CC BY
6Philological Studies 19, 2, (2021), 25-38
Изворен научен труд
УДК: 329:[304:008](497.1)"1945-1952" DOI: 10.17072/1857-6060-2021-19-2-25-38
НАЧЕЛА НА jyrO^OBEHCKATA КУЛТУРНА ПОЛИТИКА (1945 - 1952)
Драгица Поповска
Институт за национална историка Универзитет „ Св. Кирил и Методиj ", Скоп/е
Клучни зборови: културна политика, соцщалистички реализам, советизацща, десоветизацщ а, ]угословенско општество
Апстракт: По Втората светска во]на и формирааето на новата ]угословенска држава, Комунистичката партща на Jугославиjа започнала со воспоставуваае на новиот политички систем. Во процесот на трансформацща на ]угословенското општество клучен бил ресурсот - култура. Трудот се фокусира на начелата врз кои била градена културната политика во Нова Jугославиjа, чща специфичност во голема мера била условена од затекнатата политичка и образовна состсуба на теренот. Врз основа на достапната архивска грага, матерщалот ги анализира основните идеи во конкретното поле, во периодите пред и по судирот со Информбирото. Колку се значащи општествените фактори во формулирааето на целите и задачите за реализацща на културната политика, покажуваат разликите мегу двата истражувани периоди. Имено, во првите години забележлива е силна советизацща во сферата на културата, каде следеаето на советските модели во политиката е особено изразено. Веке во педесеттите години, започнува процес на десоветизацща, односно повлекуваае од советскиот модел на културни практики, напуштаае на иде]ната матрица на соцщалистичкиот реализам и воведуваае на самоуправен соцщализам, што ке придонесе кон извесна демократизацща во полето на културната продукцща.
THE PRINCIPLES OF YUGOSLAV CULTURAL POLICY (1945-1952)
Dragica Popovska
Institute of National History Ss. Cyril and Methodius University in Skopje
Key words: cultural policy, socialist realism, sovetization, desovietization, Yugoslav society
Summary: After World War II and the formation of the new Yugoslav state, the Communist Party of Yugoslavia began to establish a new political system. In the process of transformation of Yugoslav society, the resource of culture was crucial. The paper focuses on the basic principles upon which the cultural policy in the new Yugoslavia was built, whose specificity was largely conditioned by the current political and educational situation. Based on the available archival material, the paper analyzes the fundamental ideas in the specific field, in the periods before and after the conflict with the Information Bureau (Cominform). The differences between the two periods show how important the social factors are in the formulation of the goals of the cultural policy. Namely, in the first years there is a strong sovietization in the cultural field, where the following of the Soviet models in politics is especially noticeable. In the 1950s began desovietization, а process that consisted of abandoning the Soviet model of cultural practices, abandonment of the ideological matrix of socialist realism and introduction of self-administrative socialism, which would contribute to a certain democratization in the field of cultural production.
Со доага&ето на чело на новата ]угословенска држава, Комунистичката партща на Jугославиjа насто]увала да воспостави нов политички систем, што подразбирало и промени од економска, политичко-правна и организациска природа. Покра] работата на овие ресурси, Партщата, особено внимание посветувала и на ресурсот -култура, стимулира]ки ]а политички и идеолошки, но и помага]ки ]а матерщално. Културната политика, особено во областа на образованието, науката и уметноста, била многу важен чинител во севкупното преобразува&е односно трансформираае на општеството. Ова било во согласност со Лениновата иде]а, според ко]а стариот систем не може да биде надминат со „никакви политички преобразби..., туку единствено со подигаае на културата" (Doknic 2009: 16). Во оваа смисла, културата била перципирана, пред се, како инструмент на класната борба и на изградбата на новиот соци/алистички човек.
Трудот се занимава со начелата, односно основните идеи врз кои била градена културната политика во новото ]угословенско општество. Врз основа на достапната архивска грага, матерщалот што следи го анализира државниот модел на културна политика, чща специфичност во голема мера е условена од затекнатата политичка, образовна и
матерщална1 состо]ба на теренот. Во следните редови фокусот е ставен на првите две сфери, како важни теми за ова истражува&е.
