CC BY
12
ТДУ 373 (575.3)
DOI:10.51844-2077-4990-2023-2-130-137
НАКЩВА ИМКОНИЯТХОИ ФАННИ Умаров Абдуцащор Насимцонович, докторант
ТЕХНОЛОГИЯ (ТАЪЛИМИМЕХНАТ) (PhD)-u МДТ «ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров»
ДАР ТАШАККУЛИШАХСИЯТДАР (Тоцикистон, Хуцанд) МАРХИЛАИ ХОЗИРА
РОЛЬ И ВОЗМОЖНОСТИ УРОКОВ Умаров Абдукаххор Насимджонович, докторант
ТЕХНОЛОГИИ (ТРУДОВОГО (PhD) ГОУ «ХГУ имени акад.
ОБУЧЕНИЯ) В ФОРМИРОВАНИИ Б.Гафурова»(Таджикистан, Худжанд)
ЛИЧНОСТИ НА СОВРЕМЕННОМ
ЭТАПЕ
THE ROLE AND POTENTIALITIES OF Umarov Abduqahhor Nasimjonovich, PhD student in
TECHNOLOGIES (ARTS AND CRAFTS) the specialty 6D-010700 fine arts and drawing, SEI
IN FORMATION OF INDIVIDUAL AT "KSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan,
THE CONTEMPORARY STAGE Khujand),Е-mail: umarov_270796mail.ru
Вожацои калидй: мещатдусти, касб, технология, эцодкорй, фаъолият, гайрифаъол, фаъол, ангеза, ташаккули шахсият
Мацола ба баррасии масъалаи нах;ви ва имконоти фанни технология дар шаклгирии шахсият дар замони муосир бахшида шудааст. Цайд карда мешавад, ки х,ар як шахс, хусусан дар кудакй ва наврасй, объекти ицтимоист. Цомеашиносии шахсияти донишцу як раванди бенщоят мух;им ва мураккаб, натицаи щмкории воцеии мактаб ва цомеа мебошад. Дар раванди цамъиятй кудак сифат^ое, ки ба у барои зиндагй дар цомеа ниёз дорад, пайдо мекунад, фаъолияти ицтимой, муошират ва рафторро азхуд мекунад, ташаккули ицтимоии фард амалй мешавад. Омузиши санъати ороишй ва амалии мардуми тоцик ба рушди хощши зебой мусоидат мекунад, эцтиром ба анъанацои халцй ва арзишцои фарщнгиро тарбия мекунад. Дар марщлацои давраи зиндагии инсон вазифах,о ва мацоми у дар оила пай дар пай тагйир меёбад. Барои калонсолон, оила манбаи цаноатмандии як цатор ниёзи у ва як дастаи хурдест, ки ба у талаботи гуногун ва нисбатан мураккабро пешкаш мекунад. Сифат^ои шахсият, ки дар тарбияи ощо бояд дар оила кушиш намояд: инсоф ва одоб; корхона ва самаранокй, шаъну шараф ва масъулияти шахсй; ташаббус ва интизоми баланди мехнат. Таъкид шудааст, ки аллакай дар зинаи миёна баъзе кудакон таваццуцро ба омузиш гум мекунанд, зеро бо илова кардани фащои нав, маводи барнома мураккабтар мегардад.
Ключевые слова: трудолюбие, профессия, технология, творчество, деятельность, пассивный, активный, мотив, формирование личности
Каждый человек, особенно в детстве и юности, является объектом социализации. В статье рассматривается проблема социализации личности школьника, что представляет собой чрезвычайно значимый и сложный процесс, результат реального взаимодействия школы и общества. Отмечается, что в процессе социализации ребёнок приобретает качества, необходимые ему для жизнедеятельности в обществе, овладевает социальной деятельностью, общением и поведением; осуществляется социальное становление индивида. Определяется, что изучение декоративно-прикладного искусства таджикского народа способствует развитию стремления к прекрасному, воспитывает уважение к народным традициям, культурным ценностям. На стадиях жизненного цикла человека последовательно меняются его функции и статус в семье. Для взрослого человека семья является источником удовлетворения ряда его потребностей и малым коллективом, предъявляющим ему разнообразные и достаточно сложные требования. Подчеркивается роль семьи, которая призвана воспитать в детях такие качества, как честность и порядочность, предприимчивость и деловитость, достоинство и личная ответственность, инициативность и высокая дисциплина труда. Кроме того, указывается на снижение у части детей интереса к учёбе в среднем звене, что связано с введением новых предметов и усложнением программного материала.
Kaywords: industriousness, profession, technology, creation, activity, passive, active, motive, personality formation
Each person, especially a child, or an adolescent, is an object of socialization. Socialization of a pupil as an individual is an oxtraordinarialy significant and complex process being the result of real interaction
between school and society. In the process of socialization, a child acquies cartain qualities he needs fof life activities in society, he / she masters habits and abilities which enable him/her to live among other people, communication and behave our; thus individual's social formation take place. The study of ornamental - applied art of the tajik nation promotes the development of aspiration for the beautiful, it rears respect for national traditions, cultural values.At the stages of man's life cycles following one another the person's functions and family status change consequentially. For an adult individual family is a sourse of catering a numberof his/her needs and small collective the members of which lay various and rather complicated claims to him/her. Individual's qualities the family is oliged to imbue its youngster with include such notions as honesty and decency, enterprise and efficiency, dignity and personal responsibility, initivenese and high labour discipline.Thus, the article dwells on the idea that already at the middle link of studies a part of children lose interest in the formers as there appear new subject and curricula material increases.
