимой, муносибатхои истехсолй ва хаёти маънавии чамъият мазмуни нав касб менамояд. Храмин тавр, мукоисаи вежагихои маъноиву лугавии истилохоти хукук бо вожахои дигар ба он меорад, ки истилохоти умумй хусусияти сохавй пайдо намуда, боиси ба хам наздик гардидани маъниву мафхум мешаванд. Бинобар он, дар илми шуравй оид ба муайян намудани мафхуми тафсир, аниктараш тафсири хукук, се нуктаи назар мавчуд буд: 1. Тафсир - ин муайян намуди маънии меъёрхост [4, с. 66]; 2. Тафсир - шархи мазмуни меъёрхост [12, с. 5]; 3. Тафсир - дар як вакт хам муайян намудани маънии меъёрхо ва хам шархи онхост [2, с. 5-6].

Дар илми хукуки пасошуравй нуктаи назар оид ба тафсири хукук чун муайян намудани маънии меъёрхо ва шархи онхо истифода мешавад.

Тафсири хукук субъект, объект, тарз (грамматикй, таърихй, максаднок, функсионалй, мантикй, низомнок) ва анвоъ (айнй, васеъ, махдуд, расмй, гайрирасмй, мукаррарй, касбй, илмй-доктриналй, бавосита, бевосита) дорад [8, с. 78]. Профессор Р. Ш. Сотиволдиев тарзи грамматикии тафсири хукукро чунин шарх медихад: «Тарзи грамматикй (забонй, матнй, филологй) бо истифодаи коидахои забонй (ифодаи забонии матни санад), муайян намудани тарзи ифодаи матни санад, мавкеи бандаки изофа ва дигар унсурхои забонии матни санад алокаманд аст. Дар рафти ин тафсир донишхои забонй (филологй) истифода мешаванд [8, с.79]. Умуман, тафсири мазкур дуруст аст. Аммо дар он чанбаи асосй, яъне маънои матн ва услуб сарфи назар шудааст ва худи чумла тахрирталаб аст. Бояд дар хама гуна тафсир маъно дар аввал бошад ва дар фархангномахои филологй чунин аст. Масалан, калимаи модда дар фархангхову дастурхои умумиву сохавй, аз чумла дар <^иёс-ул-лугот», чунин тафсир шудааст: Модда - асли хар чиз ва сомони таркиби хар шайъ, ки мадад бошад барои гайрй ва зиёдати муттасила ба чизе (аз «Мунтахаб» ва «Зубдат-ул-фавоид»); ва дар «Сурох» ба маънии афзунии пайваста; ва лафзи модда дар хутути мурсала гохе ба чои лафзи боб ва лафзи мукаддама мустаъмал мешавад, чунонки дар моддаи саъйи фулон ва дар моддаи ирсоли русули расоил [6, ч. 2, с. 222].

Дар ташрехи ФЗТ доираи тафсир мушаххастар шудааст: Модда // Моддат а. 1. материя; чиз. 2. мохият, асл. 3. мавзуъ, матлаб; материалхои доир ба матлабе. Моддаи таърих адш., як ё якчанд калимае, ки агар адади харфхои он чамъ баста шавад, ададе хосил мегардад, ки соли вокеаеро мефахмонад... [9, ч. 1, 697].

Мураттибони ФТЗТ хамин маънихоро бо андаке тагйирот, вале дар ду моддаи лугатй шарх додаанд: Модда I а. чизи асосй, ки барои пайдоиш ва сохта шудани чизи дигар чун замина хидмат мекунад, материал; мук. мавод: Моддаи захрдор, моддахои тарканда, моддахои

химиявй. 2. физ. чизи дорои вазн, химиявй. 2. физ. чизи дорои вазн, ки фазоеро ишгол мекунад, материя. 3. фалс. хаюло. Модда II а. 1. хар як аз бандхои ягон донун, низомнома, дарордод ва хуччатхои дигар, ки як нудтаи томро дар бар мегирад ва бо радамхо аз хам чудо карда мешавад, банд; радиф: моддаи панчуми донун, моддаи харочоти баровард. 2. мавзуъ, матлаб, ки як дисми чизеро ташкил медихад; моддаи лугавй забш. хар як аз вохидхои забонй дар фарханги тафсирй ва г., ки калидвожа, тафсири маьнохои он ва дигар чузьхоро дар бар мегирад; моддаи таьрих адш. калима ё таркибе, ки аз чамьбасти димати ададии харфхои арабиасоси он мувофиди хисоби абчад санаи водеае хосил мешавад [11, ч.1, с. 809].

