CC BY
5УДК 1(091)(476)
НА ДОСВ1ТКУ «Г1СТОРЫКА-Ф1ЛАСОФСКАЙ НАВУК1»: 1НТЭРПРЭТАЦЫ1 СПАДЧЫНЫ СП1НОЗЫ У БЕЛАРУСКАЙ МАРКС1СЦКАЙ Л1ТАРАТУРЫ 20-Х ГАДОУ XX СТАГОДДЗЯ
1.М. НОВ1К (1нстытут фтасофй НАН Беларусь, Мтск)
Разглядаецца адзт з маладаследаваных этапау айчыннай ттэлектуальнай ггсторьп - 20-я гады ХХ стагоддзя, кал1 адбывалася складванне традыцьи акадэм1чнай фтасофй у яе спецыф1чнай "савецкай " eepcii. Асаблгвы акцэнт зроблены на аналгзе станаулення у гэты час г1сторыка-ф1ласофск1х даследаванняу, звязаных пераважна з ф^рай Бенедыкта Стнозы як аднаго з найбольш папулярных фтосафау у раннесавецкай навуцы. На прыкладзе работ беларусюх фтосафау С.Я. Вальфсона i Б.Э. Быхоускага вы-яулены адметныя рысы гкторыка-фтасофсюх даследаванняу у БССР разглядаемага перыяду: адносная самастойнасць прац i канцэпцый беларусюх маркастау, працэс паступовага фармiравання характэрных для савецкай гiсторыi фтасофй тэарэтычных i iдэалагiчных установак.
Уводзшы. Аб'ектам дадзенага даследавання з'яуляецца так званая "псторыка-фшасофская навука". Неабходна адразу падкрэслщь, што пад гэтым тэрмшам разумеецца адметны комплекс метафшасофсшх пастулатау i iнтэрпрэтацыйных стратэгiй, звязаны з акрэсленай iдэалагiчнай функцыяй, як1 (комплекс) вылучау гiсторыка-фiласофскiя даследаваннi у Савецшм Саюзе у адзiную сiстэму, прааналiзаваную у ад-найменнай кнiзе заходняга даследчыка-саветолага Эверта ван дэр Звердэ [1]. Мэтай экскурсу у беларусшя гiсторыка-фiласофскiя штудыi 20-х гадоу будзе таму не проста асвятленне маладаследаванага этапу айчынных псторыка-фшасофсшх даследаванняу, але i збор матэрыялау для аналiзу генезiсу вышэй -памянёнага комплексу. Актуальнасць даследавання вышкае з таго, што сённяшнюю даследчую працу у гiсторыi фiласофii у Рэспублщы Беларусь неабходна разглядаць як прамую пераемшцу беларускай савецкай гiсторыi фiласофii. Таму падобнае даследаванне можа стацца своеасаблiвай "крытычнай ан-талогiяй нас самiх" [2].
У раннiя савецк1я гады сiмвалiчная барацьба у "псторыка-фшасофскай навуцы" адбывалася не тольк адносна штэрпрэтацьп тэкстау "класiкау" марксiзму (як i за вызначэнне дакладнага складу iх пан-тэона). 1ншай важнай задачай для новай пануючай вдэалогп было стварэнне наратыву сваёй генеалоги, знаходжанне (цi нават вынаходнiцтва) сваiх «гешяльных папярэдшкау». Сярод iх на пазщыю лiдэра у 1920-я гады нечакана быу высунуты Б. Спiноза. Падавалася б, постаць паслядоунага прадстаунiка рацы-яналютычнай плынi фiласофii XVII стагоддзя i вiдавочнага палемiчнага супернiка шанаванага у марказ-ме эмпiрызму з цяжкасцю падыходзiць на тую ролю аднаго з галоуных "бацькоу" новага "дыялектычна-матэрыялютычнага светапогляду", якую яму акрэслша раннесавецкая фiласофiя. I усё ж так1 менавiта такая штэрпрэтацыя сталася дамiнантай для савецкай фшасофй у дваццатыя гады.
Найбольш падрабязны i грунтоуны разгляд праблемы успрыняцця спадчыны Б. Спiнозы у савецкай фiласофii можна знайсцi у прадмове Г.Л. Кляйна да зборшка перакладау "Спiноза у савецкай фшасофй"1 [3, с. 1 - 47]. Даследчык адзначае, што цягам 1922 - 1929 гадоу у Савецшм Саюзе было на-друкавана болей прац самога Б. Стнозы i прысвечанай яму крытычнай лгтаратуры, чым ва усiх заходнiх крашах разам узятых [3, с. 1]. Кляйн нават лiчыць, што папулярнасць галандскага мыслщеля у савецкай фшасофй у гэты перыяд перасягала папулярнасць уах астатнiх дамарксiсцкiх фiлосафаУ, за выключэн-нем, х1ба што, Г. Гегеля [3]. Апошняе з'яуляецца ввдавочным перабольшваннем, аднак падобны хiб да-следчыка няцяжка прабачыць - у той час, калi пiсалася кшга "Спiноза у савецкай фiласофii", вызначыць колькасць згадак пра фiлосафа адносна шшых мыслiцеляу было досыць цяжка. Але сёння падобная задача развязваецца проста. Па сутнасщ, яна шэнтычная праблеме пошуку частотнасцi таго щ iншага слова,
„ • • -2
рашэнне якой прапануюць сродкi сучаснай корпуснаи лiнгвiстыкI .
Асноуная частка. У дадзенай працы мы скарысталiся з тых магчымасцяу, як1я дае Ngram Viewer3 -супольная распрацоука кампанп Google i даследчыкау з Гарвардскага унiверсiтэта, якая уяуляе сабой не-складаны корпусны iнструмент, што адлюстроувае графiкI частотнасцi узгадавання запытаных словау i словазлучэнняу у зборы кшг, сабраных у рэсурсе Books Google. Пры тым што, паводле словау распра-цоунiкау сервiсу Books Google, ён ахопл!вае на дадзены момант каля 10 % усёй друкаванай прадукцып
4 ...
чалавецтва , атрыманыя вын1к1 можна л1чыць досыць рэлевантным!.
'У ёй, м1ж шшым, быу надрукаваны i артыкул С.Я. Вальфсона, перакладзены як «Spinoza ethical word-view» [3, p. 131 - 149].
2Агульныя звестю у папулярным выглядзе i некаторыя фiласофскiя наступствы можна знаИсцi у [4]; падрабязны выклад глядзiце у [5; 6].
3[Электроны рэсурс]. - Рэжым доступу: http://books.google.com/ngrams. - Дата доступу 28.10.2012.
4[Электроны рэсурс]. - Рэжым доступу (на 28.10.2012): http://books.google.com/googlebooks/about.html, вольны.
З пункту гледжання сучаснай корпуснай лшгвютыш, падобны корпус далёк ад iдэальнага - у iM адсутшчае марфалагiчная анатацыя, таим чынам, у паказаных вынiках не ^чаны розныя граматычныя формы неабходнага слова. Не з'яуляецца корпус Books Google i дастаткова збалансаваным (ключавая характарыстыка для лшгвютычнага корпуса) - адсутшчаюць неабходныя лшгвютычна вывераныя меха-шзмы адбору тэкстау як1я давал1 б магчымасць непасрэдна атаясамлiваць атрыманыя вынш са станам моунай сiстэмы на пэуны абраны момант. Але нас тут щкавяць только агульныя паказчыш, як1я можна выкарыстаць для праверш гiсторыка-фiласофскiх гiпотэз. У дадзеным кантэксце Ngram Viewer - просты у выкарыстаннi i да таго ж, прапануючы зручны графiчны iнстрyмент адлюстравання вышкау у выглядзе графтау, цалкам прыдатны.
Спачатку мы пабудавал1 графж частотнасцi згадак у рускамоуных крынщах на адцiнкy 1900 -2000 гадоу iHH самога Спiнозы (мал. 1), каб падмацаваць свае тэзюы наконт усплёску ягонай папуляр-насщ у перыяд 1920-х гадоу.
Мал. 1. Вынш запыту у Ngram Viewer па слове "Стноза"
Як бачым, перыяд 1920-х гадоу быу часам экспанентнага росту згадак iмя Б. Спiнозы, як1 абрываецца на пачатку 1930-х гадоу (асуджэнне "механiцыстау" i "дэборынцау", гвалтоунае сканчэнне спрэчак у савецкай фiласофii, у тым л1ку i адносна постащ галандскага мыслiцеля).
Звyзiушы часовы адцшак да 1921 - 1930 гадоу i дадаушы iмёны iншых папулярных сярод савецк1х фiлосафаУ Л. Феербаха, Д. Дзщро, Дэмакрыта, Ф. Бэкана, мы атрымал1 шшы графiк (мал. 2).
