CC BY
17Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
НАЦШИ РОБИТАИ БАЙНИФАННИИ ФИЗИКА ВА МАТЕМАТИКА ДАР БАЛАНДШАВИИ ДОНИШХ.ОИ ФИЗИКИ ДОНИШЧ.УЁН
ХОЛОВ САЙМЕХРОЧ, РАМАЗОНОВИЧ
АЛИМАРДОНОВ ЭГАМБЕРДИ ФАЙЗОВА МУНИРА АЛИМАРДОНОВНА
АСАДУЛЛОЕВ ШАМСУЛЛО САЪДУЛЛОЕВИЧ
ДДБ ба номи Носири Хусрав
Дар мацола масъалах,ои робитаи байнифаннй байни фанх,ои мух,ими таълим матемаика ва физика баён гардида, дар ин замина рох,х,ои баландшавии донишх,ои физикии донишчуён мух,окима гардида, цайд мешавад, ки донишчуён донишх,ои математикиро дар дарсх,ои физика татбиц намуда, ба ин васила онх,оро дар робита бо равандх,ои физикии воцей муттахдд мекунанд. Дар х,олатх,ои гуногуни равандх,ои физикй донишчуён дарк мекунанд, ки цонунх,ои асосии математикй чй гунаанд, зарурати ченкуниро дарк мекунанд.
Калидвожахр: физика, математика, робитаи байнифаннй, таълим, дарс, дониши физикй, мафх,умх,ои физикй.
РОЛЬ МЕЖПРЕДМЕТНЫХ СВЯЗЕЙ ФИЗИКИ И МАТЕМАТИКИ В ПОВЫШЕНИИ
ФИЗИЧЕСКИХ ЗНАНИЙ СТУДЕНТОВ
В статье обсуждаются вопросы межпредметной связи между важными предметами образования, математикой и физикой, в этом контексте обсуждаются пути повышения физических знаний учащихся. они делают В различных случаях физических процессов учащиеся понимают, каковы основные математические законы, понимают необходимость измерения.
Ключевые слова: физика, математика, межпредметная связь, образование, урок, физические знания, физические понятия.
THE ROLE OF INTERDISCIPLINARY RELATIONSHIP OF PHYSICS AND MATHEMATICS IN INCREASE OF STUDENTS' PHYSICAL KNOWLEDGE
In the article, the issues of interdisciplinary connection between the important subjects of education, mathematics and physics are discussed, in this context, the ways of increasing students' physical knowledge are discussed. they do In various cases of physical processes, students understand what the basic mathematical laws are, understand the need for measurement.
Keywords: physics, mathematics, interdisciplinary communication, education, lesson, physical knowledge, physical concepts.
Робитаи байнифаннй дар асоси тахияи методологии хар як фан гузошта шуда, ба азхудкунии самарабахши маводи омухташавандаи хар як фан мусоидат мекунад.
Мафхуми робитаи байнифаннй дар адабиёти педагогй аз нуцтаи назари гуногун баррасй мешавад, хар як муаллиф кушиш мекунад, ки мохияти ин истилохро бо дарки худ нишон дихдд, вале то х,ол мафхуми умумии ин мафхум вучуд надорад. Мо сабаби онро на дар беэътиноии истифодаи истилох, балки дар характери объективии бисёрфунксионалии худи робитаи байнифаннй мебинем.
Мусаллам аст, ки робитаи байнифаннй тафаккури мантией ва танкддй, цобилияти эчодии хонандагонро инкишоф медихад. Истифодаи ин гуна робитахо дар раванди таълим такрориро дар омузиши маводи нав кам мекунад, малака ва махорати
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
хонандагонро барои дар амал татбик намудани донишх,ои умумии илмй ташаккул медихдд.