Дар сохаи химия вожаи мавриди назар ба маънои моддахои органикй ва гайриорганикй, дар сохаи харбй чун моддаи тарканда фахмида ва ба кор бурда мешавад.

Дар ФИХ модда чун моддаи лугавй чой дода нашудааст, зеро тафсири худудй талаботи худро дорад. Тафсири худуд чараёни мадсаднок ва илман асоснокшудаест оид ба равшан намудани мазмун ва маънии санади меьёрй-худудй ё меьёри он, махсуб меёбад. Тафсири худуд зинаи (унсури) хатмии чараёни амалишавии нишондодхои худудй аст. Мадсади он амалисозии меьёри худуд буда, дар натичаи он меьёрхои умумй вобаста ба холатхои чудогонаи хаёт мушаххас гардида, омодаи амалисозй мешаванд. Тафсир чараёни фикрй буда, сатхи баланди донишхои худудй, махорати касбиро талаб мекунад. Дар шароити давлати худудбунёд тафсири худуд дар асоси талаботхои донун, бо назардошти волоияти Конститутсия ва донунхо, аввалиндарача будани худудхои инсон, новобаста ба манфиату мадсадхои сиёсии ин ё он хизбу созмони сиёсй, табада ё гурухи ичтимой сурат мегирад [10, с. 461].

Дар худудшиносии замони шуравй модда ба маънои чузъи донун чун тарчумаи «статья»-и русй мустаьмал буд. Модда санади донунгузории давлатиест, ки дувваи худудиро доро буда, барои ифодаи мафхумхои меьёрии худудй истифода мегардад.

Дар забони русй статья вожаи сермаьно буда, яке аз маънохои он чанбаи худудй дорад. Бо мадсади айнан манзур намудани мохияти вожаи статья дар забони русй идтибоси зеринро ба забони асл меоварем: Статья, -и, род. мн. -тей, ж. 1. Научное или публицистическое сочинение небольшого размера. Газетная, журнальная с. Критическая с. 2. Глава, раздел в каком-н. документе, перечне, справочнике. С. закона. Расходные и доходные статьи в смете. Словарная с. 3. Разряд, группа (спец.). Старшина первой, второй статьи (воинские звания в Военно-Морском Флоте). 4. Занятие, дело (устар. разг.). Зубоскалить - не хитрая это с. Это дело - особая с. (это сюда не относится;разг.). По всем статьям (со всех сторон, полностью; разг.). 5. Наказание на основании закона (по статье закона; прост.). За сопротивление милиции получил статью. || уменьш. статейка, -и, ж. (к 1 знач.). || прил. статейный, -ая, -ое (к 1 и 2 знач.) [5, с. 621].

Баьди соли 1781-ум дар ИМА дабул гардидани нахустин конститутсияи он, ки вайро ба русй Статья конфедерации (^е articles of Confederation) тарчума кардаанд, вожаи мазкур тобиши худудй гирифт, зеро «articl» хаммаьнои статьяи русист. Баробари дабул ва тарчумаи нахустин конститутсияи Иттиходи Шуравй ва Точикистони Шуравй вожаи «статья»-и русй ба точикй модда тарчума гардида, то имруз роич аст.

Хамин тавр, аз тахлилу мудоисаи боло маьлум гардид, ки гохо духура ё дар мавридхои мухталиф кор фармудани гунаву муродифоти истилохот низ ба назар мерасад, ки мувофиди мадсад нест.