Мал. 2. Вынш запыту у Ngram Viewer па словах: Стноза, Феербах, Дзщро, Дэмакрыт i Бэкана
Як бачым, Г.Л. Кляйн не меу рацыi: Б. Стноза крыху саступау у папyлярнасцi Л. Феербаху i Д. Дзвдро, але ж пры гэтым абыходзiу як Дэмакрыта, якому К. Маркс прысвящу сваю доктарскую ды-сертацыю, так i "бацьку эмтрычнай навyкi" Ф. Бэкана. Нават ташя вынЫ уражваюць i з'яуляюцца, на першы погляд, парадаксальнымг для анексп фiласофii Б. Стнозы у канцэптуальную схему пераможнага развiцця "дыялектычна-матэрыялютычнага светапогляду", на якой грунтавалася савецкая псторыя фша-софй, патрабавалася нашмат болей тэарэтычна-штэрпрэтацыйнай працы, чым адносна тэкстау любога са згаданых фiлосафау. Для чаго ж раннесавецкая фiласофiя так зацята "памнажала iснасцi без неабходнасцi"?
1сая Берлт, яш нашсау рэцэнзш на ктгу "Стноза у савецкай фшасофи" [7], лiчыць такую пазь цыю Б. Стнозы у раннесавецк1м фшасофсшм дыскурсе не болей чым выпадковасцю - уся справа только у aсaбiстых прыхiльнaсцях Г. Пляханава [7, с. 232]. Таюх жа поглядау прытрымлiвaеццa iншы даследчык, А. Майдансш [8, с. 203]. У адным са сва1х артыкулау ён да гэтага толькi дадае, што да Б. Стнозы Г. Пляханава пaдштурхнулi не только асабютыя прыхiльнaсцi, але i пошуш крынiц для фшасофскага на-сычэння мaрксiзму: згодна з аутарам, пазщыя К. Маркса i Ф. Энгельса грунтавалася на чарговай рады-кальнай спробе пазбыцца фшасофи як такой, замятушы яе эканашчньеш штудыям^ i, адпаведна, перад наступныш пaкaленнямi iх паслядоуткау, як1я не жaдaлi рaзвiтвaццa з фiлaсофiяй, паустала праблема пошуку саюзткау сярод дамарксюцшх мыслщеляу [9]. Але ж выбар менaвiтa Б. Спiнозы Г. Пляханавым усё адно застаецца у такой штэрпрэтацып справай aсaбiстaгa густа апошняга.
Апрача таго, ад сябе можам дадаць, што да спадчыны Б. Стнозы савецшх фшосафау мaглi пад-штурхоуваць i факты aсaбiстaй бiягрaфii: кaлi С.Я. Вальфсон пiшa пра "гетяльнага шлiфaвaльшчыкa шкла - схуднелага, згорбленага, маленькага габрэя, як1 змагауся за найбольш высокае права прыроды, -права чалавека на радасць» [10, с. 27], ён вщавочна мае на увазе не тольш Б. Спiнозу, але i той культурны i сацыяльны асяродак, выхадцам з якога быу як ён сам, так i шматлтя тшыя прадстаунш радыкальнай мaрксiсцкaй думк1 былой Расшскай iмперыi - стыгматызаваную яурэйскую культуру, якая вылучалася сярод тшых эттчных культур Рaсiйскaй iмперыi досыць высоким узроунем адукаиш i, звычайна, добрым ве-даннем нямецкай мовы. У той жа час шматлшя дыскрымтацыйныя забароны з боку iмперскiх улад пе-рашкаджал1 працэсам сацыяльнай мaбiльнaсцi у межах дадзенай культуры, што рaбiлa яе добрай глебай для распаусюджання радыкальных вдэй. На карысць гэтай версii можна разглядаць таксама тое, што Быхоусю гэтак жа сама спасылаецца на Стнозу як на "гетяльнага голяндзкага яурэя"5 [11, с. 124], а Аксельрод шукала тлумачэнне фшасофи Стнозы у ягоных яурэйсшх каранях. У 1920-я гады часцей за усё фшосафа на-зывaлi паводле яурэйскай формы ягонага iмя - Барухам, а не паводле лацшзаванай формай - Бенедыктам, пад якой ён быу вядомы у дарэвалюцыйнай пстарыяграфи i у пазнейшай савецкай псторып фiлaсофii.
Але нi асабютыя погляды i упадабант Г. Пляханава, m бiягрaфii першых савецк1х фшосафау не могуць растлумачыць прычыны таго, чаму мaрксiсцкaя думка раз-пораз у розных сиуацыях свайго юна-вання вяртаецца да тэкстау Б. Стнозы, спрабуючы iнтэгрaвaць iх тлумачэнне у сваю канцэптуальнасць. У пасляваенныя часы, у зуам iншaй эпiстэмiялaгiчнaй спуацып савецкай фiлaсофii, да галандскага мы-слiцеля iзноy звяртаецца самы "экспартны" з яе прадстауткоу, Э.В. 1льенкоу [гл. 12; 13].
Больш таго, зуам не утсваецца у схему уплывау Г. Пляханава трыумфальнае вяртанне Б. Спiнозы у сучасныя тэксты зaходнiх марксютау. Шбыта паутараючы С.Я. Вальфсона, Л. Альцюсер абвяшчае Стнозу найвялшшым тэарэтычным рэвалюцыянерам: "La philosophie de Spinoza introduit une révolution théorique sans précéndent dans l'histoire de la philsophie, et sans doute la plus grande révolution philosophique de tous les temps"6 ("Фiлaсофiя Стнозы уяуляе беспрэцэдэнтную тэарэтычную рэвалюцыю у псторш фiлaсофii i, ве-рагодна, нaйвялiкшую фiлaсофскую рэвалюцыю уах часоу") [14, с. 128]. Асобную кнiгу Спiнозе прысвя-чае Э. Бaлiбaр [15]. Нарэшце, А. Негры робщь штэрпрэтацыю тэкстау аутара "Этыкi" зыходнай кропкай для сваёй крытый мадэрнаст, надаючы фiлaсофii Б. Стнозы эттэты "дзiкaй" i "анамальнай" [16; 17]7.
Тaкiм чынам, прывабнасць фiлaсофii Б. Спiнозы для маркасцкай думкi варта шукаць не у вонка-вых для фiлaсофii фактарах, але у самой лопцы развщця мaрксiсцкaгa мыслення.
Зазначым таксама, што рэканструкцыя поглядау сaвецкiх фiлосaфaУ 1920-ых гадах (у тым лiку i беларусшх) адносна Б. Спiнозы можа уяуляць цiкaвaсць з пункту гледжання даследавання сучасных фша-софскiх вучэнняу: магчымае параунанне тагачасных штэрпрэтацый з сённяштм "левым дыскурсам", што дало б магчымасць экстрагаваць тыя канстытутыуныя элементы, што аб'ядноуваюць розныя марк-сiсцкiя плыш з фiлaсофiяй галандскага мыслщеля.
Ужо згаданы вышэй Э. Ван дэр Звердэ мяркуе, што щкавасць да Спiнозы у савецшм мaрксiзме 1920-х гадоу была выкткана спробаю зaпоУнiць канцэптуальны прабел, яш застауся пасля матэрыялю-тычнай перaiнтэрпрытaцыi Г. Гегеля. Для апошняга прырода была толькi "азняшненнем", адчужэннем ("entâuBerung") Духа, зне-сябе-быццём ("AuBer-sich-Sein") Iдэi. Марксава ж спроба "перaкулiць Гегеля з галавы на ногi", то бок зрабщь прыроду (= прaдметнaсцi прыродазнаучых дысцыплiн) aдзiнaй анталапч-най рэчаюнасцю уздымала пытaннi пра крынiцы развщця у апошняй. Менaвiтa у гэтым кантэксце пры-далося Спiнозaвa азначэнне субстанцып як "causa sui" [1, с. 60]. Так m шакш, вiдaвочным з'яуляецца тое, што менавгга фaрмулiроУкa паняцця субстaнцыi Б. Стнозы у адметнай кaнстэляцыi з паняццем прыроды, прывaблiвaлa да ягонай фшасофи погляды розных маркасцшх мыслiцеляy. Праз спробу суaднесцi спецы-фiчную штэрпрэтацыю "матэрыГ' i "матэрыяльнага", улaсцiвую для К. Маркса, з гэтай "субстанцыяй" стваралася адметная метaфiзiкa марказму. Але ж, апрача таго, мы лiчым, што марказм (aсaблiвa у яго
5Тут i далей па тэксце мы будзем падаваць беларускамоуныя цытаты у iх арыгшальным праватсы, з захаваннем усiх адметнасцяу аутарскага натсання, за выключэннем выпраулення вщавочных памылак.