*
Има]ки го предвид претходниот политички систем и неговите остатоци, КШ настсуувала, заедно со обидите за ограничува&е на активностите на идеолошките противници и непрщатели, во политичката и во ]авната сфера да ги наметне своите визии мегу различните заедници и општествени слоеви.2 Во оваа смисла, политичката елита, ко]а раководела со Министерството за просвета на ДФJ, во еден од документите, подвлекува:
„Сmаpаmа дpжава имала nоmpeба од т^ушни, 'жтлитични ' и бeзpбemнu дpжавjанu. Баpак>emо за дenолumuзацujа било мажа за npоmuвнаpодна и cmpанкаpcка nолumuзацujа... Hue ж можeмe и ж cMeeMe да ce оmкажeмe од тоа нашата npоcвemа и кулmуpа да 6^e npоmкаeна œ духот на наpодно-оcлободumeлнаmа боpба, духот на наpодно-оcлободumeлноmо двuжeк>e." (Kulturna politika Jugoslavije, 2009).З
Kомyнистите во оваа смисла барале сузбива&е на фашистичките и профашистичките кyлтyрно-просветни остатоци во зем]ата, кои се перципирале како противнародни, а во слyжбa на тоа морале да бидат сите „npоcвemнu и кулmуpнu уcmановu, од дemcкu уcmановu m до научни uнcmumуmu" (Kulturna politika Jugoslavije, 2009).4
Големата неписменост или полyписменост на населението, како и незадоволството на власта од идеолошката состсуба на „народните
1 Во текот на Втората светска во]на биле оштетени или уништени: архиви, библиотеки, историски предмети, културно-историски споменици, згради на училишта, факултети, музеи итн. Процени за воените штети на културно-просветните установи и споменици во Jyгослaвиja правела посебна Комисща за утврдуваае на штетата од страна на окупаторот на културно-историските споменици и природни реткости, ко]а имала задача да ги собере соодветните податоци. Колкави биле штетите на целата територща на Jyгослaвиja видете два докумети кои, Комисщата за утврдуваае на штети на културно-историските предмети на Министерството за просвета на ДФJ, ги испратиле до Претседателството на Владата на ДФJ: „Procena ratne stete na kulturno-prosvetnim ustanovama i spomenicima Jugoslavije" и „Ratna steta nacinenja skolskim zgradama u pokretnom inventaru na prostoru cele DFJ". З1З-10-ЗЗ. Beograd, 1945. Архив Jyгослaвиjе [Archive of Yugoslavia], Београд. Види: (Kulturna politika Jugoslavije, 2009).
2 За политиките на концептуализацща на просторот во ]угословенскиот соцщализам видете: Popovska, 2020: 115-126.
3 Ministarstvo Prosvete DFJ, Beograd, „Osnovne smernice nase prosvetne politike". Beograd, 1945. З1З-10-ЗЗ. Архив Jyгослaвиjе [Archive of Yugoslavia], Београд. Види: (Kulturna politika Jugoslavije, 2009).
4 Ibid.
маси", имале, исто така, свое влщание на моделот на jyгословенскaтa културна политика. Директивата за реорганизацща на агитацщата и пропагандата, ко]а во 1945 година, од ЦК КШ е испратена до сите централни и покраински комитети, мегу другото, потенцира:
„ Спонтаните тежнеета на широките народни маси за буен културен и политички живот, за ко>j се создадени сите основни услови во нашата држава, не се правилно канализирани и организирани, а често пати тие тежнеета ги искористуваат туги, па дури и непри/ателски елементи. Во многу краеви речиси не постои никаква идеjна борба не само вон Парти/ата, туку често пати ни во самата Парти/а, против идеjно тугите и штетните влщанща (особено во политичко-теоретските, културните, научните прашата) " (Kulturna politika Jugoslavije, 2009).5
При ваква ситуацща, основна задача на новата власт во областа на културата била просветата на населението, не само заради елиминираае на неписменоста, туку и заради што побрзо и поефикасно насочуваае на населението во посакуваниот правец, во согласност со новата политичка ориентацща. Ова е ]асно видливо во културно-просветната политика, ко]а настсуувала да ги сузбие „противнародните остатоци" од претходниот период, преку просветуваае на народните маси и надвор од училиштата и нивно вклучуваае во „сите животни манифестации од општо значе&е".