Масъалаи татбики самарабахши робитаи байнифаннй дар мактабх,ои олй мух,им ба назар мерасад, зеро мах,з х,амин робита тамоми унсурх,ои сохтории раванди таълимро (мазмун, шаклх,о, усулх,о ва воситах,ои таълим) ба як куллии ягона муттахдд намуда, дар зиёд кардани самараи он мусоидат мекунад. Робитаи байнифаннй азхудкунии дониш, ташаккули малака ва мах,оратро дар системаи муайян таъмин намуда, ба фаъол шудани фаъолияти а;лй, амалй гардонидани донишх,ои назариявй ба фаъолияти амалии донишчуён мусоидат мекунад.
Мархдлаи муосири рушди илм бо х,ам пайвастшавии илмх,ои мухталиф ва махсусан ворид шудани математика ва физика ба дигар сох,ах,ои дониш характернок аст. Робитаи байни фанх,ои таълимй, пеш аз х,ама, инъикоси ало;аи объективии мавчудаи илмх,ои алохдда ва ало;аи илмх,о бо техника, бо фаъолияти амалии одамон мебошад. Зарурати робитаи фанх,ои таълимиро низ принципх,ои дидактикии таълим, ало;аи таълим бо х,аёт, ба фаъолияти амалй тайёр кардани донишчуён муайян мекунад.
Робитаи байнифаннии мактаби олй ифодаи мушаххаси равандх,ои наздикшавй имруза дар илм ва х,аёти чамъият мебошанд. Ин алоках,о дар баланд бардоштани сифати тайёрии амалй ва илмию назариявии донишчуён на;ши калон мебозанд [2, с.20].
Амалишавии робитах,ои байнифаннй ба донишчуён дар ташаккули тасаввури пурраи х,одисах,ои табиат ва алокамандии байни онх,о мусоидат мекунад ва аз ин ру. дастовардх,ои таълимиро аз чих,ати амалй назаррастар мекунад, ки ин ба онх,о х,ангоми дониш ва малаках,ои дар ва;ти омузиши дигао фан ба даст овардаашонро дар омузиши баъзе фанх,о истифода шаванд; х,алли масъалах,ои мушаххас, ки х,ангоми омузиши масъалах,ои хусусй, ки дар фаъолияти таълимию истех,солй ва илмй ба вучуд меоянд кумак мекунад.
Маълум аст, ки омузиши тамоми фанх,ои табиатшиносй бо математика зич ало;аманд аст. Мохдяти инкишофи хонанда тавассути омузиши математика аз он иборат аст, ки ин фан дар онх,о ташаккулёбии ягонагии намудх,ои гуногуни дониш ва малака -интеллектуалии мушаххаси математикй ва умумизех,нй, ки дар маводи математикй татби; карда мешаванд, мусоидат мекунад. Таълими мукаммали математика дар хонанда бе дарки пайдоиш ва ах,амияти мафх,умх,ои математикй, на;ши математика дар силсилаи илмх,о гайриимкон аст. Ин фан ба хонандагон системаи донишу малаках,ое медихдд, ки дар х,аёти х,арруза ва фаъолияти инсон, инчунин барои омузиши фанх,ои ба х,ам ало;аманд заруранд. Яке аз мухдмтарин чунин фанх,о физика мебошад.
Математика ба физика барои муайянкунй ва тавсифи конунх,ои табиат ва мух,ити атроф кумак мекунад. Физика бо математика вокеияти равандх,о ва объектх,ои омухташавандаро тах,лил намуда, ракамх,ои манфй, таносуб, векторх,о ва гайрах,оро бо тарзи табий истифода менамояд. Донишчуён равандх,ои во;еии физикиро мушохдда карда, дарк мекунанд, ки ;уввах,о ададх,ои чуфти мукобилро ташкил медих,анд; бо мафхуми фишанг шинос шуда дар ин замина мефах,манд, ки он бо мафхуми таносуб ва кимати миёна чи тавр алокаманд аст.