Маълум аст, ки хар як шахс, чй дар кудакиву, наврасй ва чавониву калонсолй объекти ичтимой мебошад. Ичтимоигардонии шахсияти хонанда як раванди мухим ва мураккаб, инчунин хамкории воцеии мактаб ва чомеа мебошад. Дар ин раванд кудак сифатхои барои хаёт дар чомеа заруриро пайдо мекунад, фаъолияти ичтимой, муошират ва рафторро азхуд мекунад, ташаккули ичтимоии шахс ба амал бароварда мешавад.
Педагоги рус О.Ю. Ефремов оид ба хусусиятхои шахсият чунин гуфтааст: «Хусусиятхои ичтимоию психологии шахсият аз чунин омилхо иборат аст: дохилшавй ба низоми алоцаи байнишахсиятй; одамдустй (иртиботй); чой дар коллектив (пешсаф будан миёнахол,берун аз коллектив; дарачаи таъсир ба дигарон обрумандй); цобилияти одаткуни ба шароитхои хониш дар муассисахои тахсилоти миёнаи умумй» [2, с. 80].
Оила мухити табий ва судмандтаринест, ки дар он шахсияти кудак, муносибати у ба хама чдбхахои зиндагй, аз чумла кор шакл мегирад. Оила ва мактаб ба давраи муносибатхои бозорй дохил шуда, худро дар шароити нави тарбияи мехнатии наврасон царор доданд.
«Оила - як ниходи ичтимой ва вохиди асосии чомеа буда, бо хусусиятхои зерин тавсиф карда мешавад: издивочи ихтиёрй; аъзоёни оила бо хаёти маъмул алоцаманданд; ба муносибати хонадоршавй цадам ниходан; кушидан дар рохи таваллуд, хаёти ичтимой ва тарбияи фарзанд» [12, с. 120].
Инкишофи хамачонибаи хамоханги шахсиятро хадафи тарбия дониста, барои муаллимон дарки шахсияти хонанда дар мачмуъ, ки ба ин хадаф мувофиц аст ва модели педагогии онро доштан мухим аст. Чунин гояхо барои идоракунии самараноки раванди таълимии мацсаднок заруранд, ки дар он шахсияти хонанда хамчун хадафи у, хам объекти таъсири муаллимон ва субъекти рушди худ амал мекунад ва дар натичаи фаъолияти тарбиявии муаллимон, нишондихандаи самаранокии он аён мешавад. Аз сабаби гуногунии функсияхо, модели педагогии шахсият бояд бисёрчанба ва гуногунчабха бошад.
Э.В. Шубникова ба модели рафтори мубориза бо фишори функсионалй такя намуда, сохтори зерини мафхуми «хаёт» - ро муайян мекунад: цобилият ва имконоти арзёбии маърифатии вазъияти проблемавй; худфахмии мусбй; махалли дохилии назорат; салохияти ичтимой (махорати муошират бо дигарон ва дониш дар бораи воцеияти ичтимой); зухури устувори мансубият (хохиш ва кушиши муошират бо одамон); хамдардй; мавцеи шахс дар робита бо зиндагй, марг ва ишц; маънавият ва сохтори арзишманди шахсият» [3, с. 155].
«Модел 1) намуди баъзе махсулот барои истехсоли силсилавй; 2) намуд, тамга, намунаи сохт; 3) тачдиди ашё дар шакли ихтисоршуда ё калоншуда; 4) предмети тасвир дар санъат; 5) намунаи предмете, ки барои сохтани цолаб хангоми рехтан ё тачдиди маводи дигар истифода мешавад; 6) диаграмма, тасвир ё тавсифи ягон предмет. Хрдисахо ё раванд дар табиат ва чомеа» [12, с. 327].
Дар низоми хаёт дар бораи шахсияти хонанда се чихатро фарц кардан мумкин аст: хаёти у хамчун хадафи раванди тарбия, хамчун объекти воцеан мавчудаи тарбия ва хамчун субъекти раванди рушди худ. Муаллимон дар фаъолияти худ модели идеалии шахсияти хонандаро хамчун хадаф рохнамой мекунанд ва раванди тарбияро бо хонандагон воцей мувофици тасаввуроти онхо дар бораи имкониятхои фарзанди худ хамчун субъекти рушди худ месозанд. Бо муваффациятхои муайян дар кори таълимй ба даст овардан, муаллимон маълумотро дар
бораи хонандаи воцей хамчун объекти тарбия бо гояхри идеалии дар онхо муцарраршуда муцоиса мекунанд ва ба раванди тарбия ислоххо ворид мекунанд, ки натичаи воцеиро ба модели идеалй наздик мекунанд; натичахои ин муцоисахо барои арзёбии самаранокии тамоми низоми кори тарбия истифода мешаванд. Таваччухи худро ба гояи шахсияти хонанда хамчун хадаф, хамчун субъекти раванди таълим, муаллимон хонандагони мактабхоро ба худомузй ташвиц мекунанд.