6Мы будзем падаваць цытаты з шшамоуных крынщ спачатку у мове арыпнала, бо iх пераклад упершыню ажыц-цёулены аутарам.
7Гл. апрача гэтага адмысловы нумар "Логоса", прысвечаны сучасным мaрксiсцкiм рэцэпцыям Б. Стнозы [18].
французский структуралюцкай версп) у фшасофи Б. Стнозы прываблiвае яшчэ адна яе рыса - адасаблен-не паняцця мыслення ад чалавечай суб'ектыунаст, атаясамленне мыслення з атрыбутам субстанцьп (= прыроды) i iманентызацыя мыслення свету. Цiкава адзначыць, што менавiта гэтая псiхафiзiчная праблематыка у фiласофii Б. Стнозы прыцягнула увагу Б.Э. Быхоускага.
Звернемся да асноунай канвы спрэчак раннесавецкай фiласофii, каб акрэслiць месца у iх беларус-к1х марксютау 1920-х гадоу Як мы ужо адзначал^ традыцыю "матэрыялютычнай штэрпрэтацьп" запачат-кавау Г. Пляханау, паводле меркавання якога "сучасны матэрыялiзм (...) уяуляе сабой больш щ менш усвядомiyшы сябе сmназiзм" [19, с. 339]. Адначасова ён звшаващу сучасную яму фiласофiю гiсторыi, "апанаваную iдэалiзмам", у тым, што яна уключае Б. Спiнозу у шэалютычны лагер, паставiyшы тым самым перад будучымi марксiсцкiмi гiсторыкамi задачу матэрыялютычнай пераiнтэрпрэтацыi фiласофii галандскага мыслщеля [20]. Таксама у навуковы зварот будучай савецкай фiласофii уваходзщь выраз Г. Пляханава, запазычаны iм у Л. Феербаха, аб "тэалапчнай даважцы" Б. Спiнозы, якой з'яуляецца ягонае паняцце Бога [21, с. 135]. Вызвалiyшы ад апошняга фiласофiю Б. Стнозы, мы атрымаем "спiназiзм Маркса - Энгельса" [21, с. 135].
Таюм чынам, асноуныя напрамкi штэрпрэтатыунай анексii спадчыны аутара "Этыкi" для савец-кага марксiзму 1920-х гадоу, на працягу якiх аутарытат Г. Пляханава быу бясспрэчным, былi прадвызна-чаны наступньгш меркаваннямi:
1) Б. Стноза пауставау не проста як асобны мыслiцель, а як заснавальтк "спiназiзму", разнаввд-насцю якога i мусiла быць савецкая фiласофiя. Таюм чынам была прадвызначана мадэль пстарычнага працэсу, што мусiла звязваць галандскага мыслщеля з сучаснасцю - прамая узыходная лiнiя пераможнага развiцця "сучаснага матэрыялiзму". Адначасова з тым сам марказм поруч з ягонай штэрпрэтацыяй у якасцi рэвалюцыйнага вучэння, парываушага з папярэдняй традыцыяй, паставау у якасщ рэстаурацьп гэтай лiнii "спiназiзму";
2) тэксты Б. Спiнозы уяулялюя як унутрана супярэчлiвыя - iх асноуная «матэрыялютычная» ш-тэнцыянальнасць мусша быць адасоблена ад «тэалапчнага даважка», а наяунасць i значнасць апошняга растлумачана;
3) Б. Стноза, насуперак папярэдтм "шэалютычным" гiсторыкам фiласофii, муау быць праштэр-прэтаваны "матэрыялютычна", што азначала рэдукцыю ягонай фiласофii да вонкавых сацыяльных абста-вiн i адначасова далучэнне яго самога да лагера матэрыялiзму.
Але нават гэтыя акрэсленыя аутар^гтэтам Г. Пляханава каардынаты успрыняцця Б. Спiнозы паш-далi для савецкага марксiзму 1920-х гадоу усё ж досыць шмат прасторы для розначытанняу i канцэпту-альных манеурау, чым i скарысталiся у хутшм часе савецкiя фшосафы. Постаць Б. Стнозы тратла у самы этцэнтр спрэчак памiж "механiцыстамi" i "дэборынцаш", а тое альбо iншае прачытанне ягоных тэкстау разумелася як маркер прыналежнаст да аднаго з лагерау. Найбольш актыуная палемiка завяза-лася памiж двума быльгш вучнямi Г. Пляханава - А.М. Дэборынам i Л.1. Аксельрод.
Пачатак спрэчцы паклау артыкул Л.1. Аксельрод "Спiноза i матэрыялiзм" [22], якi быу нашсаны як каментар да пляханаусшх поглядау "Тэалагiчны даважак" аутар звязвае з артадаксальным iyдзейскiм выхаваннем мыслiцеля. Адпаведна за ягоным "атог Бе1 ^еПесШаИБ" неабходна угледзець сляды некалi палымянай юнацкай любвi да Яхвэ. Былыя рэлтйныя пачуццi Б. Спiнозы змусш яго атаясамлiваць сус-ветную заканамернасць з Богам, пераутварыушы яе у адасобленую, самастойную iснасць. Апошняй i з'яуляецца "субстанцыя" фiлосафа, пад якой ш у якiм разе нельга разумець матэрыю. Было б абсурдна, -тша Л.1. Аксельрод у сваiм пазнейшым артыкуле, - уводзщь субстанцыю-матэрыю i у той жа час сцвяр-джаць, што яе атрыбутамi з'яуляюцца матэрыя i мысленне [23, с. 172 - 174]. Адносшы Б. Спiнозы да "асноунага пытання фiласофii" неабходна разумець як паралелiзм матэрыi i мыслення. Пастуляваны жа Г. Пляханавым матэрыялiзм Б. Стнозы Л.1. Аксельрод суадносiць з ягоным адмауленнем трансцэндэнт-нага Бога, своеасаблiвай iманентызацыяй боскага, атаясамленнем яго з сусветнай заканамернасцю.
Артыкул Л.1. Аксельрод выкйкау гнеуныя водгукi з боку "дэборынцау" i асабiста самога А.М. Дэборына: яе звшавацш у рэвiзiянiзме i нават аятзме [гл. 24]. Паводле А.М. Дэборына i ягоных пасля-доуткау, Б. Стноза быу бясспрэчным матэрыялютам, i ягоную субстанцыю трэба разумець тяк iнакш, як саму матэрыю. У той час як "тэалапчны даважак" адвяшчауся нi чым iншым, як свядомым хiтрыкам галандскага мыслiцеля на карысць густау натоупу. Нарэшце, саму фшасофш Б. Стнозы варта тлумачыць выключна у кантэксце развiтай буржуазнай культуры, якая вылучала тагачасную Галандыю. Вучань А.М. Дэборына, I. Лупол, пайшоу нават далей i абвясту марксiзм "неаспiназiзмам XX стагоддзя" [25].
Спрэчка усё болей распальвалася: "Палемiчныя жарсцi сягаюць небывалага напалу. Цытаты з "Этыкi" варагуючыя пляханауцы шпурляюць адзiн у аднаго, нiбы камят - «зброю пралетарыяту». Масiy публшацый пра Б. Спiнозу расце, у той час як iх навуковы узровень iмкнецца да нуля" [9]. Слушная ацэн-ка ролi галандскага мыслщеля звязваецца з далейшым лёсам самой савецкай фшасофи: Л.1. Аксельрод у сувязi са спрэчкай тша, што карэктная ацэнка папярэднiкаy дыялектычнага марксiзму прадвызначае у вя-лгай ступенi правiльнасць разумення самога дыялектычнага марказму; А.М. Дэборын са свайго боку сцвярджае, што адрозненнi поглядау у адносшах да Б. Стнозы непасрэдна датычаць матэрыялютычнага светапогляду i закранаюць канцэпцыю матэрыялiзму як такога [3, с. 15].
Шк савецшх публiкацый, прысвечаных постацi Б. Стнозы, гэтак сама як i пiк дыскусш адносна ягонага стаулення да матэрыялiзму прыходзiцца на юбшейны 1927 год, калi адзначалася двухсотпятдзе-сяцiгоддзе смерцi фшосафа. У гэты ж час выходзщь шэраг тэкстау беларуск1х маркастау С.Я. Вальфсона8 i Б.Э. Быхоускага , прысвечаных Б. Стнозе i ягонай фiласофii: брашура "Этычнае светасузiранне Стнозы" [10] С.Я. Вальфсона, артыкулы Б.Э. Быхоускага "Псiхафiзiчная праблема у вучэннi Стнозы" [26], "Дзщро аб Спiнозе" [27], "Ц быу Сьпiноза матэрыялютым" [11] (праз год перадрукаваны на рускай мове у выглядзе асобнай брашуры [28]).