Ало;аи доимии математика ва курси физика татбики амалии малака ва кобилияти математикиро нишон медихдд. Дар зер ба тари;и мисол нишон дода мешавад, ки робитаи байнифннй байи физика ва математика дар чунин мавзух,о зохдр мегардад:
Мавзуи физикй Мавзуи математикй
Харакати якхелаи суръатбахш Функсияи хаттй, х,осилаи функсия
Харакат, таъсири мутакобилаи чисмх,о Мутаносибии мустаким ва баръакс
Механика Векторх,о, системаи координатй, косила, функсия. Графики функсия
Оптика Симметрия
Кинематика Векторх,о ва амалх,о бо онх,о
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
Кувваи ток, кор_ Дифференсиронй ва интегронй
Ин ба ташаккули чахонбинии хамачонибаи илмии донишчуён мусоидат мекунад. Вазифаи асосии омузгор аз он иборат аст, ки ба шогирдон ягонагй ва мукаммалии равишхои гуногун дар робитаи байнифаннй дар физика ва математика нишон дихдд.
Элементхои зиёди алоцахои байнифаннй метавонанд таълими физикаро дар хамаи сатххо бехтар намуда, онро барои хонандагон равшантар ва дастрас гардонанд. Дарачаи тайёрии математикии донишчуён дарки усулхои таълим ва мазмуни курси физика мусоидат мекунад. Дар барномахои фанни физика дониши хонандагон аз фанни математика ва баръакс бояд ба назар гирифта шавад. Дар курси математика мафхумхои микдор ва равандхои физикй нак;ши мухимро мебозад [4, с.38].
Хамзамон дар амалишавии робитаи байнифаннии математика ва физика, ба назари мо, баъзе норасогихо мавчуданд.
Мушох,идах,о нишон медиханд, ки имруз дар байни гузаштани маводи таълимии фанхои математика ва физика мувфицнашавии муваццатй мавчуд аст. Масалан, дар геометрия мавзуи "Векторхо" -ро гирем, ва мавзуи «Кинематика», ки дар курси физикаи синфи нухум, инчунин мавзуъхои «Кувва» ва «Суръат» дар курси физикаи синфи хафтум омухта мешавад. Хангоми омузиши мафхумхои цувва ва суръат хонандагони синфи хафтум дар бораи векторхо маълумот дошта бошад. Талаба дар фанн геометрия танхо баъди зиёда аз як соли тахсил дар синфи нухум бо алгебраи векторй шинос шуда, чамъ ва тарх кардани векторхоро меомузад.
Барои бомуваффацият амалй намудани робитахои байнифаннии математика ва физика муаллими математика метавонад аз муаллими физика мисолхо ва масъалахоро оид ба мавзуи дахлдор, мисолхои цайди мицдорхои физикй гирад, муодилахои математикиро на танхо бо тагирёбандахои х ва у, инчунин бо тагирёбандахои V, б, ^ ва дигар тагирёбандахо, ки ба таври анъанавй мицдори физикии мувофицро ифода мекунанд, хал намояд [4, с.38]. Муаллими физика дар навбати худ бо мазмуни барномаи математикаи мактаб, истилоху мафхумхои дар он муцарраргардида шинос мешавад, то ки мавзуъ ва мафхумхои физикиро дар синф бо забони математикй фахмонда дихад. Масъалан, яке аз мафхумхои математика мафхуми хосилшудаи функсияи у = / (х) мебошад.
Шогирдон дар фанни физика ба воситаи формулахо ва графикхои додашуда хисоб кардани суръат ва шитоби чисмро (хосилахои тартиби якум ва дуюми рох) меомузанд. Дар курси физика дар асоси ин аз дониши вобастагии функсионалй истифода бурда, сохтани графикхои суръат ва шитобро амиц омухтан мумкин аст [7, с.37].
Якчанд роххои имконпазири истифодаи робитаи байнифанниро дида мебароем.