Jyгословенскaтa културно-просветна политика ja афирмирала новата власт преку ангажираае на народот во обновата на зем]ата и соцщалистичката изградба. Не]зината цел била да ги запознае народните маси со задачите на КШ и да ги мобилизира во своите де]ствувааа. Во ово] правец биле преземани активности за културно-просветно и политичко издигнуваае на масите, преку курсеви организирани за учителите, но и за останатите кадри во различни институции, кои требало да придонесат кон подигнуваае на ниското или просечното идеолошко политичко ниво на поединците. Процесот на политичко и на идеолошко насочуваае на населението не ги таргетирал само „обичните" луге, туку и членовите на Партщата, каде што КШ нотирала по]ава на „идеолошко и политичко изопачуваае на
5 Centralni komitet KomunistiCke partije Jugoslavije - svim centralnim I pokrajinskim komitetima (Beograd, mart 1945). 507, VIII, I-(1-41)(K-1). Архив Jyгослaвиjе [Archive of Yugoslavia], Београд. Види: (Kulturna politika Jugoslavije, 2009).
партиската линща".6 На ово] начин, Партщата ]а осигурувала и контролата над нив.
Културата имала важна функцща во ]угословенското општество, односно била интегрирана во изградбата на целокупниот државен, општествено-политички и идеолошки систем. Во оваа смисла и во основните насоки на културно-просветната политика се посочува дека таа треба да биде „во служба на обнова и изградба на нашата зем]а".
Друга важна карактеристика на новата културна политика во конкретниот период е не]зината блискост со просветната политика на судбински поврзаните народи. Во главните основните упатства на Министерството за просвета на ДФJ се потенцира:
„Судбинската поврзаност на народите што водеа заедничка борба против фашизмот и понатаму ке остане, па и нашата просветна политика ке биде тесно поврзана со просветата на тие народи. Особено, тоа важи за братските словенски народи, а пред се на народите на нашиот голем Советски Соjуз. Со словенските народи не поврзуваат традиционални врски. Но, братската крв, пролеана во заедничката борба, огромната матери/ална и морална помош на големиот руски народ во нашите наjтешки денови, нас уште повеке не поврза. Словенството на чело со Црвената арм^а даде наjмногу жртви во борбата против наjжестокиот непр^ател на слободолубивото човештво" (Кикита роНйка 1^оз1аууе, 2009).7
Во смисла на претходното, политичките елити сметале дека должност на културно-просветната политика е да ]а ]акне и да се продлабочува поврзаноста со Советскиот Со]уз, па оттука работата во конкретниот домен се насочувала кон „воспитуваае и превоспитуваае во духот на словенството".8 Впрочем, целокупната политика во областа на културата во првите години од воспоставувааето на новата држава била под силно влщание на СССР.9 Моделот на културна политика во ово] период бил соцщалистичкиот реализам.10
6 СК КР1, Кот1§1)а 2а agitaciju i propagandu - ЯериЬНскш rukovodstvima, Odde1jenjima i Кот1§уата, Ьг. 10227. (Beograd, 21.1Х-1946). 507, VIII, 1-(1-41)(К-1). Архив 1угославще [АгсЬ^е of Yugos1avia], Београд. Видете: КиЙигпа po1itika Jugos1avije, 2009.
7 Ministarstvo Prosvete DFJ, Beograd, „Оймтае втегшсе па§е prosvetne po1itike". (Beograd, 1945). 313-10-33. Архив 1угославще [Aгchive of Yugos1avia], Београд. Види: (Ku1turna po1itika Jugos1avije, 2009).
8IЬid.
9 На полето на културата, важна улога во преносот на советскиот модел имало Друштвото за културна соработка на 1угославща со СССР, кое било основано 1945 година, а такви друштва постоеле и на ниво на републиките. (PejoviC 2010: 89).
10 Соцщалистичкиот реализам се состоел во барааето - уметниците да ги црпат содржините на своето творештво од стварноста на животот во соцщалистичкото
Партщата, свесна за значеаето на културата во борбата со различните идеи во општеството, настсуувала да ja обезбеди општествената доминацща на сво]ата идеологща. Затоа и управувааето со културата, како ресор, организациски и „иде]но" било интегрирано во системот на целокупното соцщалистичко општество.