Для свайго тэксту на угоди смерт Б. Спiнозы С.Я. Вальфсон абiрае стратэгiю абыходжання кан-флiктнай тэматыш. На самае небяспечнае пытанне - цi з'яуляуся Стноза матэрыялютам? - ён у рэшце рэшт сцвярджае, што быу "у аснове сваёй" i "па сваёй сутнаст", дадаушы пры гэтым асцярожны выраз: "дау адказы матэрыялютычныя у той меры, якую дазвалял1 сацыяльныя варунк1 i прыродазнаучыя веды той эпохГ' i адзначыушы, што пытанне патрабуе "дыялектычнага аналiзу" [10, с. 4].
Услед за Г. Пляханавым С.Я. Вальфсон сцвярджае, што гэты унутраны матэрыялiзм Спiнозы патрабуе абароны ад як "свядомых i несвядомых фальсiфiкатарау", так i ад самога Б. Стнозы з уластвьвт ягонай фшасофи супярэчнасцямi. Што датычыць першых, то паводле С.Я. Вальфсона, "зал1чэнне Спiнозы у фiлосафы iдэалiзму, якое стагоддзямi ажыццяулялi щэалютычныя псторыш фiласофii, уяуляе сабой абуральны, антынаучны, супярэчны рэчаiснасцi факт" [10, с. 4]. Таим чынам, мы назiраем паступовае складванне характэрнай для савецкага гiсторыка-фiласофскага дыскурсу фразеалогii i щэалогп: супя-рэчлiвы пункт гледжання не проста аспрэчваецца, яго абвяшчаюць "антынаучным". Адносна самога Б. Спiнозы С.Я. Вальфсон iзноУ паутарае словы аб "тэалапчнай абгортцы", ад якой мусщь быць "выз-валена" ягоная фiласофiя. Такiм чынам, мы назiраем тое, як савецкая псторыя фiласофii працуе з кан-^птуальныЕШ адзiнкамi, прынцыпова шырэйшыЕШ за iндывiдуальнасць аУтара-фiлосафа: пачынаючы з вышэйшага узроуню "дзвюх асноуных плыняу" (матэрыял1зму i iдэалiзму), да больш канкрэтных "света-погляду" (аб яюм пойдзе размова крыху тжэй) i "эпохi" - гэта заужды схемы прадметнасцяу i працэсау безасабовых, у стасунку да як1х творчасць канкрэтнага фiлосафа магла быць не больш за артыкуляцыю, выражэнне. У ташх канцэптуальных схемах становiцца цалкам прымальнай парадаксальная канструкцыя "супярэчання самому сабе", ад якога мусiлi быць вызвалены фiлосафы, згодна са "сваёй сутнасцю" [10, с. 4].
У сваёй брашуры ^ адпаведнай юбшейнай прамове) С.Я. Вальфсон паслядоуна прамауляе ад iмя агульнага "мы", пад як1м неабходна разумець "дыялектычных матэрыялютау, яшя вядуць навуковую пра-цу пад сцягам артадаксальнага марксiзму" [10, с. 3]. Ташм чынам беларусш марксiст намагаецца ства-рыць у слухачоу iлюзiю прынцыповага адзiнства поглядау на Б. Спiнозу i у той жа час засцерагчыся, скарыстацца распаусюджаным у савецкай навуцы тых часоу рытарычным прыёмам атаясамл1вання сваёй пазщый з адзiнай палиычна добранадзейнай: той, хто узяуся б супярэчыць аутару "этычнага светасузь рання Стнозы", аутаматычна станавiуся не дыялектычным матэрыял1стам i не артадаксальным марксiстам. Побач з фармiраваннем асноуных канцэптуальных складткау савецкай гiсторыi фiласофii, канстыту^ру-ецца i асаблiвае наратыунае "мы" гэтай псторый: заужды абцяжаранае сваёй абсалютнай актуальнасцю (сэнсава зададзенае i ттэрпрэтуючае выключна "у святле апошнiх дасягненняу навук1" цi "пастаноу партыi"), занадта палiтызаванае, каб быць нейтральна навуковым, з аднаго боку, i занадта "добранадзейнае", каб быць палттычнай пазщыяй, з другога ("партыйнасць" тут - не болей чым "пусты азначальтк").
Асноуную ж частку свайго тэксту С.Я. Вальфсон прысвячае, як можна зразумець з назвы, этычнай праблематыцы фiласофii Б. Спiнозы. Апошняя не атрымала падрабязнага асвятлення у тагачаснай савецкай гiсторыi фiласофii i выглядала больш небяспечнай тэматыкай у параунант з метафiзiкай "Этык1". Неабходна зазначыць, што да такога выбару С.Я. Вальфсона штурхалi не только меркаваннi небяспекi, але ж i навуковыя iнтарэсы. Можна зауважыць, што значная частка гiсторыка-фiласофскай частк1 падручтка "Дыялектычнага матэрыялiзму" С.Я. Вальфсона гэтаксама прысвечана абмеркаванню этычных поглядау таго цi iншага мыслiцеля [29]. Апрача таго, беларуск1 марксiст прысвячае этыцы асобны артыкул "Лёс чалавечае маралГ' [30]. Каб выразней акрэслiць прычыны, дзеля як1х С.Я. Вальфсон звяртаецца да поглядау на этыку Спiнозы, мы сцiсла узновiм этычную канцэпцыю самога С.Я. Вальфсона.
Фактары, як1я абумовiлi даследчы iнтарэс С.Я. Вальфсона да этычнай праблематыкi, карэняцца у самой эпiстэмiялагiчнай сiтуацыi марказму на тагачасным моманце ягонага развщця. Узаемаадносiны апошняга з полем этыш былi досыць гетэрагеннымi i супярэчлiвымi на розных этапах гiсторыi. Наша
8Вальфсон Сямён Якаулевiч (1894 - 1941), беларусю савецкi фшосаф, сацыёлаг, лiтаратуразнауца. Акадэмж АН БССР (1928), прафесар (1921). Скончыу Юеусю ушверсггэт (1919). З 1921 года выкладау у Беларускiм дзяржауным унiверсiтэце у навуковым званнi прафесара. З 1928 года сапраудны член 1нстытута беларускай культуры (1нбелкульт; з 1929 года Беларуская АН, з 1936 - АН БССР), з 1931 года дырэктар 1нстытута фшасофи, акадэмж-сакратар Аддзя-лення грамадскiх навук АН БССР. Зтк у першыя дт Вялжай Айчыннай вайны - дакладны лёс невядомы.
9Быхоусю Бернард Эмануiлавiч (1901 - 1980). Скончыу Факультэт грамадсюх навук БДУ у 1923 годзе. З гэтага ж году выкладау у БДУ i Цэнтральнай партыйнай школе пры ЦК КПБ. З 1929 - прафесар БДУ Пасля 1929 года з'яз-джае з Беларуа для выкладання у Сярэднеазiяцкiм дзяржауным унiверсiтэце (з 1960 - Ташкенпю дзяржауны), а пасля i Маскоусюм шстытуце фшасофи, лггаратуры i мастацтва i 1нстытуце чырвонай прафесуры. У 1953 - 1973 гадах працавау прафесарам кафедры фшасофи Маскоускага шстытута народнай гаспадарю iм. Г.В. Пляханава.
сённяшняе успрыняцце праблемы этыш у схемах марксiсцкага мыслення апасродкавана з'яуленнем у Са-вецк1м Саюзе у постсталiнскiя часы "Маральнага кодэкса будаушка камушзму" i адпаведнай лептымацы-яй у савецкай навуцы этыш як самастойнай i аутаномнай дысцыплшы. Гэтыя працэсы адбывалiся на базе стабшзацып савецкай культуры i адлюстроувалi як працэсы анексй у яе пэуных кансерватыуных каштоунасцяу, што адбылiся яшчэ у познесталiнiскую эпоху, i атрымалi сваё замацаванне у часы "застою", так i пэуныя зрух1 у вяртаннi "гумашстычнай" штэнцыянальнаст гэтай культуры, характэрныя для 60-х гадоу XX стагоддзя. Але ж сама магчымасць этычнай праблематык1 у раннiм марксiзме уяуляла сабой канцэп-туальную праблему i была зуам не вiдавочнай для непасрэдных паслядоушкау К. Маркса.
