CC BY
0Осори Академияи ВКД Ч,умдурии Точикистон
ТДУ 342.41
НАКШИ КОНСТИТУТСИЯИ ЧУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН ДАР ТАШАККУЛИ МАЪРИФАТИ ^УКУКИИ ША^РВАНДОН
РОЛЬ КОНСТИТУЦИИ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН В ФОРМИРОВАНИИ ПРАВОВОГО ПРОСВЕЩЕНИЯ ГРАЖДАН
THE ROLE OF THE CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN IN THE FORMATION OF LEGAL EDUCATION OF CITIZENS
каримзода у.к.
karimzoda u.k.
Сардори кафедраи фанзой давлаты-хукукт факултеты № 2 Академияи ВКД Чумхурии Тоцикистон, номзади илмхои хукукишносй, подполковники милитсия Начальник кафедры государственно-правовых дисциплин факультета № 2 Академии МВД Республики Таджикистан, кандидат юридических наук, подполковник милиции Head of the Department of State and Legal Disciplines of Faculty No.
2 of the Academy of the Ministry of Internal Affairs of the
Republic of Tajikistan, Candidate of Legal Sciences, E-mail:
Lieutenant Colonel of militia muminov-u85@mail ru
Ихтисоси илмй: 12.00.02 - Хукуки конститутсионй; хукуки мурофиаи судии конститутсионй; танзими хукукии хокимияти махаллй (5.1.2. Илмхои хукукй-оммавй (хукукй-давлатй)).
Научная специальность: 12.00.02 - Конституционное право; право конституционного судебного процесса; правовое регулирование местной власти (5.1.2. Публично-правовые (государственно-правовые) науки).
Scientific specialty: 12.00.02 - Constitutional law; constitutional litigation; legal regulation of local authorities (5.1.2. Public law (state law) sciences).
Такриздщанда: Каримов Д.М. - дотсенти кафедраи хукуки иктисодй, молиявй ва зид-дикоррупсионии Донишгохи давлатии молия ва иктисоди Точикистон, номзади илмхои хукукшиносй.
Рецензент: Каримов Х.М. - доцент кафедры экономического, финансового и антикоррупционного права Таджикского государственного финансово-экономического университета, кандидат юридических наук.
Reviewer: Karimov Kh.M. - Associate Professor of the Department of Economic, Financial and Anti-Corruption Law of the Tajik State Financial and Economic University, Candidate of Legal Sciences.
Аннотатсия: Дар макола накши Конститутсияи Чумхурии Точикистон дар ташаккули маърифати хукукии шахрвандон мавриди баррасй карор гирифтааст. ^айд карда мешавад, ки мавкеъ ва накши Конститутсия дар рушди конунгузории кишвар ва тахкими сиёсати хукукии мамлакат назаррас буда, махз дар заминаи мукаррароти меъёрхои бунёдии он дурнамои инкишофи танзими хукукии муносибатхои чамъиятй муайян ва мукаррар мегар-дад.
Вожауои калиди: Конститутсия, Паёми Президент, конун, хукук, маърифати хукукй, шахрванд.
Труды Академии МВД Республики Таджикистан №l(6l).2024 f |
Осори Академияи ВКД Чумхурии Точикистон
Аннотация: В статье рассматривается роль Конституции Республики Таджикистан в формировании правового просвещения граждан. Отмечается, что положение и роль Конституции в развитии законодательства страны и укреплении правовой ее политики значительны, и именно на основе ее фундаментальных норм определяются и устанавливаются перспективы развития правового регулирования общественных отношений.
Ключевые слова: Конституция, Послание Президента, закон, право, правовое просвещение, гражданин.
Abstract: This article examines the role of the Constitution of the Republic of Tajikistan in the formation of the legal education of citizens. It is noted that the position and role of the Constitution in the development of the country's legislation and strengthening the country's legal policy are significant, and it is on the basis of its fundamental norms that the prospects for the development of legal regulation of public relations are determined and established.