Осмислувааето на инструмента и методи со кои би се оствариле промени во однос на затекната состсуба било важен дел од етатистичката културна политика. Главен акцент, во оваа смисла, бил ставен на поттикот, односно сите инструмента на ]угословенската културна политика биле во функцща на даваае поттик. Покра] стипендиите, матерщалното обезбедувашг на работниците во областа на културата, бесплатното образование, достапноста на културни програми за широките народни маси, особено значеае било посветувано и на наградата.11 Впрочем, наградувааето претставува составен дел на секо]а културна политика, кое одредува што е вpeдно, а што m e вpeдно во културниот канон на општествени вредности, биде]ки државното стимулираае од секаков вид било во функцща на соцщалистичката идеологща, односно на не]зиниот вредносен систем. Со други зборови, сè што било спротивно на партикуларната комунистичка иде]а било, на неко] начин, сузбивано.
Етатистичкиот модел на културна политика бил доминантен во конкретниот период. Единствено што се менувало било формата на идеолошка суштина во зависност од об]ективните политички и економски состо]би и цели, кои требало да се остварат преку државната културна политика (Doknié 2009: 17).
Процесот на поставуваае на целите во културата, нивното осмислуваае и потоа втемелуваае се движеле од централизираното партиско тело преку делот задолжен за културата (идеолошки комисии), па сè до пониските партиски структури. Имено, монополот на политичките одлуки бил во рацете на Политбирото на ЦК КШ и политбироата на националните партиски водства. Политбирото, како на]висок партиски орган, ja одржувало линщата на идниот разво] и им препуштало на државните тела (Собранието и Владата) да ja конкретизираат во вид на закони, уредби и оперативни политичко-управни мерки (Doknié 2009: 17). Ово] начин на работа, покра] тоа што
општество. Особено посакувани биле темите за револуцщата и изградбата на соцщализмот (Hofman 2005: 42).
11 Наградувааето во културата претставува составен дел на секо]а културна политика. За поврзаноста на наградата со културниот канон во општеството видете: Stojkovié 2014: 11-21; Prnjat, 2014: 4З-50.
довел до обединуваае на партиската и на државната власт, овозможил и единство на акцща, концентрацща на средствата и кадрите на клучните позиции, цврста дисциплина и постегана проверка на донесените одлуки (§апе 2010: 388).
Идеолошките насоки и контролата над иде]ните движеаа во полето на културата биле во рацете на Одделението за агитацща и пропаганда (Агитпроп), кое имало на]знача]на улога во областа на културата, просветата и иде]но-теоретската работа. Ова тело ]а контролирало работата на целокупното културно творештво во зем]ата: книжевноста, театарот, филмот, сликарството, но и сите ]авни гласила: печатот и радиото.
Културната политика се реализирала преку државните институции на културата, кои создавале услови за остваруваае на зададените цели и кои ]а финансирале секо]а културна акцща.
Покра] државните институции, биле формирани и здруженща од областа на културата: на книжевници, на ликовни уметници, на филмски работници, на библиотекари и др. Уметничките здруженща биле соодветна форма преку ко]а Партщата го ширела своето влщание и сво]ата идеологща мегу уметниците. Работата во здруженщата имала цврста идеолошка подлога, особено почнува]ки од 1946 година, кога на книжевните, музичките и ликовните собирааа започнале да се водат дискусии за прашааа поврзани со идеологщата, со партщноста во уметноста, теорщата во книжевноста и уметноста, теорщата на одразот, теорщата на соцщалистичкиот реализам и друго. Здруженщата ]а канализирале работата на своите членови, со што станале места, каде што се носеле судови и се изрекувале оцени за уметничкото творештво. Се дискутирало за настанатите уметнички дела, е вршена нивна анализа, е заземан критички став на]често од позицща на идеолошка, а и на стручна критика. Особено внимание се посветувало на младите уметници, за кои се насто]увало да се образуваат во духот на марксизмот - ленинизмот. На челните позиции во здруженщата биле поставувани луге на Партщата, кои му припагале на движеаето на соцщална уметност. Нивната улога била специфична и посредничка, зашто во исто време ]а работеле и улогата на идеолози и должноста на офицщални лица, па така пред Партщата настапувале како уметници, а пред уметниците - како партиски луге (Dimic 1988: 197-198).12
12 Исто така, здруженщата се грижеле и за професионалните интереси на своите членови. Членството во здруженщата значело право на учествуваае во уметничкиот и културниот живот, пружало можност за об]авуваае на делото, ]авно излагаае и изведуваае на концерти, потоа низ економски повластици и матерщална сигурност (станови, ател]еа,
За спроведува&е на новата културна политика, а со цел „надминува&е на големата културна заостанатост", државата укинала повеке стари национални установи, кои не се вклопувале во новото време, а некои од нив, преку реорганизацща (со нови насоки на работа) ги обновила. Секако, како што веке споменав создала и нови.