1) Вобастагии функсионалй яке аз мафхумхои асосии математика буда, аксар вацт дар курсхои физика истифода мешавад. Сараввал шогирдон бо ин мавзуъ хануз дар дарси математикаи синфи шашум шинос мешаванд, сохтани графикхои харакат, хароратро меомузанд ва аз руи график цимати як тагйирёбандаро ба воситаи дигараш пайдо мекунанд. Яке аз мисолхои омузиши истилохот ва мафхумхои физика мисолхо оиди муцоисаи нишондихандахои физикии харакати ду чисм ва вазифаи муайян кардани масофа ё суръат дар як нуцтаи муайяни рох мебошад.
Хангоми гузаронидани ин мавзуъ дар курси физика диццати донишчуёнро ба зарурати муайян кардани тирхои координатй хангоми кашидани графикхои вобастагй бо аломатхои бузургихои физикии омухташуда, балки бо аломатхои математикии анъанавии х ва у чалб кардан лозим аст.
2) Барои мустахкам намудани мафхуми вобастагии функсионалй дар курси физика ва алгебраи синфи VII маводи дидактикй бо тарзи лозимй мавчуд аст. Мавзуи «Хдракат ва куввахо» дар физика аз мавзуи «Функсия» дар алгебра пеш аст, бинобар ин хангоми омухтани мавзуи «Функсия» дар дарсхои математика тавсия дода мешавад, ки донишхои дар дарсхои физика гирифташуда ба кор бурда шаванд. Яке аз хатогихои маъмул
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
донишчуён ин аст, ки онх,о графики рохро нисбат ба вакт барои траекторияи харакати чисм мегиранд. Барои пешгирии чунин иштибох ба хонандагон фахмондан лозим аст, ки чи тавр графикхои харакатро бо тахлили минбаъдаи онх,о хондан мумкин аст [5, с.23].
Масалан: «Акбар бо суръати доимии 4 км/соат кадам мезанад. Рафикаш Вохид велосипед савор шуда, бо суръати 12 км/соат ба Акбар мерасад. Харакати писаронро дар шакли график нишон дихед. Онх,о мехоханд ба бог, ки аз хонаашон 16 километр дур аст, бирасанд. Кй аввал ба он чо мерасад?"
3) Дар синфи VII дар курси математика мафхумхои вобастагии рост ва баръакс мухта мешаванд. Татбики амалии ин мафхумхоро тавассути халли масъалахои физикй барои муайян кардани массаи чисм аз руи зичй ва хачми он, кувваи фишор аз руи майдони такя нишон додан мумкин аст. Дар дарсхои физика хангоми сохтани графики харакати якхелаи суръати ростро таъкид кардан мумкин аст, ки вобастагии суръати ин гуна харакат аз вакт хаттй аст. Ба хамин тарик, дарачаи азхудкунии мавзуи додашуда дар курси математика ба сатх,и азхудкунии он дар омузиши физика вобаста аст.
4) Функсияи квадратй барои хонандагони синфи хаштум маълум аст. Мавзуи мазкур хангоми омухтани мафхуми харакати мунтазам дар дарсхои физика дар синфи нухум хеле мухим аст. Дар ин маврид алгоритми халли муодилахои квадратиро, ки дар дарси математика дар синфи хаштум омухта шуда буд, истифода ва мустахкам кардан лозим аст ва теоремаи Виетаро низ татбик кардан мумкин аст. Масъалаи маъмулии ин мавзуъ суръат ва шитоби харакатро дарбар мегирад, ки дар он вактро хисоб кардан лозим аст, ки чисми харакаткунанда масофаи муайянро тай мекунад. Чунин масълахо барои ба таври аёнй нишон додани фаркияти байни чадвали харакат ва траекторияи харакат заруранд.