^онунгузор муродифотеро ба миён меорад, ки вобаста ба хусусияти худудй, чиноятй ва мурофиавй барои ифодаи хар як амалу харакати алохидае таьин мегардад. Мутаассифона, дар забони точикй, мисли забонхои дигар, алхол якмаьноии истилохот на

хамеша таъмин мегардад. Дар натича гохо барои ифодаи як мафхум ду ва хатто зиёда истилох мустаъмал мешавад. Масалан, дар замони шуравй истилохоти гражданин, гражданй маъмул буд ва аз охирхои солхои 80-ум, махсусан 90-уми асри ХХ, онхо бо вожахои шахрванд ва шахрвандй иваз карда шуданд. Дар ФТЗТ чунин тафсир дода шудааст: Гражданин ниг. шахрванд; табаа, шахрванд, ахолии шахр ё кишвар [11, с. 632]. Калимаи гражданй тафсири муфассалтаре дорад: «Гражданй 1. шахрвандй: хукуки гражданй. 2. гайрихарбй, гайринизомй: авиатсияи (хавопаймоии) гражданй; мудофиаи гражданй ниг. мудофиа; никохи гражданй кайди никох дар идораи давлатй (бе риояи расму русуми анъанавй ва динй); чанги гражданй муборизаи мусаллахона байни синфхо ва гуруххои ичтимоии дохили як давлат, чанги шахрвандй, чанги дохилй» [11, ч. 1, с. 332]; Шахрвандй хеле мухтасар маънидод гардидааст: «Шахрвандй марбут ба шахрванд; табаа» [11, ч. 2, с. 632]. Ба назари мо, ибораистилохи «кодекси шахрвандй» пурра метавонад бар ивази «кодекси гражданй» истифода гардад, вале аз чй сабаб бошад, ки конунгузор корбасти онро лозим надонистааст.

Таърифи вожаи шахрванд дар ФИХ кобили таваччух аст: «Шахрванд - дар хукуки конститутсионй шахси чисмониест, ки бо давлати мазкур расман алокамандй дорад. Шахрванд дар алокаи доимии хукукй бо давлат мебошад. Аз ин ру, у дорои хукуку озодихо ва вазифахоест, ки дар Конститутсия ва конунхо пешбинй шудаанд. Унвони «шахрванд» имкони иштироки шахсро дар идораи корхои давлат ва чамъият, иштирок дар хаёти сиёсии хамин чомеа ифода мекунад, ки он ба дигар дарачахои шахсони чисмонии дар марзи давлат буда - шахрвандони хоричй ва шахсони шахрвандй надошта баробар нест. Дар назария ва амалияи хукук, гайр аз унвони «шахрванд» дарачаи «одам» (ё «инсон»), ки бо он хукуку озодихои ба шахсият хос, сарфи назар аз шахрвандй чудо карда мешавад. Дар мачмуъ, дар хусуси хукуку озодй ва вазифахои асосии инсон ва шахрванд гуфтан расм шудааст. Унвони «шахрванд» ба дарачаи «давлат» алокаманд аст. Ин на факат дар шахрвандй ифода меёбад. Шахрванд нисбат ба давлат хукукхои муайян дорад (аз давлат химояи хукукхои худ, таъмини шароит барои татбики хукуку озодиро талаб карда метавонад) ва дар пеши давлат вазифадор мебошад. Давлат вазифадор аст, ки ба манфиати шахрванд амал кунад, вале у метавонад аз шахрванд низ талаб кунад, ки ахлоки муайян дошта, вазифахои худро ичро намояд» [10, с. 588]. Тавре ки аз иктибос бармеояд, мураттибон дар ин матн 2 маротиба вожаи шахрвандиро истифода бурдаанд. Зиёда аз ин вожаи мазкур чун моддаи лугатй алохида мавриди тафсир карор гирифтааст: Шахрвандй -алокаи устувори хукукии инсон бо давлат, ки аз он хукуку вазифахои онхо нисбат ба якдигар, дар холатхои конун пешбиникарда бармеоянд. Шахсони аз самти хукукй алокаи устувордошта шахрванди давлат мебошанд; шахсони дигар алокаи худро бо хамин давлат хамчун шахсони хоричй ва ё бешахрванд (апатрид) ба рох мемонанд. Ахамияти хукукии падидаи шахрвандй дар давлатхои хукукбунёд дар он аст, ки шахрванди давлати мазкур гайр аз хукукхои эътирофшудаи инсон хукукхои иловагй-хукуки шахрвандро сохиб мешаванд, ки ба он асосан хукукхои сиёсй дохиланд. Дар як вакт шахрвандон дар зери партави сохибихтиёрии давлати мазкур мебошанд, вале дар давлатхои гайридемократй муносибати давлат бо шахрванд хамчун тааллук доштани шахрванд ба давлат ё алокаи хукукй - сиёсии байни онхо дониста мешавад. Аз ин ру, шахрванд наметавонад дар хеч гуна равияхои оппозитсионй нисбат ба речаи сиёсй ё доирахои хукмрон карор дошта бошад. Устувории шахрвандй хамчун алокаи хукукии шахс бо давлат, хатто дар холати дар хоричи кишвар зиндагй кардани шахрвандони давлати мазкур идома меёбад. Хамин