Политичката елита, ко]а ги креирала културните политики, сметала: „Науката и уметноста мора да бидат во служба на народот... Науката и уметноста денес неможат веке да бидат монопол на неколку имотни грагани и интелектуалци. Целото културно богатство, кое постои во нашата земjа мора да стане сопственост на народните маси. Покраj сите училишта, мораат да бидат во служба и музеите, галериите и театрите, сите библиотеки, лаборатории, збирки слични установи на нив. Нивната задача е да бидат во служба на: естетското, морално, општествено, техничко и духовно подигате на сеrnj државjанин на нова Jугославиjа" (Kulturna politika Jugoslavije, 2009.)13 Оттука, приватната и здружната сопственост била во голема мера укината, односно станала општествена, што и обезбедило на државата матерщална и техничка база, преку ко]а настсуувала да го стави под сопствени ингеренции целокупниот културно-просветен живот во општествени рамки.
Потполно следе]ки го советскиот модел, Партщата „во име на народот" раководела со целокупната организацща на власта. Политичката елита, ко]а работела на полето на културата настсуувала да ]а направи културата општествено добро, кое е достапно за широките народни маси. Се пласирале нови вредности преку кои Партщата се обидувала да го изгради новиот човек - вооружен со знаеае и л.убов спрема демократските тековини, поврзани со НОВ и Револуцщата, човек со: нови разбирааа, нов морал и нов однос кон државата и општеството. Истражувааето на документите од конкретниот период покажува дека Партщата особен акцент ставала на лиферувааето на дискурсот за НОВ, братството и единството и марксизмот и ленинизмот во општествената сфера, на сите нивоа. Тоа се наративите што, КШ ги сметала за соодветни за „правилен развиток во стопанскиот, политичкиот и културниот живот", а во исто време и
бо]а, хартща, инструмента за работа). Во здруженщата можеле да бидат членови само оние што со своето држеае за време на НОБ тоа го заслужиле, а уметниците што биле неистомисленици биле исфрлувани (Dimic 1988: 197-198).
13 Ministarstvo Prosvete DFJ, Beograd, „Osnovne smernice nase prosvetne politike". (Beograd, 1945). 313-10-33. Архив ^гославще [Archive of Yugoslavia], Београд. Види: (Kulturna politika Jugoslavije, 2009).
за остваруваае на целта за посилно „поврзуваае на Партщата со масите, со што би се олеснило остварувааето на партиските задачи".
Влщанието на СССР врз ]угословенското општество, а во то] контекст и во културата ке трае сè до судирот мегу Тито и Сталин, во
1948 година. Резолуцщата на Информбирото (28 ]уни 1948 год.), со ко]а се упатува политичка осуда на Jyгослaвиja и не]зиното раководство, го означува и распадот на дотогаш цврстите врски мегу СССР и Jyгослaвиja.
Во првите години по судирот со Информбирото, се нотира конфузност и иде]на дезориентираност во културната политика, што се должи, мегу другото, и на тоа што мегу комунистите, сè уште била присутна верноста кон „постариот брат". Како што наведува Радина Вучетик, во конкретното време сè уште било нормално да се слушне Милован Гилас како зборува дека „преку современата буржоаска уметност оргщаат секакви кубисти, надреалисти, егзистенцщалисти, уметници и книжевници од типот на Пикасо или Сартр" (Vucetié 2011: 686). Треба да се спомене и тоа дека во текот на
1949 година, во екот на на]големите апсеаа на комунистите што биле проруски ориентирани, во ]угословенските киносали бил прикажан рекорден бро] руски филмови (Doknié 2009: 29). Ова доволно ]асно зборува во прилог на констатираната иде]на дезориентираност.