Дар асоси гуфтахои боло донишчуён донишхои риёзиро дар дарсхои физика татбик намуда, ба ин васила онхоро дар робита бо равандхои физикии вокей муттахид мекунанд [1, с.43]. Дар холатхои гуногуни равандхои физикй донишчуён дарк мекунанд, ки конунхои асосии математикй чй гунаанд, зарурати ченкуниро дарк мекунанд.
Мисолхои овардашуда васеъ истифода бурдани хисобкунии математикиро дар халли масъалахои амалй нишон медиханд ва тамоми алокахои байнифанниро дарбар намегиранд. Аммо метавон хулоса кард, ки ин гуна мисолхо дар курси математика заруранд ва хонандагон бояд усулхои халли онхоро донад.
Хамин тарик, раванди муосири таълимии фанхои табиатшиносй истифодаи робитахои байнифаннии физика ва математикаро такозо мекунад, яъне: мачмуи усулхои назариявии омузиши физика бо усулхои эксериментй дар асоси консепсияхои мавчудаи математикаи ибтидой. Ин равиш хамзамон ноил шудан ба сатхи баланди азхудкунии математикаро таъмин намуда, тафаккури мантикии хонандагонро ташаккул медихад, инчунин ба дарки ягонагии олами моддй мусоидат мекунад [3, с.72]. Донишчуён дарк мекунанд, ки формулахо ва муодилахои математикй вокеан дар равандхои физикй амалй карда мешаванд.
Истифодаи робитаи байнифаннй дар омузиши математика ва физика ба донишчуён имкон медихад:
- тавонистани кор бо иттилоот, хулоса баровардан, тахлил, назорат ва бахо додан ба фаъолияти худ;
- баланд бардоштани сатхи хавасмандй, эхтиёчоти бошуурона ба азхудкунии дониш ва малака;
- дониши гирифтаашро дар фаъолияти амалй истифода бурда тавонистан [6, с.331].
Амалишавии робитаи байнифаннии физика ва математикаро тавассути низоми
дарсхои хамгирошуда амалй кардан мумкин аст - низоме, ки барои истифодаи амалй на барои омузгоре, ки дониши васеи бисёрсохавй ва тачрибаи кори мунтазам дар сохахои гуногун дорад, балки барои муаллими оддии фанхо хеле содда карда шудааст.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
Хамин тарик;, воситаи самараноки ташаккули донишх,ои байнифаний дар байни донишчуён х,алли масъалах,ои дорои мазмуни байнифаннй ва ичрои вазифах,ое мебошад, ки татби;и мачмуии донишх,ои фанхои ба х,ам алокамандро талаб мекунанд.
АДАБИЁТ
1. Бабаев B.C., Евграфова И.В. Реализация межпредметных связей курсов общей физики и высшей математики при проведении практических занятий. Актуальные проблемы преподавания физики в вузах России.// Тезисы докладов Совещания зав. каф. физики вузов России. / Под ред. проф. Спирина Г.Г. — Москва: АПР, 2009 г., с. 43-45.
2. Виленкин Н.Я., Мордкович А.Г. О роли межпредметных связей в профессиональной подготовке студентов пединститута //Межвузовский сборник научных трудов "Проблемы подготовки учителя математики в пединститутах", М. ПП "Печатник", 1989.- С. 20-36.
3. Гурьев, Л. Методологические основы построения и реализации дидактической системы межпредметных связей в курсе физики средней школы. Челябинск, 2002. - 372 с.
4. Кожекина, Т.В., Никифоров, Г.Г. Пути реализации связи с математикой в преподавании физики // Физика в школе. 1982, № 3. — С. 38-41.
5. Коробов, В. А., Опыт применения математики в преподавании физики // Физика в школе. - 1991. № 4. - С.23-26.
6. Минаева, А.М. Использование межпредметных связей в преподавании математики в техническом вузе // Межд. студенческий научный вестник.- 2015. - № 5-3.- С.331- 334.
7. Синяков, А. З. Об использовании понятия производной в курсе физики в средней школе // Физика в школе. - 1976. № 4, -С. 37-42.