Хдмин тариц, модели педагогии шахсияти хонанда ба гояи он хамчун хадафи раванди таълим - модели идеалии он такя мекунад.
Мушкилоти сохтани чунин модел омузгоронро кайхо ба ташвиш овардааст. Муддатхои тулонй бахсхо дар бораи он ки хатмкунандагони мактаб бояд чй гуна сифатхоро дошта бошанд, он чй гуна шахсиятро ташаккул дихад.
Ин чустучухо аз солхои аввали мавчудияти мактаби шуравй дар доираи тах,ияи консепсияи шахсияти шахси нав, ки бо чахонбинии марксистй-ленинй, ахлоци баланд, сифатхои инкишофёфтаи коллективизм, ватандустй ва интернатсионализм мебошад. «Аз ин мебарояд, ки акнун одами навро ба тарзи нав сохтан даркор. Ба тарзи нав, ту дуруст гуфтй: Лекин чй хел карданашро хеч кас намедонад. Ту хам намедонй ? Ман хам намедонам" [10, с. 8].
Коркарди нокифояи гояхои фалсафй, ки хамчун усули методологии чустучухо дар педагогика хизмат мекарданд, дар аввал боиси эчоди формулахои глобалии "одами мубориз", "одами бинокори коммунизм" гардид, ки барои табиати шиориашон дар замони худ аз чониби А.С. Макаренко танцид шудааст. Бо назардошти он, ки модели педагогии шахсият бояд амалй бошад, А. С. Макаренко дар тахияи он фикр кардааст, ки гояхоро дар бораи шахсияти коргари баландихтисоси муосир рохбарй кунад. Тамоми низоми таълими у барои татбици чунин намуна тархрезй шуда буд, ки чузъи мухими он мехнати пурсамари хонандагон буд. Мавцеъхои ибтидоии ин равишро холо, хусусан дар сохаи тахсилоти касбй истифода бурдан мумкин аст. Аз цадим масъалаи асосии мактаб омодагй ба хаёт ва мехнат ба х,исоб меравад. Имрузхо ин масъала хеле мухим мебошад. Вобаста ба шароитхои нави ицтисодиву ичтимой шакл ва мазмуни он тагйир ёбад хам, вале мохияти он тагйир наёфтааст. Дар мавриди тахияи консепсияи педагогии шахсияти хонандаи мактаби тахсилоти умумй бошад, пас бунёди он, бешубха, ба принсипхои васеътар асос ёфтааст, зеро мактаби хозиразамони ягонаи мехнатии политехникй коргарони оянда, олимон, хидматгузоронро таълим ва тарбия медихад. Коргарон ва рассомон, насли наврасро барои кор дар хама гуна сохахои хочагии халц, идома додани тахсил, зиндагии оилавй, хидмат дар сафхои ^уввахои артиши миллй, ташкили оцилонаи истирохат омода месозанд. «Хдмзамон, мактаб бояд имконот ва хусусиятхои рушди инфиродии хар як хонандаро ба назар гирифта, дар рушди цобилият ва майлхои эчодии у сахмгузор бошад» [18, с. 33].
Аён аст, ки хангоми сохтани консепсияи педагогии шахсияти хонанда гояхои аввалия бояд дар шахси шуравй хамчун як навъи муайяни шахсият, новобаста аз мансубияти касбии у, бошанд. Мувофици ин гояхо бояд як цатор хусусияти интегратсионй дар сохтори шахсияти хонандаро чудо кард; хангоми тартиб додани чунин хусусиятхо принсипи гуногунрангии заруриро ба назар гирифтан мухим аст.
«Оид ба муаммои шахсият бисёр равоншиносон ибрози ацида кардаанд, масалан В.Н. Мясишев чунин цайд кардааст: Чдраёни инкишофи чамъияти муосир ба он тавсиф карда мешавад, ки дар ягонагии табий бо мачмуи равандхо дар сохахои ицтисодиёт, ичтимой-сиёсй ва хаёти маънавй ба сифати масъалаи воцеан гузошташуда тарбияи шахсияти намуди нав амалй карда шавад, ки тимсоли он дар зарфи садсолахо предмети чустучухои эчодии бисёр намояндагони тарацципарвари зехни чамъиятй буд» [9, с. 107].
«Гуфтан мумкин аст, ки шахсият воцеан ду маротиба таваллуд мешавад: бори аввал - вацти ташаккулёбии полимотиватсионй ва тобеияти амали у дар шаклхои возех зохир шавад, бори дуввум - вацте ки шахсияти бошууронаи у ба вучуд меояд» [7, с. 175].