Дотогашната културна политика започнува да зазема поинаков правец веке кон кра]от на 1949 година, на]прво со пристапната беседа на Едвард Кардел, одржана во Словенечката академща за наука и уметност во Лублана, во ко]а то] искажал критика на советската општествена наука. То] истакнал дека историско-матерщалистичката наука „под притисок на праксата во Советскиот Со]уз се нашла во неко] вид стагнацща, во ко]а се рагаат сите можни антидщалектички и антинаучни тенденции". Кардел, мегу другото, го отфрлил гледиштето за науката како „некаков додаток на државниот апарат", и повикува]ки се на не]зината автономща, потенцирал: „Ние сметаме дека нашите научни работници мораат да бидат слободни во своето творештво" (Boskovié 2011: 121-135).
По ова следел и Третиот пленум на ЦК КШ, ко] се одржал во декември 1949 година, на ко] биле потврдени новите ставови во кои бил истакнат кра]от на „административната" контрола во културата (Miller 2007). Партиската заложба за дебирократизацща и децентрализацща во културата и во образованието целела кон ново образование „на основа на усво]уваае на современите резултати на науката и вредностите на општочовечките и националните култури" (Doknié 2009: 29).
Педесеттите години се години кога советскиот модел станува силно критикуван на различни општествени нивоа, а од друга страна настапува приближува&е кон Западот. Всушност, приближува&ето на двете страни се одвивало во атмосфера на мегусебна внимателност, но и одлучност во конкретните околности да се прона]дат заедничките интереси. Поради сензитивноста на ситуацщата логично било интензивирааето на соработката со западноевропските соцщалисти и соцщалдемократи, особено од 1950 до 1953 година (Miletic 2020: 156— 157).
Културната политика во ово] период била проектирана на темелот на интеркултурен дщалог со западните зем]и, ко], според програмскиот реферат на помошникот министер за култура на Владата на ФНРJ, од ]ануари 1950 година, „треба да биде сестрано анализиран" за „да експортираме во светот дела на нашата култура, што би донело практична корист на нашата земjа денес или утре, но се работи и за тоа да донесеме нешто во нашата земjа од тоj надворешен свет " (Doknic 2009: 32).
Со цел воспоставуваае на сестрана соработка, им било дозволено на републичките министерства и на стручните уметнички здруженща, самостсуно да воспоставуваат мегународни контакти. Во март во 1950 година, ]угословенска делегацща се приклучила во редовната работа на УНЕСКО.14 Големо значеае било давано на соработката со оваа институцща и на членувааето во многу мегународни здруженща и совети (Doknic 2009: 29).
Во новата општествено-политичка атмосфера револуционерниот наратив поврзан со НОВ и понатаму останал да биде основа за изградба на ]угословенската заедница. Имено, НОВ и Револуцщата, братството и единството, како и култот кон Тито, продолжиле да го имаат монополот во рамките на ]угословенската ]авна сфера, но сега ослободени од протосоветските идеали.15
14 Претходно ]угословенска делегация присуствувала на основачкото собрание на УНЕСКО во 1945 година.
Тоа мегу другото значело и ревидираае на дотогашното присуство на СССР во ]авната иконосфера. Во оваа смисла, во 1952 година, во една од директивите што ги испрака Комисщата за агитацща и пропаганда при ЦК КШ до сите републички Агитпропи, а се однесува на називите на претпрщатщата, задругите, организациите..., мегу другото се вели: „Треба уште еднаш да се обрати внимание на чистеае на преостанатите советски називи. (Овие називи на]често се останати на улиците, кои, некои во периодот по ослободувааето, повеке пати ги менувале имиаата)." CK KPJ Komisija za agitaciju i propagandu - vim republickim i pokrajinskim CK, (Beograd, 1952). 507, VIII,1-(1-41)(K-2). Архив ^гославще [Archive of Yugoslavia], Београд. Види: Kulturna politika Jugoslavije, 2009.
Во конкретните околности започнува процес на напуштаае на иде]ната матрица на соцщалистичкиот реализам во рамките на државната културна политика и воведуваае во самоуправен соцщализам, што ке овозможи извесна демократизацща на полето на културната продукцща, преку послободна работа на уметниците и книжевниците (§апе, 2010: 388). Латинка Петровик смета дека значаща улога во ово] контекст имала и прозападната интернационалистичка елита во власта, ко]а по судирот со Информбирото, целела кон оддалечуваае на зем]ата од тврдиот комунистички правец и вртеае кон модернизмот (^Сейе 2011: 686).