Гэтыя праблемы досыць падрабязна i рэлевантна асвечаны у двух артыкулах вядомага расiйскага даследчыка А.А. Гусейнава "Маркасцшя традыцыi у этыцы" i "Марказм i этыка" [31; 32], на як1я мы i будзем абапiрацца у далейшым. Для самога К. Маркса, згодна з А.А. Гусейнавым, было уласщвае шгш-стычнае стауленне да маралг ён зыходзiу у сваёй крытыцы буржуазнай культуры з негатыунай ацэнш iснага свету як недасканалага i "грахоунага", што канстытуявана маральнай свядомасцю, але ж ён адмау-ляецца прымаць далейшую логiку гэтай свядомаст, абвяргаючы так1м чынам саму мараль. Апошняя, паводле К. Маркса, уяуляе з сябе тольк1 форму дэфармацып грамадскай свядомасцi, якая падмяняе са-прауднае быццё i прапануе зманлiвую кампенсацыю замест неабходнай сацыяльнай чыннасщ. Адсюль вынiкае ягоны "скандальны" тэзю: "Die Kommunisten predigen überhaupt keine Moral" ("камушсты не прапаведуюць абсалютна анiякае маралi") [33, с. 250]. Для самога нямецкага мыслщеля гэтыя словы азначалi канстатацыю пазiтыунай магчымаст пераутварэння быцця ("грамадскай практыш") у даскана-лае i маральнае. Маркс пераносщь лакальнасць маральнай дзейнасцi з духоунай практыкi iндывiдуума па удасканаленню асабiстага жыцця у сферу прадметнай дзейнасцi, атаяса^ваючы яе з сацыяльна-палггычнай барацьбой пралетарыяту. Згодна з лопкай марксавай фiласофii, гэта азначала наступнае: 1) iснуе прынцы-повая i пазiтыуная магчымасць вызначэння крытэрыяу удасканалення iснага; 2) палггычная i сацыяльная дзейнасць пралетарыяту мусiць апрыёрна атаясамлiвацца з маральным як такiм, памiж палггычна мэта-згодным для новага будучага "класа-гегемона" i этычныеШ нормам не iснуе прынцыповай рознiцы.
Таюм чынам, падводзiць вынiк А.А. Гусейнау, для самога К. Маркса было уластвае выключна антынарматыунае i кантэкстуальнае разуменне маралi. З Маркса пачынаецца новая для еурапейскай фь ласофй дыспазщыя этыкi у адносiнах да юнае маралi - яе функцыя пераходзiць ад апалагетыкi да адкры-тай крытыкi. Але гэтыя штэнцып марксавай фiласофii будуць рэалiзаваны пераважна па-за межамi марк-сiсцкай трацыцып, у той час як непасрэдныя паслядоУнiкi нямецкага фiлосафа будуць увесь час спраба -ваць зняць вастрыню крытыкi свайго "настаунiка" у ацносiнах да маралi. У прыватнаст, ужо Ф. Энгельс у работах, натсаных пасля смерцi К. Маркса, праводзщь думку аб частковай самастойнасц маралi у структуры грамадскай свядомаст, аб яе зваротным уздзеяннi на "эканамчны базiс". Такi падыход давау пэуныя падставы да легiтымацыi этычнай праблематыкi для марксiсцкага мыслення, але адначасова ста-вiу апошняе перад пытаннем аб крынiцах маралi, як, прынама часткова, пазакласавага феномена. На гэта пытанне спрабавалi адказаць Э. Бернштэйн [34], яш настойвау на неабходнаст узбагачэння фiласофii марксiзму неакантыянскiмi матывамi адрознення iснага i належнага, i К. Кауцю, якi у сваёй працы "Этыка i матэрыялютычнае разуменне гiсторыi" дау тлумачэнне маральных феноменау праз iх бiялагiзаванне [35]. Канцэпцыя Э. Бернштэйна зазнала актыуную крытыку з боку Г. Пляханава - асноунага i бясспрэчнага аутарытэта для раннесавецкай фiласофii, таму яна была непрымальнай для савецкай фшасофп.
Вышэйадзначаны фактар меу значны уплыу на фармiраванне этычнай канцэпцш С.Я. Вальфсона, у межах якой ён i звяртаецца да спадчыны Б. Стнозы. Згодна з Марксам, ён разглядае мараль як адну з форм щэалогй, гэта значыць непраудзiвай свядомасцi; услед за Г. Пляханавым ён абрынаецца на спробы спалучыць марксiзм з неакантыянствам: асноуную вастрыню сваёй крытый ён сшроувае супраць магчы-масцi прэскрыптыунага тлумачэння щэалагем марксiзму. Адначасова з тым С.Я. Вальфсон адмауляе у магчымасцi юнавання прэскрыптыунай навукi як такой, у тым лiку i этыкi. Нарэшце, паутараючы думкi К. Кауцкага, ён спрабуе захаваць пэуную аУтаномiю маральных феноменау у стасунку да сацыяльна-эканамiчнай сферы, праз суаднясенне з бгялапчнай часткай iстоты чалавека. Вялiкая частка артыкула С.Я. Вальфсона "Лёс чалавечай моралi" прысвечана прыкладам шстынктыунай дзейнасцi жывёл, якая можа быць патлумачана як альтруютычная цi сацыяльная. Ташм чынам, маральныя паводзiны спараджа-юцца прыроджанай бiялагiчнай iснасцю чалавека, але у сучасным грамадстве яны апасродкаваны ягоным класавым характарам: пакуль iснуе класавы падзел, сфера дастасавання маральнай рэгуляцыi не пераузы-ходзщь межы класа. Адпаведна, згодна з думкай С.Я. Вальфсона, пераход да камушстычнага грамадства i знiкненне у iм класавага падзелу будзе азначаць пашырэнне дзейнасцi маральных паводзiнау (як зададзе-ных бiялагiчнай юнасцю чалавека) на усё чалавецтва як такое [30]. Таим чынам, захаваушы шгшстыч-ныя пагляды К. Маркса на феномен маральнаст (як астэмы прэскрыптыуных норм i каштоунасцяу), беларускi марксют у той жа час не падзяляе асноунай для "творцы навуковага камунiзму" iцэi тварэння маральна дасканалага быцця у чалавечай гiсторыi. Гэтую пстарыярызацыю маралi ён падмяняе на яе натуралiзацыю - маральныя учынш ёсць функцы чалавечай бiялогii. Падобны iнтэрпрэтацыйны зрух патрабавауся сучаснымi С.Я. Вальфсону акалiчнасцямi: у той час, калi рэвалюцыя, грамадзянская вайна i рэпрэсiуная палiтыка улад спрыял размыванню маральных каштоунасцяу, патрэбы новага бальшавщкага
урада у сваёй лептымацып рабш больш запатрабаванымi за ттэрпрэтацыю быцця як грамадскай практы-к1, спробы суаднесцi новую уладу з рэалiзацыяй самiх заканамернасцяу прыроды.
Генеалогш гэткiх сва1х этычных поглядау С.Я. Вальфсон i узводзiць да Б. Стнозы. Згодна з бела-руск1м марксiстам, апошнi быу тым "рэвалюцыянерам думк1", як1 "знiшчыу тую мяжу, якую традыцый-ная навука спiнозаУскай эпохi праводзiла памiж чалавекам i астатнiм жывёльным светам" [10, с. 5]. Мена-вiта Б. Стноза, паводле С.Я. Вальфсона, моцна раскрытыкавау антрапалагiчны пункт гледжання, абвер-гнуушы адасобленасць чалавечай iстоты ад астатняга свету, улучыушы дзейнасць чалавека у жорстка дэ-тэрмшстычныя схемы тлумачэння. Адпаведна, свет для Б. Стнозы - гэта свет, дзе адсуттчае належнае: "у прыродзе - ведау Спiноза - няма належнага, ёй вядома только неабходнае" [10, с. 6]. У такой штэр-прэтацый не застаецца месца для нарматыунай рэгуляцып, а адпаведна i знiкае магчымасць канстытуявання этыш як прэскрыптыунай дысцыпл1ны: яна мусiць пераутварыцца у "аб'ектыуную" навуку (што у ранне-савецк1м тэзаурусе было тоесна прыродазнаучым крытэрыям навуковасцi): "Навука аб маральнаст, калi тольш яна сапраудная навука, а не псеуданавуковая папоушчына, мусiць не павучаць, не настауляць, не цвердзiць аб належнасцi, а даследаваць, вывучаць i асэнсоуваць. Яе сфера - не належнае, а юнае" [10, с. 6].