тарид, шахрвандй алодаи худудии идомаёбанда буда, шахрванд дар холати дар хоричи мамлакат будани худ худуди талаб кардани химояи худудхои худро дорад. Мувофиди Эьломияи худуди башар хар инсон худуди шахрвандй дорад. Хеч касро аз шахрвандиаш ё аз хадди тагйири шахрвандй худсарона махрум кардан мумкин нест (моддаи 15-ум). Дар зери таьсири ин меьёр донунгузории конститутсионии мамлакатхо меьёр дар хусуси махрум кардан аз шахрвандиро пешбинй намекунанд» [10, с. 589]. Чунин омилхои экстралингвистии пайдоиш ва ташаккули системахои истилохот вежагихои худудии онхоро торафт барчаста мегардонад, ки ба интишору таьсирашон бахои якхела додан мумкин нест. Харчанд ки таснифи худуд чун рухдоди махсуси чомеавй, баробари махфуз доштани чанбахои миллй, чахонишавии худуд, раванди хосаро тадозо медорад, дар соха истилохот низ торафт умумияти бештаре ба худ мегирад, зеро худуд махз бо забон ва вохидхои он амал менамояд ва интишор меёбад. Вежагии тамаддуни миллй бо омилхои экстралингвистй дувват гирифта, дар таркиби лугавй хатто боиси гуногунрангии истилохот гардида метавонад ва ин яке аз вежагихои давраи гузариши истилохоти нав махсуб меёбад. Вале ин унсурхо на хамеша ба маънои муодили русиашон ба кор мераванд. Калимаи гражданй хатто дар таркиби номи кодекси махсус - «Кодекси худуди гражданй» бодй мондааст. Мадсад ва принсипи духурагии муносибат маълум нест. Вале модом ки бар ивази гражданй шахрвандй дабул шуда бошад, хамеша ва дар хар маврид бояд онро иваз намояд. Вале худудшиносон бар онанд, ки мафхуми шахрванд нодис аст. Шояд бинобар он бошад, ки дар ФИХ [10, с. 209] истилохоти кодекси гражданй, шахрванд, шахрвандй, шахрванди фахрй (ифтихорй), шахрванди хоричй, шахрванди Чумхурии Точикистон, шахрвандони хоричй (хоричиён) чун моддахои алохида бо шарху эзохашон чой дода шудаанд [10, с. 589].

Кодекси гражданй ибораистилохи исмй буда, аз ду вожаи идтибосй таркиб ёфтааст. Чузъи тобеъкунанда кодекс, тобеъшавандааш гражданй мебошад.

Кодекс аз калимаи лотинии codеx гирифта шуда, дар замони шуравй тавассути забони русй вориди забони точикй гардидааст. Он дар СЭС чунин маънидод шудааст: «1. санади ягонаи донунбарори мураттабгаштаест, ки муносибати чамъиятиро дар сохаи хамгуне (кодекси гражданй, кодекси чиноятй ва г.) ба танзим мегирад; 2. Дар Рими дадим як намуд китоби аз мачмуи лавхатахтахо ё варадхои папирус сохташударо кодекс меномидаанд. Китобхои хозира низ дар хамон шакл мудовабандй мешаванд» [7, с. 603].