Key words: Constitution, Message of the President, law, law, legal education, citizen.
Конститутсияи Точикистони
сохибистиклол аз чумлаи мухим-тарин руйдодхои таърихи навини халки точик ва дастоварди бузурги мар-думи кишвар ба хисоб меравад. 6-уми ноябри соли 1994 дар давраи нихоят хассоси сиёсиву ичтимой, дар замоне ки хануз оташи чанги шахрвандй аланга мезад, аз чониби мардуми тамаддунсози точик бо дарки масъулияти бузург тавассути раъй-пурсии умумихалкй конуни асосии давлат - Конститутсияи Чумхурии Точикистон кабул карда шуд. Бо кабули Конститутсия халки Точикистон ба чонибдории давлате раъй дод ва онро хамчун ояндаи худ инти-хоб кард, ки дар ин давлат волоияти конун хукмрон буда, хамаи аркони давлатдорй аз хукук сарчашма мегиранд.
Баъд аз кабули ин хуччати асосй дар кишвар ислохоти бунёдиву фарогири сиёсиву хукукй ва иктисодиву ичтимой огоз шуда, тамоми сохахои хаёти чомеа ва давлатро ба танзим даровард ва барои су-боти конститутсионй заминаи мустахкам фарохам овард. Конститутсия, ки метавон онро шиносномаи давлат ва бахтномаи миллат номид, бори нахуст Точикистонро ба чахониён чун давлати сохибихтиёр, де-мократй, хукукбунёд ва дунявй муаррифй намуд. Хдмзамон, забони точикиро хам-чун забони давлатй эълон ва рамзхои давлатии мамлакатро муайян кард, хукуку озодии инсон ва шахрвандро арзиши олй ва халкро баёнгари сохибихтиёрй ва сар-чашмаи ягонаи хокимияти давлатй эъти-роф намуд.
Дар асоси Конститутсия дар даврони сохибистиклолй аз чониби давлату Хуку-мати кишвар бо максади таъмини волои-яти конун, тахкими раванди демократику-нонй дар чомеа, барохмонии сиёсати дуру-сти хукукй, баланд бардоштани маъри-фати хукукии ахолй ва пешгирй намудани хар гуна хукуквайронкунй чорахои муас-сир андешида шуда, як зумра санадхои меъёрии хукукй кабул гардида, ислохоти бунёдии хукукй дар Точикистон сурат ги-рифт [7, с. 9].
Бояд кайд намуд, ки тибки мукарра-роти моддаи 55-уми Конститутсияи Чумхурии Точикистон, Президенти мамлакат хамасола бо Паёми худ ба макоми олии намояндагй ва конунгузорй дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии кишвар баромад намуда, рушди сохахои гуногуни сиёсй, иктисодй, ва ичтимоиву фархангии давлатро дар як соли сипаришуда чамъбаст намуда, бо-бати ноил шудан ба пешрафт ва дасто-вардхои нав дар назди чомеа вазифахо мегузоранд. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй» са-нади мухимми расмй, барномавй буда, ба-рои тахкими асосхои сохтори конститут-сионй, химояи хукуку озодихои инсон ва шахрванд, таъмини волоияти конун, тахкими конуният, тартиботи хукукй, баланд бардоштани маърифати сиёсиву хукукии шахрвандон ва фарохам овар-дани шароити зиндагии арзанда ба хар як фарди кишвар нигаронида шудааст [8, с. 13].
Осори Академияи ВКД Чумхурии Точикистон
Асосгузори сулху вахдати миллй -Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон санаи 28-уми декабри соли 2023 дар Паёми навбатии худ ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилию хоричии Чумхурии Точикистон» пешниход намуданд, ки соли 2024 бахшида ба 30-солагии кабули Кон-ститутсияи Чумхурии Точикистон хамчун «Соли маърифати хукукй» эълон гардад. Дастур дода шуд, ки тамоми сохтори макомоти давлатй, аз чумла, макомоти хи-фзи хукук бояд хамаи захираю имкони-ятхоро чихати таъмини тартибот ва во-лоияти конун барои соли 2024, ки 30-солагии кабули Конститутсияи Чумхурии Точикистон тачлил мегардад, сафарбар намоянд.