Б.Ф. Ломов оид ба инкишофи шахсият цайд мекунад: «Асоси умумии объективии сифатхои шахсият низоми муносибатхои ичтимой мебошад. Ба ин маъно, чомеа шахсиятро ба вучуд меорад. Шахсият ва чомеъ ба якдигар хамчун ду неруи мутацобилаи гуногун муцобилат намекунанд. Шахсият узви чомеа ва махсули он мебошад» [8, с. 65].
«Шахсият хамчун яклухтй инкишоф меёбад. Танхо вацте, ки шахс ин ё он шакли рафторро азхуд мекунад, танхо дар он сурат вай уро ба сатхи балантар мебардорад» [6, с. 156].
Дар цатори дигар фанхои барномаи таълим "Технология" (таълими мехнат) на танхо дар ичтимоигардонии кудак, балки дар ташаккули шахсият дар шароити муосир сахм мегузорад. Азбаски дарсхои технология асосан амалй мебошанд, барои омузгор имкониятхои васеъ мавчуданд, ки хонандаро ба фаъолияти мустацилонаи эчодй чалб кунанд. Х,ар як омузгор медонад, ки хонандаи манфиатдор бехтар кор мекунад. Агар шавц дошта бошад, пас кудак хохиши омухтан, васеъ кардани доираи чахонбинии худро дорад. Фаъолияти омузгор бояд махз ба рушди шавци устувори маърифатии хонанда равона карда шавад. Баланд бардоштани сатхи хавасмандии хонандагон ба омузиши фанни технология самти мухим ва таъхирнопазири чустучуи омузгорй мебошад, зеро имруз «сусттар шудани» таваччухи хонандагон ба тахсил мушохида мешавад. Яке аз вазифахои асосие, ки муаллим бояд дар назди худ гузорад ин баланд бардоштани сатхи хавасмандкунй барои омузиши бахшхои алохидаи технология (таълими мехнат) бошад. Хдлли ин мушкилот ба муаллим кумак мекунад, ки сохтори дарс, истифодаи шаклхои гуногуни таълим, тарзхо ва усулхои бодиццат андешидашудаи пешниходи маводи таълимиро дациц ба нацша гирад.
Дар донишхои психологй дар намуди чамъбастшуда цонуниятхои психологии даркшудаи таълим ва тарбия, ташаккули шахсияти кудак дар даврахои гуногуни синнусолй ва дар шароити гуногуни фаъолият (бозй, тахсил, мехнат) алоцаи мухим ва муносибат дар сохаи зухуроти педагогй ва психологй инъикос ёфтаанд. Бе мурочиат ба психология - дар ин хусус хар як педагог медонад - хамаи рафтори кудак фахмида намешавад. Бо вучуди он «фаъолияти асосии мураббй хануз, - К.Д. Ушинский цайд карда буд, - дар сохаи зухуроти психологй ва психофизикй ба вуцуъ меояд» [17, с. 12].
Тагйироте, ки дар шуури кудак зери таъсири таълим ва тарбия ба амал меояд на хамеша барои мушохида дастрас ва равшан аст ва бинобар ин, пешгуй кардан мушкил аст. Натичахои наздики кори худро, чй тавр шудани онро дида натавониста педагог мачбур мешавад танхо тахмин кунад. Дар навбати худ, дида тавонистани натичаи ин ё он таъсиррасонии педагогй у метавонад танхо дар холате, ки агар ба дониш дар бораи цонуниятхои ин таъсиррасонй ба шахсият, дар бораи он, ки чй тавр ин ё дигар натичахои таълим ва тарбия ташаккул меёбад, такя кунад.
«Илми равоншиносй далелхои бисёри арзишнокро чамъ кардааст, ки истифодаи он метавонад мазмун ва ташкили таълими мехнат ва мехнати истехсолии хонандагонро назаррас ганй гардонад, пурратар захирахои дохилии он шахсиятро истифода барад, дар таълими мехнат низом ва туфайли он арзишхои тарбиявии онро баланд бардорад» [4, с. 56].
Ахамияти мехнат дар инкишофи чамъият дар умум ва шахсият дар фавцулоддагй эътироф шудааст. Бо мехнат пешрафти илм ва техника, мохияти одам ва хастй, парвозхои эчодхои илмии одам, ташаккул ва дигаргуншавихои хислатхои у алоцаманд мебошад. «Одамон, цайд кардааст К.Маркс, - худро дар чунин андоза тахциц мекунанд, дар кадом чахони боигарй, ки аз тарафи онхо бунёд шудааст тачдид мекунанд» [11, с. 135].
Мехнат аз руи бахои табибон, ин зарурияти биологй мебошад. «Майна бо харобй ва бетартибй меояд, - менависад олими биологии машхур, муаллифи назарияи Г. Селье, - агар мо онро доимо барои машгулияти арзанда истифода набарем» [14, с. 48].