Во ноември во 1952 година бил одржан Шестиот партиски конгрес, ко] посветил големо внимание на културата и просветата, прифака]ки ]а можноста за плурализам во културата, зашто „културниот напредок може да се осигура само ако културното творештво се ослободи од административниот притисок". По Конгресот, атмосферата на либерализмот ]а зафатила целата општествена сфера (Рокше 2009: 35).
И покра] декларативна либерализацща во ]угословенската културна политика, Титовиот говор насочен кон ревитализацща на заклучоците на Шестиот конгрес укажува на нестабилност во иде]но-политичката практика. Имено, то] оценил дека „во последно време се повеке се чувствуваат влщанщата на, за нас, тугите сфакааа, во нашиот секо]дневен живот и тоа во многу осетливи прашааа, како што се, на пример, културниот и општествениот живот, печатот и науката, односите на мок мегу лугето итн." (Рокше 2009: 36).
Агитпроп-одделението е укинато во 1952 година, а надзорот над културата и уметноста продолжил со навидум подемократски средства. Имено, воведениот самоуправен соцщализам или општественото управуваае, со културните установи, се одвивало преку управни одбори, кои биле составени од претставници на колективот (во помал дел) и претставници на основачот - државата (во поголем дел). Во издавачките куки тоа биле издавачките совети. Државата го именувала мнозинството членови на управните тела во културните институции, а за изборот на кандидатите биле задолжени партиски надлежни комисии. Претставниците, именувани од властите, не само што работеле по упатствата на владе]ачката структура, туку и, за сво]ата работа, им давале извешта] на надлежните (ОаЬпс 2008: 116).
*
Државната културна политика е тесно поврзана со политичките, општествените, културните, економските и останатите околности во кои опстсуува државата. Во ово] контекст, основните начела врз кои била градена ]угословенската културна политика, биле детерминирани токму од општествениот контекст. Културата била во доменот на државата, хиерархиски уредена и контролирана, а во согласност со стратегиите и идеологщата на Комунистичката партща на Jугославиjа. Целта била внесуваае на сестрана стандардизацща на културни пораки во рамките на општествената структура, кои ке ]а афирмираат соцщалистичката идеологща и не]зината вредносна структура и преку изградбата на новиот човек ке влщаат на хомогенизацща на различното население.
Во изградбата на културната општествена сфера, државата настсуувала да воспостави партнерство мегу: создавачите (уметници, писатели и др. реализатори на културни активности), публиката (професионална, аматерска...), доносителите на одлуки (носителите на ]авната власт, културните институции...), посредниците (школи, универзитети, интелектуалци, новинари...) (Biresev 2007: 196). Нивното соде]ство, односно заедничко де]ствувашг влщаело на структурата на културниот живот во ]угословенското општество.
Во периодот од формирааето на државата, па сè до педесеттите години е забележлива силна советизацща во секо]а сфера на живееаето, а во таа смисла и во сферата на културата, каде што следеаето на советските модели во политиката е особено изразено. По судирот со Информбирото, започнува процес на десоветизацща, односно повлекуваае од советскиот модел на културни практики. Во конкретните околности е видливо напуштааето на иде]ната матрица на соцщалистичкиот реализам во рамките на државната културна политика и воведуваае во самоуправен соцщализам, што ке придонесе кон извесна демократизацща на полето на културната продукцща.
Кратенки
Knj - Комунистичка партща на 1угослави]а
ЦК Knj - Централен комитет на Комунистичка партща на Jугославиjа ДФJ - Демократска Федеративна Jугославиjа
Извори/Sources
Doknic, Branka, Petrovic, F. Milic, Hofman, Ivan. (Ur.). (2009). Kulturna politika Jugoslavije: 1945—1952. Zbornik dokumenta, 1. [Cultural Policy of Yugoslavia 1945-1952. A Collection of Documents, Vol. 1]. Beograd: Arhiv Jugoslavije. (In Serbian.)
^HTepaTypa/References
Biresev, Ana. (2007). Kulturna politika u teoriji [Cultural Policy in Theory]. Beograd: Zavod za proucavanje kulturnog razvitka. 187-216. (In Serbian.)
Boskovic, Dusan. (2011). Intelektualci u vlasti: drustveni obrasci u formativnim godinama druge Jugoslavije. Filozofija i drustvo 3 [Intellectuals in Power: Social Patterns in the Formative Years of Second Yugoslavia. Philosophy and Society 3]. 121-135. (In Serbian.)