Дар ФИХ ишора рафтааст, ки кодекс «дар ибтидо ба маънии тана, решаи дарахт ва баъдан хамчун китоб, мачмуаи донунхо мавриди истифода дарор гирифтааст» [10, с. 209]. Албатта, нисбати ин маълумот тавзехи СЭС мукаммалтар аст. Ба хар хол, минбаъд вежагии сохавй пайдо намуда, хоси худуд гаштааст. Холо кодекс «донуни ягона ва мураттабгаштаи дорои сатхи баланди муайяни мантидй аст, ки тавассути он сохаи муайяни муносибатхои чамъиятй пурра, бевосита ва бонизом танзим карда мешавад (масалан, Кодекси оила, Кодекси чиноятй, Кодекси мехнат ва г.) (моддаи 18 Донуни Ч,Т «Дар бораи санадхои меъёри худудй» аз 8.12.2003 №54) [10, с. 208].

Кодексхо натичаи фаъолияти кодификатсионии донунгузор ба хисоб мераванд. Аз руи доида, кодекс ба сохаи муайяни худуд мансуб аст. Одатан, он фадат чанбахои асоси худудии сохаи дахлдорро дар бар мегирад, меъёрхои бодимонда ба дигар донунхо ва санадхои зердонунй дохил карда мешаванд. Баъзе кодексхо меъёрхо, сохахои донунгузорй, ё худ зерсохаи худудро муттахид мекунанд (масалан, Кодекси савдои бахрнавардй; Кодекси манзилй=кодекси манзил бехтар аст-М.М.).

Мафхуми кодекс дар хорича ба таври дигар фахмида мешавад. Масалан, дар ИМА кодексхо дар натичаи муттахидсозии конунхои алохида ва меъёрхои хукуки умумй ба вучуд меоянд. Дар Фаронса баробари кодексхои классикй тачрибаи интишори санадхои конунии муттахидгардонидашуда тибки сохахои чудогона расм шудааст, ки бо номи кодекс мустаъмал мебошад (Кодексхо оид ба мехнат, оид ба рох, кишоварзй, гумрук, бандархои бахрй, андоз ва г.).

Дар илму амалияи хукуки муосир зери мафхуми кодекс конуне дар назар аст, ки тамоми меъёрхо ё кисми зиёди меъёрхои танзимсозандаи сохаи муайяни муносибатхои чамъиятиро дар бар мегирад. Масалан, кодекси чиноятй, кодекси гражданй, кодекси мехнат, кодекси оила, кодекси андоз ва гайра. Дар забони форсии муосир ба маънои истилохи кодекс калимаи конун истифода мешавад. Масалан, Конуни чазо, Конуни маданй, Крнунусули мухокимоти чазой, Конунусули мухокимоти маданй, Конуни кор ва гайра. Дар баъзе кишвархо (Казокистон) конуни интихобот бо номи кодекс ёд мешавад [10, с. 208-209]. Кодекси гражданй яке аз мухимтарин санадхои конунгузории муосир мебошад. Ба назари мо конун нисбат ба кодекс умумитар буда, яке дигареро наметавонад иваз намояд.

Хамин тавр, аз мукоисаи тафсирхои ФЗТ, ФТЗТ ва ФИХ мухтасар метавон хулоса намуд, ки дар тафсири лингвистй диккати асосй ба маънои лугавии вожа дода мешавад, дар тафсири хукукй чанбаи касбй ва дарачаи ифодаи сохавии он дар маркази диккати муфассирони соха карор мегирад. Тафсири хукукй бештар вежагии таъриф (дефинитсия)-ро дорост. Тафсири лингвистй хатталимкон маънии бештареро фарогир мешавад, тафсири хукукй хамон маъниеро равшан менамояд, ки дар соха роич аст. Муайян кардани ин ду яке аз вазифахои тахкикоти юрислингвистй мебошад.

Пайнавишт:

1. Ал - Бухори. Цомеъ- ас- сауеу. Цилди 1. / Ал Бухори - Тошкент: Илим, 1990. -524 с.