Дар ташаккули хавасмандй коллектив, мухите, ки хонанда дар он аст, нацши махсус мебозад. Дар ин вазъият, баланд бардоштани фаъолият ба усули гурухии кор ва гуруххои хурд нацши мухим мебозад. Ин ба мустацилият, масъулияти муштарак барои натича имкон медихад. Шакли дигари кори дастачамъона, ки бомуваффацият ба баланд бардоштани шавц ба фан мусоидат мекунад, ин фаъолияти лоихавии хонандагон мебошад. Усули лоиха ба хонандагон имкони бузурге барои омухтан, ихтироъ кардан, халли мушкилот ба тарици нав, эчоди махсулот, санчидан ва дар шароити воцей бахо доданро медихад. Истифодаи фаъолияти лоиха цобилияти ташаккул додани шавци доимиро ба омузиши фан ба таври боварибахш собит мекунад. Ва агар лоиха хусусияти коллективй дошта бошад, хонандагон ичрои вазифахои нацши хосилшударо меомузанд, натичахои кори муштаракро тахлил мекунанд, яъне ба хонандагон имкон медихад, ки малакахои кор дар гурухро пайдо кунанд.
Мавзуи лоихаро интихоб ва ичро намуда, хонандахо сохаи истифодаи донишхои пеш хосил намудаи худро меёбанд, цобилияти худро сарф менамояд, ташаббускориро нишон медиханд,
цобилияти худро сарф менамояд, ташаббускориро нишон медиханд. Методи лоихавй имконият медихад, ки на танхо элементхои эчодй доштани хонандахо бедор шавад, балки шароит фарохам меояд, ки онхо рушд ёбанд. Пеш аз интихоби мавзуи лоиха ба хонандагон мицдори камтари мавзуъхои намунавй пешниход карда мешавад. Ин ба он хотир аст, ки хонандагон мустацилона ба мавзуи чолиби худ таваччухи бештар зохир намоянд. Лоиха аз руи нацшаи муайян ичро карда мешавад, ба онхо пешниход карда мешавад, ки хар як цисми лоихаро эчодкорона амалй созанд.
^айд кардан зарур мебошад, ки хар як дарси фанни технология - ин дарси хаёт аст. Ин фанни мактабй ба хонандагон дониш ва малакаи зарурие, ки хар руз дар хаёт лозиманд фарохам оварда, хамаи бахшхо ва мавзуъхобари лоихасозии эчодкорй мувофицат мекунанд.
Дониши фанни технология дар ташаккулиятро шахсият маъмулан эътироф карда мешавад Фанни "Технология" як фанни интегратсионист, ки дониши аз математика, физика, химия ва биология бадастомада ва истифодаи онхоро дар саноат, энергетика, коммуникатсия, кишоварзй, нацлиёт ва дигар сохахои фаъолияти инсон нишон медихад.
Омузиши фанни технология (таълими мехнат) ба чавонон имкон медихад, ки дониши умумй ва цисман дониши махсус гиранд ва рушди зехнй, чисмонй ва эстетикии донишчуён ва мутобицати онхоро ба шароити муосири ичтимоию ицтисодй таъмин кунанд.
Хадафи асосии фанни технология (таълими мехнат) омода намудани хонандагон ба хаёти мустацили мехнатй мебошад. Назария ва амалияи технологияхои навро ба вучуд меоранд, ки сохахои фаъолиятро фаро мегиранд. Технология (таълими мехнат) дар мактаб хамчун таълим ва мехнат баррасй мешавад, ки фаъолияти хонандагонро дар асоси илм тарзи коркарди маводхои гуногун дигаргун месозад.
Фанни технология (таълими мехнат) ба хонандагон имкон медихад, ки фаъолияти маърифатй ва субъектй-трансформатсионй синтез карда шавад, хонандагон метавонанд дар асоси воцей дониш, ва малакахои таъсири инсон ба олами моддиро гиранд, низоми ягонаи мантиции хамкории инсонро бо табиат, бо олами моддй ба вучуд оранд.
Тамоми раванди таълим дар дарсхои технология (таълими мехнат) ба ташаккули шахсияти хамачониба ва хамохангшудаи хонандагон равона карда шудааст ва тарбияи мехнатй чузъи зарурии раванд мебошад. Чи хеле, ки дар мацолаи [1,с.119] цайд карда шудааст ташкили фаъолияти таълимй-маърифатии хонандагон дар раванди таълими фанни технология (таълими мехнат) бо мацсади тарбияи шахсият аз руи чунин технология ба хар як хонанда имконияти мустацилона кор кардан, сохиб шудан ба методхои фаъолияти ацлй ва сифатхои инкишофёбандаи шахсиятро фарохам меоварад.
Хадафи таълими технология (таълими мехнат) бояд аз инхо иборат бошад:
-дарк кардани мухаббат ба мехнат ва эхтиром ба одамони мехнатй;
-шиносоии хонандагон бо асосхои муосири истехсолот, сохтмон, нацлиёт, хизматрасонй;
-ташаккули малакахои мехнатй дар хонандагон дар раванди тахсил ва мехнати фоиданоки чамъиятй;
-хавасмандгардонй ба интихоби бошууронаи касбхо ва гирифтани таълими ибтидоии касбй.