Вальфсон супрацьпастауляе падыход да этык1 Стнозы канцэпцыи Канта, як1 вылучау маральнасць у асобны ноуменальны гарызонт кнага: для беларускага марксiста аутар "Этыш" выступае паслядоуным крытыкам адасаблення маральных нормау ад "прыроды" як прадметнаст канстытуяванай прыродазнау-ствам. Любыя ташя спробы выйсцi за схемы пазиывюцкага дыскурсу для С.Я. Вальфсона не больш як "тэалапчны фетыш": "Стноза дэфетышызавау мараль, ператварыушы яе з агорнутага туманам мютыч-най таямнщы i тэалагiчных вымудрау фетышу у аб'ект навуковага даследавання. Дэфетышызаваушы мараль, Стноза выстуту, як заснавальнiк навуковай этыш" [10, с. 7]. Вщавочна, што аб'ектам крытык1 тут выступае не столько I. Кант як таю, кольк1 спробы этызаваць марказм Э. Бернштэйнам. Так1м чынам, спадчына Б. Спiнозы тут разглядаецца як крытэрый размежавання у марксiсцкiм этычным дыскурсе.
Ва уяуленнi С.Я. Вальфсона, для якога вщавочныя элементы мадэрнiзацыi, Б. Спiноза у сва1х этычных поглядах пераутвараецца у падабенства бiялагiзатарскага нiгiлiста: у схемах "навуковай" этыш Стнозы не застаецца шшых крынщ маральнасцi, апрача "барацьбы за свае юнаванне" i iнстынкту сама-захавання [10, с. 8]. З вышыт наратарскага "мы", карыстаючыся адсылкамi да папулярнай у тагачаснай савецкай культуры тэорын умоуных рэфлексау, С.Я. Вальфсон лiчыць вартым только дапоУнiць падобныя погляды, прытсаныя Спiнозе, iдэяй "калектывюцшх iнстынктау", каб атрымаць iсцiнную канцэпцыю ма-ральнасцi: "Мы ведаем, што тстынкт самазахавання, уласцiвы кожнай жывёле, у працэсе прыстасавання жывёлы да падобных да сябе спрычыняе шстынкт сацыяльны. Мы сцвярджаем, што пакольш iндывiдуум не можа iснаваць iзалявана, а змушаны - у iмя самазахавання - стасавацца з падобныш да сябе, - усякая жывёла прывучаецца абмяжоуваць свой сябелюбны пачатак у iмя iнтарэсу калектыву. У яго ствараюцца умоуныя сувязi на грунце абмену паслугамi i супрацоунщтва з членамi супольнасцi. Так1м чынам сама-захаванне дыялектычна вядзе да утварэння iнстынкту сацыяльнага" [10, с. 10].
Апрача таго, варта адзначыць таксама спецыфiку метадалагiчнага i канцэптуальнага падыходу С.Я. Вальфсона да псторыка-фшасофскай праблематыкi. Асноунай канцэптуальнай адзiнкай для яго выступае "светасузiранне", щ "светаразуменне". Гэтыя i падобныя да iх тэрмiны, што узыходзяць да геге-леускага "Weltanschauung", як1 сёння звычайна прынята перадаваць як "светапогляд", складал1 асноуны падмурак тэзаурасу савецкай фшасофп 20-х гадоу XX стагоддзя. 1х уключэнне у тагачасны штэлектуаль-ны дыскурс было паклiкана назваць тую вдэалагему прынцыповага адзiнства i татальнасцi марксiсцкага вучэння, на якой будавалася iдэалагiчная сiстэма раннесавецкай культуры. Само паняцце азначалася бл1зка да падобных жа азначэнняу светапогляду у сённяшняй рускамоунай лiтаратуры, да прыкладу, Б.Э. БыхоУскi, аб як1м пойдзе размова нжэй, прапануе наступныя азначэнт: "соцыяльна абумоуленая сыстэма поглядау на зьявшчы сьвету - тлумачэньняу, ацэнак i iмкненняу" [36, с. 91], "сумесь тэорый, вдэй, паняцьцяу, ацэнак, пераконаньняу i iмкненьняу данае асобы, партыi цi школы" [37, с. 117]. Па аналоги з "маркасцшм светапоглядам", у тканiну псторыка-фшасофсшх даследаванняу уводзiцца у якасцi падставовай адзiнкi аналiзу светапогляд таго щ iншага мыслiцеля. Увядзенне падобнай катэгорып дазва-ляе канструяваць пэуную схему прынцыповага адзшства поглядау фiлосафа на розных этапах ягонай твор-част, а тэксты разглядаць як машфестацыю падобнага адзiнства. Вальфсон дае стслую характарыстыку "светаразумення" Б. Спiнозы як такога: "развiу натуралютычнае прасякнутае найбольш строгай мехат-стычнай законамернасцю i прычыннай абумоуленасцю з'яу светаразуменне". Такая характарыстыка была набл1жаная да "механщысцшх" iнтэрпрэтацый. Можна зрабiць выснову, што нягледзячы на запэунiваннi у сваёй трактоуцы Б. Спiнозы як матэрыял1ста, С.Я. Вальфсон iмплiцытна становiцца на бок Л.1. Аксельрод у спрэчцы савецк1х фiлосафау. Але ж асноуную частку сваёй брашуры Вальфсон прысвячае анал1зу менавiта "этычнага светасузiрання", апошняе ён разумее як "сукупнасць тых правiл паводзiн, яшя гэты мыслщель прапануе грамадскай увазе у якаст сiстэмы маральных норм, як1м належыць рэгуляваць адно-сшы памiж людзьмГ' [10, с. 4].
Адначасова тая ж самая катэгорыя "светапогляду", зразумелага як праява грамадскай свядомасцi, у яе залежнаст ад сацыяльна-эканамiчных умоу, дазваляе суадносiць творчасць i думш асобнага мыслiцеля з гарызонтам пстарычнага. Такiм чынам, С.Я. Вальфсон пераутварае Б. Спiнозу у "iдэалагiчнага рэвалю-
miHHepa", mi pa36ypae "cBeTacy3ipaHHe cнpэgннвeннa" i з'нygнeццa Bbipa3HiKaM "HoBaft na^acw HagaBeHaft ricropbii, HKaa pa3BH3Baja BbirBopHbia cijbi i ycTyna^a y спa6орнiцтвa 3 np^ipogan, agKpbiBaja hobmh pa3yMO -bmh rapH3OHTM i nagmMa^a hobmh camiHjbHbiH n^acTM" [10, c. 15].
y toh Hac hk C..3. Bajb^coH gocbim HeftrpajbHa TpaKTye эrbIннbIн noraagM B. CniHO3bi, B.Э. Bbixoy-CKi mэpaгaм CBaix aprbiKyjiay a6pннaeццa y caMbi Bip Mera$i3iHHbix cпpэнaк BaKoj пocтaцi Mbicgmega. npbi-HbiM B.Э. BbixoycKi He 6a^a acпpэнвaцb ayrapbrrarbi raranacHbix "yjagapoy gyMKi" i nacjagoyHa пнpэнмцb cnpo6aM araacaMmb пaзiцbIГО B. CniHO3M 3 Marapbrngi3MaM. yBoryjie aprbiKyjibi B.Э. BbixoycKara BbigyHaro^ цa y TaranacHan caBe^aft $igaco$cKaft jiraparypbi, 3 ae экcпpэciyнa-пageмiннммi, ^ejberoHHbiMi raHajb-Hac^Mi, Ha g3iBa y3Ba®aHaft a cBae noraagbi $igoca$ aprbiKyjroe y ^maM ara^MiHHbiM gyxy, 3
6ararbiM BbmapbicraHHeM $igaco$cKaft jeKciKi, nepaBa^Ha gamHcKara naxog^aHHH. I rera y toh Hac hk KOja y3HHTbix y тэкcтax nbrraHHay 3aKpaHae caMbi HepB $igaco$cKix cпpэнaк 1920-x rragoy. ^ryro ® agMeraacm ricropbiKa-$igaco$cKix пpaц B.Э. BbixoycKara ag3HaHae agHocHa aprbiKyja "^3igpo a6 CniHo3e" 3axogHi gacjegHbiK-caBerojar ApHojbg Mijep: "It should be remarked that this is in any case a non-ideological confrontation with its subject. At no point is Bychovskii's parti pris as a Marxist visible; the article is strainghtforward study in the history of ideas, with not a single supporting or justifying quotation from Marx, Engels or Lenin" ("BapTa ag3HaHbmb, mro rara Ba ycHjHKiM pa3e He igэagariннae cynpamcraaHHe cBanMy npagMeTy. Hig3e пpagyзнracцb BbixoycKara hk MapKcicTa He 3ayBa®Ha; apTbiKyji yayjae 3 ca6e HaynpocTae gacjegaBaHHe y ragrne ricropbii igэн, 6e3 amBogHaft mirarbi MapKca, Энregbca m HeHiHa, gja a6rpyHTaBaHHH цi nagMa-^BaHHa") [38, c. 98].