Инчунин, Пешвои миллат иброз намуданд, ки амалй гардидани меъёрхои Конститутсия имкон дод, ки пояхои усту-вори чомеа ва давлат созмон ёбанд, сулху оромй, суботи сиёсй ва вахдати миллй тахким бахшида шаванд, рушди устувори иктисодй таъмин гардад, барои хар як шахрванди кишвар шароити зиндагии ар-занда ва инкишофи озодона мухайё сохта шавад [2].
Бо максади ичрои дастуру супо-ришхое, ки аз Паёми Президенти Чумхурии Точикистон бармеоянд, фар-мони Президенти Чумхурии Точикистон «Дар бораи «Соли маърифати хукукй» эълон намудани соли 2024» аз 30-уми декабри соли 2023, №668 кабул гардид [3]. Максад аз кабули фармони мазкур баланд бардоштани сатхи маърифати хукукии шахрвандон, таргиби арзишхои демо-кратй, мустахкам намудани институти хукуки инсон, муносибати эхтиромона ба он, баланд бардоштани макоми конун, тарбияи шахрвандон дар рухияи эхтиром нисбат ба он ва таъмин намудани волои-яти конун, ташаккул додани низоми усту-вори рафтори хукукй, оштинопазирй нис-бат ба хама гуна хукуквайронкунй ва но-гузир будани масъулияти хукукй, хамохангсозии фаъолияти тамоми субъ-ектхои таргиб ва ташвики хукукй, ташкил намудани механизми самараноки хам-кории давлат ва ниходхои чомеаи
шахрвандй дар самти маърифати хукукии шахрвандон мебошад [4].
Анчом додани тадбирхои зикргар-дида арзиши олй будани инсон, хукук ва озодихои уро таъмин намуда, ба эхтиром ва риояи Конститутсияи Чумхурии Точикистон, конунхо ва санадхои меъёрии хукукии дигар, баланд бардоштани хисси ватандустй, таквияти рагбати шахрвандон ба донишхои сохаи хукук, васеъ намудани дастрасии шахрвандон ба иттилооти хукукй, иштироки фаъолонаи шахрвандон дар фаъолияти хукукэчодкунй ва паст гардидани сатхи хукуквайронкунй мусоидат менамояд.
Тавре маълум аст, тамоми механизми конунгузории мамлакат аз Конститутсия сарчашма мегирад. Вобаста ба ин, мавкеъ ва накши Конститутсияи Чумхурии Точикистон дар рушди конунгузории ки-швар ва тахкими сиёсати хукукии мамла-кат назаррас буда, махз дар заминаи мукаррароти меъёрхои заминавии он дур-намои инкишофи танзими хукукии муно-сибатхои чамъиятй муайян ва мукаррар гардидааст.
Кабули Конститутсияи Чумхурии Точикистон боис гардид, ки вобаста ба сохти ичтимой ва низоми давлатдорй са-надхои конунгузории Чумхурии Точики-стон мутобик ба меъёрхои конститутсионй дар тахрири нав кабул гардида, мураттаб-созй, мутобиксозй ва хамохангсозии онхо таъмин карда шаванд.
Бояд зикр намуд, ки вобаста ба рушди кишвар ва кабули Конститутсияи Чумхурии Точикистон бо дарназардошти тагйиру иловахои минбаъдаи он, сиёсати хукукии Точикистон дар самти танзими муносибатхои чамъиятй мархила ба мархила инкишоф ёфтааст. Дар Консти-тутсия меъёрхои зиёде мавчуд аст, ки дур-намо, равиши асосй ва стратегияи инки-шофи конунгузорй ва дар шакли умум, принсипхои асосии сиёсати хукукии Чумхурии Точикистонро мукаррар мена-моянд.