Дар раванди дарси технология (таълими мехнат) хонандагон мустацилият ва суботкориро дар халли масъалахои мехнат меомузанд, банацшагирй ва ичрои мехнати фоиданоки чамъиятиро меомузанд ва ба таври дастачамъона кор мекунанд.
Технология (таълими мехнат) чузъи органикии таълим мебошад. Он ба ташаккули мехнатдустй, фаъолияти мехнатй, сифатхои шахсе, ки барои фаъолияти мехнатии у ба манфиати умум заруранд, равона карда шудааст.
Дар консепсияи миллии тарбия оид ба тарбияи мехнат чунин оварда шудааст: Мехнат мохияти чамъиятии инсон ва шахрвандро ташкил мекунад. Малакахои корй дар инсон хануз аз оила ва кудакистон огоз ёфта, аз содда ба мураккаб ва аз каммахсул ба самаранок табдил меёбад.
Тарбияи мехнатй ва интихоби касб имконият фарохам меорад, ки шахрванд корро дуст дорад, ошной ва мушохида ба намудхои зиёди шугл водор месозад, ки аз байни онхо барои худ бехтаринашро интихоб намояд. Мацсади асосии тарбияи мехнатй ва интихоби касб дуст доштани кор ва ахли он, инчунин интихоби шууронаи касб мебошад.
Рушди хамохангии хонандагон асоси ташаккули шахсияти оянда мебошад. Ин ба хдлли бомуваффацияти бисёр масъалахо вобаста аст, ки дар байни онхо масъалахои тарбияи ахлоцй ва зебоипарастй цои махсусро ишгол мекунанд.
Мафхуми этика ва зебоипарастй хамеша бо хам зич алоцаманд аст. Дар раванди ташаккули шахсияти хонанда, таъсири эстетикии санъат бузург аст. Санъат эхсосот ва хиссиёти амици инсонро тарбия мекунад.
Тарбияи эстетикй раванди мацсадноки ташаккули муносибати эстетикии шахс ба воцеият мебошад. Дар баробари ин, ба дарк ва дарки зебоихо дар фаъолияти мехнатй диццати махсус дода мешавад, аз ин ру, ташаккули тарбияи зебоипарастии хонандагон дар мисоли санъати ороишй - амалй барои ташаккули фарханги хаёти харруза ахамияти калон дорад. Хонандагон бо образхои санъати халцй шинос шуда, худро дар олами тасвирхои афсонавй, рангхои дурахшон, нацшхо, ороишхо, шаклхои ифодаи зебошаклй пайдо мекунанд, ки ба хиссиёт ва гояхои онхо аз хама наздиктаранд.
«Тарбияи зебоипарастй - раванди мацсадноки ташаккул дар насли наврас талабот ба арзишхои баланди маданй ва маънавй ва дар оянда бой гардонидани онхо, инкишофи цобилиятхои эцодй, маданияти зебоипарастй» [5,с.132]. Дар ташаккул ва рушди шахсияти хонандагон нацши тарбия калон буда барои инкишофи минбаъдаи хонандагон зарур мебошад. ^айд карда шудааст, ки мафхуми тарбия, мазмуни он, муносибати мацмуй ба кори тарбия, асосхои илмии раванди тарбия, назария ва методикаи корхои тарбия, шакл ва методхои тарбия, раванди асосии тарбия, сифати тарбия, ба тарбия ва ташаккули шахсияти хонандагон нацши халкунанда мебозад [15,с.134;16,с.46].
Дар раванди таълим цобилияти дидани зебоихои табиат, шаклхо, рангхои гуногун, мушохида, хотираи визуалй, тафаккури хаёлй, ташаккули малакахои фарханги мехнат, истехсоли махсулоти цавобгуи меъёрхои зебой инкишоф меёбад.
Фанни технология (таълими мехнат) хисси зебоиро инкишоф медихад, завци баланди эстетикй, цобилияти дарк ва цадр кардани асархои бадеиро ташаккул медихад.
Тарбияи эстетикй ин тарбияи цобилияти дарк ва дуруст дарк намудани зебой мебошад. Одами ба таври мувофиц рушдёфта наметавонад барои зебо зиндагй ва кор кардан кушиш кунад.
Дар ташаккули шахсият истифодаи унсурхои санъати халцй, санъати ороишй, амалй дар синф нацши мухим мебозад.
Мехнати дастии эцодй, ки асоси фаъолияти хунархои бадеии халцро ташкил медихад, ки дар мацмуъ цобилияти инсонро хис кардан ва эцод кардан, кор кардан ва лаззат бурдан, омухтан ва таълим додани дигарон зохир мекунад.
Омузиши санъатхои ороишй ва амалии халци тоцик ба инкишоф кушиш намудан ба зебой мусоидат мекунад, эхтиром ба анъанахои мардумй ва арзишхои фархангиро тарбия менамояд. Мафхуми мерос, анъана дар таълими санъати хунархои бадей хамеша барои идома аз хама бехтарин ва арзишманд мухим буд. Тасвирхои зебои санъати ороишй ва амалй дар тарбияи эхтиром ва мухаббат ба фарханги минтацаи худ, ватани худ кумак мерасонанд.