2. Вопленко И. Н. Официальное толкование норм права: монография / И. Н. Вопленко.-М.: Юридическая литература, 1976. - 118 с.

3. Fафуров Б. F. Тоцикон. Таърихи цадимтарин, цадим ва асруои миёна. Монография /Б. F. Fафуров - Душанбе: Ирфон,1987, ц. 1 - 418 с.

4. Лазарев В. В. Применение советского права: монография /В. В. Лазарев. - Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1972.-144 с.

5. Ожегов С. И. Словарь русского языка / С. И. Ожегов. - М. : Русский язык, 1987.- 749 с.

6. Ромпури Мууаммад Fиëсуддин Fиëс-ул-лугот (Тауияи матн бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи А. Нуров). Цилди 1 / Мууаммад Fиëсуддин Ромпури. -Душанбе: Адиб, 1987. - 460 с.; Цилди 2. -Душанбе: Адиб, 1988. - 416 с.

7. Советский энциклопедический словарь. -М: Советская энциклопедия, 1979.- 1600 с.

8. Сотиволдиев Р. Ш. Назарияи ууцуц ва давлат: монография / Р. Ш. Сотиволдиев. -Душанбе: Империал-Групп, 2002.-543 с.

9. Фарханги забони тоцики. Дар зери таурири М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. %ошим, Н. А. Маъсуми. Дар ду цилд. - М. : Советская энсиклопедия, 1969.

10. Фаруанги истилоуоти ууцуц (нашри дуюм). - Душанбе: Эр-граф, 2009.- 624 с.

11. Фаруанги тафсирии забони тоцики.-Душанбе: Пажууишгоуи забон ва адабиёти ба номи Рудаки.- Душанбе, 2008.- Ц. 1.- 950 сау.; ц. 2. - 1095 с.

12. Черданцев А. Ф. Толкование советского права: монография / А. Ф. Черданцев.-М. : Юрид. лит., 1979. -166 с.

Reference Literature:

1. Al-Bukhori. Djome-as-saheh (Ecumenical Unification). V.1 / Al-Bukhori. - Tashkent: Science, 1990. - 524 pp.

2. Voplenko I.N. Official Interpretation of law Norms: monograph // I.N. Voplenko. - M. : Juridical literature, 1976. - 118 pp.

3. Gafurov B.G. Tajiks. The Ancientest, Ancient and Mediaeval History. Monograph // B.G. Gafurov. - Dushanbe: Cognition, 1987. V.1. - 418pp.

4. lazarev V.V. Application of Soviet law: monograph // V.V. lazarev. - L.: Leningrad University Publishing-House, 1972. - 144 pp.

5. Ozhegov S.I. Russian Language Dictionary // S.I. Ozhegov. - M. : Russian Language, 1987. - 749 pp.

6. Rompuri Muhammad Ghiyosuddin. Ghiyos-ul-lughot (Ghioys' Dictionary) Text preparation, preface, appendices, notes by A. Nurov. V.1 // Muhammad Ghiyosuddin Rompuri. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - 460pp.; V.2. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988. - 416pp.

7. Soviet Encyclopedic Dictionary. - M. : Soviet Encyclopedia, 1979. - 1600 pp.

8. Sotivoldiyev R.Sh. Theory of Law and State: monograph. // R.Sh. Sotivoldiyev. - Dushanbe: Imperial-Group, 2002. - 543 pp.

9. Tajik Language Dictionary. Under the editorship of M.Sh. Shukurov, V.A. Kapranov, R. Khoshim, N.A. Masumi. In two volumes. - M. : Soviet Encyclopedia. 1969.

10. The Dictionary of Juridical Terms (the second edition). - Dushanbe: Er-Graph, 2009. - 642pp.

11. Tajik Language Interpretation Dictionary. - Dushanbe: The Institute of Language and Literature Named after Rudaki. - Dushanbe, 2008. - V.1. - 950pp.; - V.2. - 1095pp.

12. Cherdantsev A.F. Soviet Law Interpretation: monograph // A.F. Cherdantsev. - M.: Juridical Literature, 1979. - 166pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.