Кдйд намудан бамаврид аст, ки стратегия ва дурнамои масъалахои танзими муфассали хукукии муносибатхои чамъи-ятй аз Конститутсия сарчашма гирифта, дар доираи конунгузорй тамоми сохахои
Осори Академияи ВКД Чумхурии Точикистон
хаёти давлативу чамъиятй мавриди тан-зим ва мукаррарнамой ^арор дода шуда-анд. Тахлил ва омори санадхои меъёрии хукукй ба он далолат менамояд, ки то ба имруз аз чониби макоми олии конунгузории кишвар зиёда аз 405 санадхои конун-гузорй (1 - Конститутсия, 17 - конунхои конститутсионй, 21 - кодексхо, 22 -конунхо дар бораи авф, 25 - конунхо дар бораи бучети давлатй ва 319 конунхои ди-гар) чихати танзим, муайяннамой ва пешбинй намудани коидахои рафтори хукукй тахия ва кабул карда шудаанд. Дар баробари ин, дар заминаи меъёрхои Кон-ститутсияи Чумхурии Точикистон ва ди-гар санадхои конунгузорй зиёда аз 17000 санадхои меъёрии хукукии зерконунй кабул гардиданд, ки мохияти асосии онхоро асосхо ва ичрои нишондодхои са-надхои конунгузорй ташкил медихад. Дар ин раванд, Чумхурии Точикистон узви ко-милхукуки 57 созмони минтакавию бай-налмилалй гардида, 17 санади хукукии байналмилалии бисёрчониба, 51 конвен-сия ва 964 шартнома ва созишномахои байналмилалиро ба тасвиб расонидааст. [9] Рушди конунгузории Чумхурии Точикистон баъд аз кабули Конститутсия бо дарназардошти унсурхои асосии давлати сохибихтиёр, демократй, хукукбу-нёд, дунявй, ягона ва ичтимой мустахкам гардид.
Харчанд кабули конунхо, сифату та-биати ичтимой ва механизми амали онхо масъалаи марказй ё худ бунёдии рушди давлат бошад хам, дар баробари ин, татбики бечунучарои конунхо дар чомеа ахамияти калон дорад. Ин масъала ба сатхи тафаккури хар фарди чомеа зич алокаманд аст. Бехуда нест, ки таъмину волоияти конун ва ташаккули маърифати хукукй дар чомеа баробари дигар унсурхои давлати демокративу хукукбу-нёд, аз кабили тачзияи хокимият, таъмини хамачонибаи хукуку озодихои инсон ва шахрванд, масъулияти дучонибаи давлат ва шахсият аз руи ахамият дар як сатх нихода шудаанд.
Донистани хукук карзи шахрвандии хар як фарди кишвар мебошад, ки дар чомеаи шахрвандй ва давлати хукукбунёд умр ба сар мебарад. Он нишонаи маданият
ва неруи аклонию илмии шахсро нишон медихад. Шахрвандон дар чунин давлату чомеа бояд Конститутсия ва дигар са-надхои меъёрию хукукиро донанд ва риоя намоянд. Чунки дарки мохияти санадхои хукукй мавкеи шахсро дар чамъият баланд мебардорад. Аз ин дидгох хар як фарди чомеаро зарур аст, ки барои сохиб гар-дидан ба макому манзалат бояд нисбат ба санадхои меъёрй-хукукй арчгузорй намояд. Инсон шаъну шарафи хешро танхо ба василаи конунхои мавчуда ва ди-гар санадхои меъёрй метавонад хифз намояд. Риоя, дарк ва эхтироми конунхо дар моддаи 42-и Конститутсияи Чумхурии Точикистон ба таври зайл омадааст: «Дар Точикистон хар шахс вазифадор аст, ки Конститутсия ва конунхоро риоя намояд, хукук, озодй, шаъну шарафи дигаронро эхтиром намояд.
Надонистани конун чавобгариро ис-тисно намекунад» [1]. Ин меъёри конститутсионй шахрвандонро боз хам водор ме-созад, ки дар самти риояи конунхои ки-швар пешоханг бошанд.