Боз як боби дигари фанни технология (таълими мехнат) ин лоихаи эчодй мебошад, ки олимони точик А.Э. Сатторов, Б.Н. Алламуродов дар монографияи худ Масъалахои ташаккули махорати эчодй-техникии хонандагон чунин ;айд кардаанд:
Неруи ташаккулдихандаи мехнати эчодй омили тавоноии сифатхои шахсии хонандагон, аз ;абили фаъолият, хавасмандй, пурди;;атй, сарфакорй ва f. Ташаккули онхо ба тарбияи хислатхои иродаи ;авй оварда мерасонад: суботкорй дар рафъи мушкилот, истодагарй дар харакат ба самти хадаф, бо муваффа; анчом додани масъала.
Озмоиши ин масъала шишон дод, ки бана;шагирии мунтазами ташаккули ин хислатхои шахсият муваффакиятхои муайян медихад. Масалан, рушди фаъолият ва худтаъминкунии хонандагон дар раванди истифодаи мушкилот ва халли масъалахои техникй дар тахияи ороиши махсулот рух медихад. Бартарф кардани душворихо ва ташаккули истодагарй тавассути омезиши принсипи дастрасй ва ичрошаванда бо ташвщи эътимоди хонандагон ба ;увваи худ ба даст оварда мешавад. Боди;;атй ва сарфакорй дар чараёни назорати ма;садноки кори амалии хонандагон ташаккул меёбанд.
Кори эчодй имкон медихад, ки узвхои хисси биной, шунавой, буй ва гайрахои хонандагон инкишоф ёбанд, масалан, ташаккули чашм, яъне дуруст муайян кардани андозаи як ашёи моддй, ки чашм дарк мекунад, вакте ки дар синф машк чорй карда мешавад: андозаи онро бо чашм муайян кардан ва сипас онро бо ченак чен кардан. Шунавоии хонандагон хангоми истехсоли маснуот ва моделхо хангоми эчоди таъсири садо бо асбобхо ва тачхизоти корй рушд мекунад садои ларзиш хангоми арра кардани металл дар искана, садохои росткунии металл дар сондон, гур-гур хангоми арра кардани фанер амалиёти корро фавран нодуруст нишон медиханд. Инкишофи хисси ламс хангоми омузиши ашё рух медихад (вазн, шакл, шахшулии сатх). Хисси буй дар хонандагон хангоми дучор омадани буйхои нави чуб, ширеши дуредгарй, равганхои мошинй, металли тафсон рушд мекунад.
Хамин тариц, муаллим бояд цонунхои умумии ташаккули шахсиятро омузад. Шахсият дар зери таъсири таълим, ичтимоиёт ва худтарбия ташаккул меёбад. Шахсият натичаи таъсири мутацобилаи таъсироти беруна бо шароити дохилии инсон мебошад, ки самт, цобилият, хислат ва дигар хусусиятхои шахсии уро дар бар мегирад. Гуфтахои болоиро чамъбаст намуда, бояд цайд кард, ки нацш ва имкониятхо дар ташаккули шахсият фанни технология (таълими мехнат) беандоза бузурганд. Хар як боби барнома ба рушди цобилияти эчодй, дастовардхои донишчуён, таваччухи устувор ба фан таъсир мерасонад, чахонбиниро васеъ менамояд, мероси эчодиро муаррифй менамояд ва сифатхои ахлоцй ва зебоипарастии шахсиятро тарбия менамояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Азизов, А.А.Тарбияи шахсияти хонандагон дар раванди таълими фанни технология (таълими мехнат)/А.А.Азизов,Н.Н.Умаров// Пайёми Донишгохи миллии Точикистон.- 2022. - №6. - С. 119-127.
2. Ефремов, О.Ю. Педагогика. Учебное пособие/О.Ю.Ефремов.- СПб.:Питер,2010. - 382 с.
3. Жизнеспособность человека: индивидуальные, профессиональные и социальные аспекты / отв. ред. Махнач А. В. Дикая Л. Г. - М., 2016. - 509 с.
4. Иващенко, Ф.И. Труд и развитие личности школьника: Книга для учителя/ Ф.И.Иващенко.-М.: Просвещение, 1987. - 94 с.
5. Коджаспирова, Г.М. Педагогика в схемах и таблицах: учебное пособие.- 2-е изд., педераб. и доп. - Москва: Проспект, 2016 - 248 с.
6. Куликов, Л.В. Психология личности в трудах отечественных психологов: Хрестоматия. 2-е изд. // Выготский Л.С. Развитие личности мировоззрения ребенка// СПб. Питер, 2009. - 156 с.
7. Куликов, Л.В. Психология личности в трудах отечественных психологов: Хрестоматия. 2-е изд. -СПб.// Леонтьев А.Н. Формирование личности -// Питер, 2009. - С. 173-175.
8. Куликов Л.В. Психология личности в трудах отечественных психологов: Хрестоматия. 2-е изд. -СПб.// Ломов Б.Ф. Общественные отношения как общее основание// Питер, 2009. - 65 с.