Dimic, Ljubodrag. (1988). Agitprop kultura: agitpropovska faza kulturne politike u Srbiji 1945—1952 [Agitprop Culture: Agitprop Phase of Cultural Policy in Serbia 1945-1952]. Beograd: Rad. (In Serbian.)
Doknic, Branka. (2009). Kulturna politika Jugoslavije: 1945-1952. Vo: Doknic, Branka, Petrovic, F. Milic, Hofman, Ivan. (Ur.). Kulturna politika Jugoslavije: 1945-1952. Zbornik dokumenta, 1 [Cultural Policy of Yugoslavia 1945-1952. In: Doknic, Branka, Petrovic, F. Milic, Hofman, Ivan. (Eds.). Cultural Policy of Yugoslavia 1945-1952. A Collection of Documents 1]. Beograd: Arhiv Jugoslavije. (In Serbian.)
Gabric, Ales. (2008). Cenzura u Sloveniji posle Drugog svetskog rata: od komunistickog spiska zabranjenih knjiga do ukidanja t.z. 'verbalnog delikta' [Censorship in Slovenia after World War II: From the Communist Index Librorum Prohibitorum to Abolition of the "Verbal Offence"]. URL: https://www.nb.rs (Accessed: 08.05.2020). (In Serbian.)
Hofman, Ivan. (2005). Pod stegom Partije. Muzika socijalistickog realizma - primeri SSSR i Jugoslavije. Godisnjak za drustvenu istoriju 1-3 [Under the flag of the Party. Music of Socialistic Realism - Cases of USSR and Yugoslavia. Annual of Social History 1-3]. 41-63. (In Serbian.)
Miletic, Aleksandar V. (2020). Milovan Bilas i francuski socijalisti 1950-1954. Tokovi istorije 1/2020 [Milovan Bilas and French Socialists 1950-1954. Currents of History 1/2020]. Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije. 155-174. (In Serbian.)
Miller, Nick. (2007). Chapter 1. Simina 9a in a New Yugoslavia. In: The Nonconformists: Culture, Politics, and Nationalism in a Serbian Intellectual Circle, 19441991. Budapest: Central European University Press. URL: http://books.openedition.org/ceup/849 (Accessed: 22.05.2021).
Pejovic, Marko. (2010). Sovjetski filmovi prikazani u jugoslaviji u organizaciji Drustva za kulturnu saradnju Jugoslavije sa SSSR-om 1945-1948 godine. Godisnjak za drustvenu istoriju 1 [Soviet Feature films in Yugoslavia 19451948. distributed by the Society of Cultural Cooperation between Yugoslavia and the USSR. Annual of Social History 1]. 89-101. (In Serbian.)
Popovska, Dragica. (2020). Politiki na konceptualizacija na prostorot vo Makedonija vo jugoslovenskiot socijalizam. Istorija 2/LV [Space Conceptualization Policies in Macedonia in Yugoslav Socialism. History 2/LV]. Skopje: Zdruzenie na istoricarite na Republika Makedonija. 115-126. (In Macedonian.)
Prnjat, Dejana. (2014). Srpske drzavne nagrade za knjizevno stvaralastvo od 1945. do 1980. godine. Kultura, 145 [Serbian National Awards from 1945 to 1980. Culture, Vol. 145]. Beograd: Zavod za proucavanje kulturnog razvitka. 43-50. (In Serbian.)
Stojkovic, Branimir. (2014). O prirodi nagrade. Kultura, 145 [On Nature of Prize. Culture, Vol. 145]. Beograd: Zavod za proucavanje kulturnog razvitka. (In Serbian.)
Saric, Tatjana. (2010). Djelovanje Agitpropa prema knjizevnom radu i izdavastvu u NRH, 1945-1952. RADOVI, 42 [Activity of the Agitprop in regard to Literary Work and Publishing in the People's Republic of Croatia in 1945-1952. Works, Vol. 42]. Zagreb: Zavod za hrvatsku povijest. (In Croatian.) Vucetic, Radina. (2011). Izmedu avangarde i cenzure: Tito i umetnost sezdesetih. Tito — videnja i tumacenja. Zbornik radova [Between Avant-Garde and Censhorship: Tito and the Art in 1960s. Tito - Insights and Interpretations. Miscellany]. Beograd: Institut za novu istoriju Srbije, Arhiv Jugoslavije. (In Serbian.)