Масъалаи маърифати хукукй танхо аз мохияти хукукй иборат нест ё худ факат мазмуни хукукй надорад, балки бо мачмуи арзишхои маънавй, аз кабили расму анъанахои миллию ахлокй оид ба некию накукорй, шафкату дилсузй, ростй, хакикат, покй, адолат ва дигар арзишхои дар таърихи мавчудияти миллат исбот-шуда робитаи ногусастанй дорад. Хулосаи мухим ин аст, ки барои ташаккули маърифати хукукй, бартарафсозии нигилизми хукукй, беэътиной ба конуну тартибот таргиби дониши хукукй ахаммияти авва-линдарача пайдо мекунад. Дар баробари ин чалб гардидани кулли муассисахои таълимию фархангй, макомоти давлатй ва созмонхои чамъиятй ба халли ин масъала шароити мусоид фарохам меоранд.
Аз санади хукукие, ки ба тарбияи хукукии шахрвандон бевосита дахл дорад, Карори Хукумати Чумхурии Точикистон аз 27-уми ноябри соли 2019 дар бораи тас-дик намудани «Барномаи таълим ва тар-бияи хукукии шахрвандони Чумхурии Точикистон барои солхои 2020-2030» [6] ба хисоб меравад. Барнома дар замони му-осир багоят мухим буда, зарур аст, ки
Осори Академияи ВКД Чумхурии Точикистон
мукаррароти он ва дар ин замина мукар-рароти конунгузории чумхурй дар байни кишрхои мухталифи ахолии мамлакат аз чониби масъулину макомоти дахлдори давлатй ва ниходхои чомеаи шахрвандй мунтазам таргибу ташвик гардида, ба ин восита маърифати хукукии шахрвандони чумхурй баланд бардошта шавад. Зеро баланд гардидани маърифати хукукии шахрвандони мамлакат ба пешгирии конунвайронкунихо, таъмини волоияти конун, риояи Конститутсия ва конунгузо-рии мамлакат, инчунин эътирофу эхти-ром, риоя ва хифзи хукуку озодихои инсон ва шахрванд мусоидат менамояд.
Хдмин тарик, ба ифтихори 30-сола-гии кабули Конститутсия аз чониби сар-вари давлат пешниход гардидани соли 2024 хамчун «Соли маърифати хукукй» дар назди хар сокини мамлакат масъули-яти бештар мегузорад. Зеро таъмини волоияти Конститутсия ва конун бештар аз хама ба сатхи маърифати хукукии шахрвандон алокамандй дорад, ки то кучо хисси эхтиром ба конун ва ё худ хисси конунпазирй доранд. Чунки бе иштироки шахрвандони фаъол, ки аз хукукхои худ бохабаранд, сохтмони давлати хукукбунёд ва чомеаи шахрвандй гайримкон аст.
Адабиёти истифодашуда
1. Конститутсияи Чумхурии Точикистон. 6-уми ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умуми-халкй кабул шудааст. Бо тагйиру иловахо, ки дар раъйпурсии умумихалкй 26-уми сентябри соли 1999, 22-юми июни соли 2003, 22-юми майи соли 2016 ворид карда шудаанд (бо забонхои точикй ва русй). - Душанбе: Ганч, 2016. - 136 с.
2. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон, Пешвои миллат, мухтарам Эмомалй Рахмон «Дар бораи самтхои асосии сиёсати дохилй ва хоричии чумхурй» аз 28-уми декабри соли 2023 // [Захираи электронй] - Манбаи дастрасй: http://president.tj/node/32191 (санаи мурочиат: 31.12.2023).
3. Фармони Президенти Чумхурии Точикистон «Дар бораи «Соли маърифати хукукй» эълон намудани соли 2024» аз 30-юми декабри соли 2023, № 668 // [Захираи электронй] - Манбаи дастрасй: http://president.tj/node/32202 (санаи мурочиат: 31.12.2023).