9. Куликов, Л.В. Психология личности в трудах отечественных психологов: Хрестоматия. 2-е изд. -СПб.// Мясищев В.Н. Личность и отношения человека // Питер, 2009. - 107 с.
10.Макаренко, А.С.Достони педагогй. Сталинобод.Нашриёти давлатии Точикистон.-1953.-753 с.
11.Маркс, К. Экономические рукописи 1957 - 1859 годов и К. Маркс., Энгельс Ф. Соч. - 2-е изд. Т.46. - ч.2. - 222 с.
12.Ожегов, С.И. Словарь русского языка. Под редакций доктора филологических наук, профессора Шведовой Н.Ю.Москва.Советская энциклопедия -1973. - 845 с.
13.Семья и род // Энциклопедический словарь Брокгауза и Эфрона: в 86т. (82т. и 4 доп.). - СПб., 1890-1907. - 220 с.
14.Селье, Г. Стресс без дисстресса,- М., 1982. - С.70.
15.Умаров, А.Н. Нацши тарбия дар ташаккул ва рушди шахсияти хонандагон. Номаи донишгох. Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй.-2022. - №1(70). - С. 134- 141.
16.Умаров, А.Н., Исоева Т.Х., Очилова М.М. Тарбияи хонандагон ва ташаккули шахсияти онхо дар раванди таълим. Дар мачмуа: Илм ва инноватсия - мафхумхои муосир. Мачмуаи маколахои илмй оид ба натичахои кори Форуми байналмилалии илмй. Москва, 2022. - С. 46-51.
17.Ушинский, К.Д.Человек как предмет воспитания и собр. соч. в н-ти Т.-М.:Л.,1950.-Т.8. -46 с.
18.Фименова, М. Формирование личности: проблемы комплексного подхода в процессе воспитания школьника. Под редакцией действительного члена АКН СССР Ч.Н.: Педагогика, 1983. - 256 с.
REFERENCES:
1. Azizov A.A., Umarov A.N. Upbringing of students in the process of Technology teaching (Labour upbringing). Bulletin of the Tajik national university, 2022.- №6. - P. 119-127.
2. Efremov O.Yu. / Pedagogy. Textbook.- St. Petersburg: Peter, 2010. - 382 p.
3. Human vitality: individual, professional and social aspects / resp. ed. Makhnach A. V. Dikaya L. G. - M.: 2016. - 509 p.
4. Ivashchenko F.I. Work and development of the student's personality: The book for the teacher. -M.: Enlightenment, 1987. - 94 p.
5. Kodzhaspirova G.M. Pedagogy in diagrams and tables: study guide. - 2nd ed., pederab. and additional - Moscow: Prospekt, 2016. - 248 p.
6. Kulikov L.V. Psychology of personality in the works of domestic psychologists: Reader. 2nd ed. -SPb. // Vygotsky L.S. Personal development of the child's worldview // Peter, 2009. - 156 p.
7. Kulikov L.V. Psychology of personality in the works of domestic psychologists: Reader. 2nd ed. -SPb. // Leontiev A.N. Personality formation - // Peter, 2009. - P. 173-175.
8. Kulikov L.V. Psychology of personality in the works of domestic psychologists: Reader. 2nd ed. -SPb. // Lomov B.F. Public relations as a common basis // Peter, 2009. - 65 p.
9. Kulikov L.V. Psychology of personality in the works of domestic psychologists: Reader. 2nd ed. -SPb. // Myasishchev V.N. Personality and human relations // Peter, 2009. - 107 p.
10.Makarenko A.S. Pedagogical stories, Tajik State Publishing House, Stalinobod, 1953. - 753 p.
11.Marx K. Economic Manuscripts 1957 - 1859 and K. Marx., Engels F. Soch. - 2nd ed. T.46. - part 2. - 222 p.
12.Ozhigov S.I. Dictionary of the Russian language. Under the editorship of Doctor of Philology, Professor Shvedova N.Y. Publishing house "Soviet Encyclopedia". Moscow. - 1973. - 845 p.
13.Family and clan // Encyclopedic Dictionary of Brockhaus and Efron: in 86 volumes. (82 tons and 4 additional). - St. Petersburg, 1890- 1907. - 220 p.
14.Umarov A.N., Isoeva T.Kh., Ochilova M.M. Education of students and development of their personality in the process of education. In the collection: Science and innovation - modern concepts. Collection of scientific articles on the results of the work of the International Scientific Forum. Moscow, 2022. - p. 46-51.
15.Selye G. Stress without distress, - M.: 1982. - P.70.
16.Umarov A.N. The role of education in the formation and development of students' personality. University letter, series of humanities and social sciences, 2022. - No 1(70). - P. 134-141.
17.Ushinsky K.D. Man as an object of education and sobr. op. in n-ty T.- M.: L., 1950. - Ch.8. -46 p.
18.Fimenova M. Personality formation: problems of a comprehensive approach in the process of educating a schoolchild. Under the editorship of a full member of the Academy of Medical Sciences of the USSR Ch.N.: Pedagogy, 1983. - 256 p.