BbixoycKi He npocra Henpagy3HTa gacjegye raKcra CniHo3bi i a6BHprae xogKia MepKaBaHHi, mia araacaM-jiBaji aro 3 Marapbiam3MaM; eH nacjagoyHa a6apaHae ayraHoMiro ricropbiKa-^ijaco^cKara CTacm^HHa: "ropmbi cnoca6 [ymaHaBam naMam BHjiKara MacbjmejH] nagHbcrKa aro noraagay мogэpнiзaцbIн ix, 3ary-moyKa tmx цi iHmbix pbicay $ige3a$a, gbi$ipaM6bi 3aMecr o6'eKrbiyHara na3HaHbHa" [11, c. 123]. nago6Hbia "Hea6'eKTbiyHbiH" iнrэpпpэraцнi, naBogje B.Э. BbixoycKara, yHyjarom He6acneKy i gja cyнacнacцi: eH 6aHbim ryr "He6acbneKy hh rojbKi ricrapbiHHara cKa^BHbHH, aje i cbmpaHbHH Bbipa3Hbix rpaHay naMi® Marapbiagi3-MaM i cyMe^HbiMi By^HbHHMi, nam^ipaHara rgyMa^HbHH Marapbrngi3My" [11, c. 123 - 124].
fflro ® 3 ca6e yaygae rara "a6'eKTbiyHacm" ricropbiKa-^igaco^cKara cпacцmэннн, HKaa raK icrorHa gja B.Э. BbixoycKara? y ^a^i "^3igpo a6 CniHo3e" 6ejapycKi MapKcicr npanaHye agaca6gнцb i HaBar cyпpaцb-пacraygнцb agHo agHoMy aHaji3 B^iKa3BaHHay i MepKaBaHHay $ijoca$ay i "a6'eKTbiyHae cyпacraygeннe пo-rjagay [Bo33peHHft] a6ogByx мнcgiцegнy, He3aje®Ha ag cy6'eKTbiyHbix yayjeHHay a6 agHociHax ix By^HHay, 6o MepKaBaHHi мнcgiцegнy Ha cBaro cyBH3b 3 пaпнpэgнiкaмi Hacra He cyпagaroцb 3 ix caпpaygнaн 3aje®Hac-цro ag ix, HKaa Mo®a 6нцb B^iayjeHa rojbKi 3 ^HKiy rjeg®aHHa a6'eKr^iyHara ga a6ogpyx By^HHay" [27, c. 123].
^k 6aHbiM, y ricropнкa-$igaco$cкix пa6ygoвax B.Э. BbixoycKara ryro ® кaнcrнryrнyнyro pojro rpae пaннццe (cвera-)пorgнga, HKoe gae MarHbiMacm кaнcrpyнвaцb yayHae cicrэмнae ag3iHcrBa igэн i пepaкaнaн-Hay ayrapa, HKoe Bu^y^e y нкacцi acHoBb jro6ora rэкcraвaгa gag3eHara. CaM ®a тэкcт мyciцb 6нцb upa-iнrэпpэraвaнн пpaз 3Bag3eHHe ga "cвeraпorgнgy" hk cBaen пepmaкpннiцн y нкacцi aro apTbiKyjHmii. Ag-3HaHbM raKcaMa cBoeaca6jiByro rpaKroyKy пaннццнy cy6'eкrнyнaгa i a6'eкrнyнaгa: cy6'eKTbiyHbiMi, iHgb-BigyajbH^iMi i, MarHbMa, пaмнgкoвнмi з'нygнroццa BbKa3BaHHi ayrapa, y toh ®a Hac hk iнrэpupэraцнн, пpa-H^rraHHe upaз кaнцэпr "cвeraпorgнgy" мapкipyeццa hk agHa3HaHHa a6'eкгнyнae.
^k y®o mh ag3HaHaji, B.Э. BaxoycKi ^c^ngoy^ uнpэннцb yciM cupo6aм rpaKroyKi B. CmHo3bi hk мarэp^Iнgicra. Capog 6acKoHmix пepa6opaУ ц^Iтar 3 r. njaxaHaBa, i H. ®eep6axa, HKiMi ^pa^Ba^ka $ijo-ca$H raro Hacy, eH звнpгaeццa ga 3HxogHara rэкcry - '^TbiKi" Cпiнoзн, i Ha кaнкpэrннx up^Iкgagax rjy-мaннцb нeмaгннмacцb araacaMjiBaHHa aro ayrapa 3 мarэp^Iнgicraмi. AgHaHacoBa 3 thm B.Э. BuxoycKi pa3-6ipae raKcaMa BHKa3BaHHi agHocHa B. CmHo3bi thx ayrapнrэray, Ha HKix a6auipagicн r. njaxaHay i "^6o-p^Iнцн": ^3igpo i H. ®eep6axa.
y pэкaнcrpyкцнi B.Э. BbixoycKara ^magM B. Cпiнoзн мycнцb 6bmb Kjaci^iKaBaHH hk "пapagegi-ct^ihhh MaHi3M": ycjeg 3a H.I. AKcejbpog eH cцвнpg®ae, mro gja B. CmHo3bi ag3iHcrBa cycBery 3agag3eHa Ha y3poyHi aroHaH зaкaнaмepнacцi - "пapagкy i cyBH3i" hk pэнay, raK i igэн. Auomнiн y BHrjag3e Marapbii i MHcjeHHH ecцb He 6ojeu hhm arpH6yrH cy6craнц^ii-зaкaнaмepнacцi, HKaa 3agae ag3iHcrBa i кapэcпaнgэн-raTbix gByx пapagegbннx arpH6yray. TaMy y agHociHax ga B. Cпiнoзн "acHoyHae пнraннe $ijaco$ii" He Mae cэнcy - aHi aHrajariHHaa пepmacнacцb, am MeragajariHHaH upнвigeнвaнacцb He мoryцb 6bim upнпi-caH^iH y cicrэмe B. CmHo3bi Hi мarэp^Iнgbнaмy, Hi igэagbнaмy. Ix cyBH3b y мera$iзiцн B. CmHo3bi, пaвogge B.Э. BuxoycKara, нaнgeпm aпicвaroцb rэpмiнн "cy-gagзeнacцb", "cy-6нццe" i HaBar "ag3iHa6bm^". I mhc-jeHHe, i мarэp^Iн yнygнroцb 3 ca6e rojbKi "6iMop$Hae 6нццe зaкaнaмepнacцi" [28, c. 22].
3bixog3HHbi ca cBaeft $igaco$cKaft pэкaнcrpyкцнi B.Э. BuxoycKi KpbirbiKye пaзiц^iго hk r. njaxaHaBa, raK i - aca6jiBa - A.M. ^6opbma. Kaji пepmara eH y3ragBae acцнpo®нa, 3a3HaHaroHH, mro ag raiara "hh 3bмeнmнццa (...) B^igarHaa ^irypa njexaHoBa" [27, c. 125], ro y agHociHax A.M. ^э6opннa aroHaa KpHTHKa ryннцb 3HimnajbHa: "Зэ6opнн He MaprHyymH BoKaM, BHcHoyBae agcrojb", "m He upayga, joriKa ryr yjbrpa-«g^iHjeKr^iHHaH»", "ag3iH Ajax Mo®a пaннцb" [28, c. 25 - 26].
fflro gar^iннцb pa3yMeHHH MapKci3My hk "ycBagoMiymara ca6e cпiнaзiзмy", B.Э. BbixoycKi знaxogзiцb нacryпнae pa3BH3aHHe: xoцb пapagegicтbIннbI MaHi3M Cпiнoзн i He 6biy мarэp^Iнgiзмaм, aje ® нeпaз6e®нa
вёу да расколу на матэрыялiзм i iдэалiзм у далейшым - не да канца пераадолеушы дуалiзм Р. Дэкарта, Б. Спiноза задау тую кропку у гiсторыi мыслення, ад якой пачынаецца прынцыповае раздарожжа двух асноуных тыпау фiласофскага манiзму - матэрыялiзму i iдэалiзму, як1я абодва выступаюць спадкаемцамi сiстэмы Б. Стнозы i з'яуляюцца, ташм чынам, "разнавшнасцямГ' спiназiзму: "Сьпiнозiзм сам па сабе таксама ня быу нi матэрылiзмам, нi iдэалiзмам, але вырашауся ён щ у матэрыял1зм (вучэньне Л. Феербаха ёсць матэрыятстычны сьпiнозiзм), щ у iдэалiзм (аб сыстэме Гегеля можна гаварыць, як аб щэалютычным сьпiнозiзме)" [11, с. 134].