4. Тавзехот ба Фармони Президенти Чумхурии Точикистон «Дар бораи «Соли маърифати хукукй» эълон намудани соли 2024» аз 30-юми декабри соли 2023, № 668 // [Захираи электронй] -Манбаи дастрасй: http://president.tj/node/32201 (санаи мурочиат: 31.12.2023).
5. ^арори Хукумати Чумхурии Точикистон аз 27-уми ноябри соли 2019 дар бораи тасдик намудани «Барномаи таълим ва тарбияи хукукии шахрвандони Чумхурии Точикистон барои солхои 2020-2030» // Адлия (бонки марказонидашудаи иттилооти хукукии Чумхурии Точикистон). - Шакли
6. Махмудзода, М.А. Сиёсати хукукй ва давлати демократй (мачмуи маколаю маърузахо). -Душанбе: «Эр-граф», 2017. - 632 с.
7. Сайнозимзода, Ф.С. Табиати хукукии Паёми Президенти Чумхурии Точикистон: масъалахои назариявй ва амалий: дис. ... номз. илм. хукук: 12.00.01 / Фируз Сайнозим Сайнозимзода. - Душунбе, 2022. - 197 с.
8. Насриддинзода, Э. Паём - тахкимбахши рушди чомеа. рушди сохахои ичтимой дар мехвари Паёми Президенти Чумхурии Точикистон карор дорад // [Захираи электронй] - Манбаи дастрасй: https://khovar.tj/202 3/12/payom-ta-kimbahshi-rushdi-omea-rushdi-so-a-oi-i-timo-dar-me-vari-payomi-prezidenti-um-urii-to-ikiston/ (санаи мурочиат: 31.12.2023).
1. Constitution of the Republic of Tajikistan. It was adopted on November 6, 1994 in a national referendum. With changes and additions introduced in the national referendum on September 26, 1999, June 22, 2003, May 22, 2016 (in Tajik and Russian languages). - Dushanbe: Ganj, 2016. - 136 p.
2. Message of the President of the Republic of Tajikistan, Honorable Leader of the Nation Emomali Rahman "On the main directions of the internal and foreign policy of the republic" dated December 28, 2023 // [Electronic resource] - Access source: http://president.tj/node/32191 (date application: 31.12.2023).
3. Decree of the President of the Republic of Tajikistan "On Proclaiming 2024 as the «Year of Legal Education» dated December 30, 2023, No. 668 // [Electronic resource] - Source of access: http://presi-dent.tj/node/32202 (date of reference: 31.12.2023).
7,0.
References
Осори Академияи ВКД Ч,умдурии Точикистон
4. Explanation to the Decree of the President of the Republic of Tajikistan «On declaring 2024 as the «Year of Legal Education» dated December 30, 2023, No. 668 // [Electronic resource] - Source of access: http://president.tj/node/32201 (application date: 31.12.2023).
5. Decision of the Government of the Republic of Tajikistan dated November 27, 2019 on the approval of the «Program of legal education and training of citizens of the Republic of Tajikistan for 20202030» // Justice (centralized legal information bank of the Republic of Tajikistan). - Form 7.0.
6. Mahmudzoda, M.A. Legal policy and democratic state (a collection of articles and reports). - Dushanbe: «Er-graf», 2017. - 632 p.
7. Sainozimzoda, F.S. Legal nature of the Message of the President of the Republic of Tajikistan: theoretical and practical issues: dis....candidate of legal sciences: 12.00.01 / Firuz Sainozim Sainozimzoda.
- Dushunbe, 2022. - 197 p.
8. Nasriddinzoda, E. The message is to strengthen the development of society. development of social sectors is at the center of the Message of the President of the Republic of Tajikistan // [Electronic resource]
- Access source: https://khovar.tj/2023/12/payom-ta-kimbahshi-rushdi-omea-rushdi-so-a-oi- i-timo-dar-me-vari-payomi-prezidenti-um-urii-to-ikiston/ (date of application: 31.12.2023).