Самога Б.Э. Быхаускага у фiласофii Б. Стнозы больш за усё ткавяць псiхафiзiчныя пытант - у прадмове да свайго артыкула "Псiхафiзiчная праблема ва вучэннi Стнозы" ён пазначае, што гэта частка запланаванай кшп "Матэр^1ял1зм i псiхафiзiчная праблематыка" [26, с. 15]. Ктга з такой назваю Быхоусшм напiсана не будзе, але менавгта псiхафiзiчная праблематыка найбольш цiкавiла фiлосафа у 1920-я гады, таму артыкулы, прысвечаныя Б. Стнозе, уяуляюць цiкавасць як магчымасць рэканструяваць погляды беларускага марксiста на гэтае пытанне. Калi С.Я. Вальфсон намагаецца паказаць прынцыповую анала-гiчнасць, iзаморфнасць сваiх поглядау Б. Спiнозе, Б.Э. Быхоусш карыстаецца тэкстамi "Этыш", каб лепей адцянщь адрознасцi свайго ("маркасцкага", "дыялектычна-матэрыялктычнага") падыходу. Быхоусш зна-ходзщь два асноуныя прынцыповыя адрозненнi поглядау Б. Стнозы ад сваiх ("нашых"): 1) для Б. Спiнозы бясконцае мысленне "не ёсць толькi абстракцыяй ад канечнага (...) яно, насупраць, з'яуляецца зыходным пачаткам" [26, с. 21]; 2) Б. Стноза прызнае iснаванне феномена мыслення як самастойнай анталагiчнай рэчаiснасцi: "у адметнасьць ад нас, мысьленьне ёсьць ня только суб'ектыуна, але i об'ектыуна" [11, с. 133].
Заключэнне. На падставе праведзенага анал1зу iнтэрпрэтацый фiласофii Б. Стнозы у тэкстах С.Я. Вальфсона i Б.Э. Быхоускага мы лiчым магчымым выснаваць наступнае:
1) у 20-я гады XX стагоддзя псторыка-фшасофсюя штудьп беларускiх марксiстау захоуваюць адносную самастойнасць у стасунку да цэнтральных iнстытутау, што выяулялася як у самастойнай, досыць арыгшаль-най фармушроуцы тэм, так i у адноснай адсутнасцi запабяганняу перад асноунымi "сталчнымГ аутарытэтамц
2) назiраецца станауленне адметных, характэрных рыс савецкай "гiсторыка-фiласофскай навуш", так1х як асаблiвае наратыунае "мы", выбар прынцыповых "безасабовых" канцэптуальных адзтак для ана-л1зу псторьп фшасофп;
3) можна канстатаваць прынцыповую гетэранамiчнасць тэкстау беларуск1х фiлосафау-марксiстаУ у iх пэуных момантах у параунаннi з тэарэтычнымi схемамi савецкай гiсторыi фшасофп (у прыватнасщ, адмауленне ад прынцыпова усеагульнага статуса для "асноунага пытання фiласофii").
Л1ТАРАТУРА
1. Zweerde, E. van der. Soviet Historiography of Philosophy. Istoriko-filosofskaja nauka / Evert van der Zweerde. -Sovietica. - Volume 57. - Dordrecht: Kluwer, 1997. - 292 p.
2. Foucault, M. Qu'est-ce que les Lumières? / M. Foucault // ders. Dits et Ecrits 1954 - 1988. - Band 4: 1980 -1988. Herausgegeben von Daniel Defert und François Ewald. - Gallimard, Paris, 1994. - S. 562 - 578.
3. Kline, GL. Spinoza in Soviet philosophy: a series of essays / G.L. Kline. - Routledge and Paul,1952. - 190 p.
4. Почему современная лингвистика должна быть лингвистикой корпусов. Лекция Владимира Плунгяна. 23 октября 2009 [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.polit.ru/article/2009/10/ 23/corpus. -Дата доступа: 28.10.2012.
5. Biber, D. Corpus Linguistics, Investigating Language Structure and Use / D. Biber, S. Conrad, R. Reppen. -Cambridge: Cambridge UP, 1998. - 312 p.
6. McEnery, T. Corpus Linguistics: Method, Theory and Practice / T. McEnery, A. Hardie. - Cambridge University Press, 2011. - 312 p.
7. Berlin, I. Review of George L. Kline, Spinoza in Soviet Philosophy / I. Berlin. - Oxford Magazine 71 (1952 - 3). - P. 232 - 233.
8. Maidansky, A. The Russian Spinozists / A. Maidansky // Studies in East European Thought. 2003. - Vol. 55. -№ 3. - September. - P. 199 - 216.
9. Майданский, А. Д. Советский Спиноза: вера в поисках разумения / А.Д. Майданский // Свободная мысль: Теоретический и политический журнал. - М.: Центр исследований постиндустриального общества, 2012. - № 5/6. - С. 124 - 136 [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://178.63.9.203/ /authors/majdanskij-andrej/. - Дата доступа: 28.10.2012.
10. Вольфсон, С.Я. Этическое миросозерцание Спинозы: докл. на торжеств. заседании науч. о-ва при БГУ посв. 250-летию со дня смерти Баруха Спинозы. - Минск: Изд. Белорус. гос. ун-та, 1927. - 16 с.
11. Быхоусш, Б. Щ быу Сьтноза матэрыялютым. (Да 250 гадавты ад часу яго сьмерт) / Б. Быхоусш // Полымя. - 1927. - № 3. - С. 123 - 135.
12. Ильенков, Э.В. Спиноза (материалы к книге) / Э.В. Ильенков // Личность и творчество. - М., 1999.
13. Ильенков, Э.В. К докладу о Спинозе / Э.В. Ильенков // Драма советской философии. - М., 1997. -С. 170 - 195.
14. Althusser, L. Lire le Capital, I / L. Althusser, É. Balibar. - Paris: Maspero, 1968.
15. Balibar, E. Spinoza et la politique / E. Balibar. - Paris: PUF, 1985.
16. Negri, A. The Savage Anomaly: The Power of Spinoza's Metaphysics and Politics, translated by Michael Hardt / A. Negri - Minneapolis: University of Minnesota Press, 1991.
17. Negri, A. Subversive Spinoza: (Un)contemporary Variations / A. Negri; ed. by Timothy S. Murphy. - New York: Manchester University Press, 2004.
18. Логос. № 2(59). Современность Спинозы: философсго-литературный журнал. - М.: Территория будущего, 2007 . - 240 с.
19. Плеханов, Г.В. О мнимом кризисе марксизма / Г.В. Плеханов // Избр. Филос. произведения. - Т. II. -М., 1956.
20. Плеханов, Г.В. Предисловие к книге А. Деборина «Введение в философию диалектического материализма» / Г.В. Плеханов. - Петроград, 1916.
21. Плеханов, Г.В. Основные вопросы марксизма [1908] / Г.В. Плеханов [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.esperanto.mv.rU/Marksismo/Mainquest/mainquest.html#rem. - Дата доступа: 28.10.2012.
22. Аксельрод, Л. Спиноза и материализм / Л. Аксельрод // Красная Новь. - Кн. 7. - 1925. - С. 144 - 168.
23. Аксельрод, Л. Надоело! / Л. Аксельрод // Красная новь. - Кн. 3. - 1927. - С. 171 - 181.
24. Деборин, А.М. Ревизионизм под маской ортодоксии / А.М. Деборин // Под знаменем марксизма. -1927. - № 9, 12. - 1928. - № 1.
25. Луппол, И.К. О синице, которая не зажгла моря (Очередной ответ Т.З. Цейтлину) / И.К. Луппол // Под знаменем марксизма. - 1926. - № 11. - С. 221 - 233.
26. Быховский, Б. Психофизические проблемы в учении Спинозы / Б. Быховский // Труды БДУ - 1927. -№ 14 - 15.
27. Быховский, Б. Дидро о Спинозе / Б. Быховский // Труды БДУ - 1927. - № 16. - С. 123 - 136.
28. Быховский, Б. Был ли Спиноза материалистом / Б. Быховский. - Минск, 1928. - 35 с.
29. Вольфсон, С.Я. Диалектический материализм: курс лекций, чит. на фак. обществ. наук Белорус. гос. ун-та / С.Я. Вольфсон. - Минск: Белтрестпечать, 1924.
30. Вальфсон, С. Лёс чалавечае маралi / С. Вальфсон // За марказм: Зб. арт. - Мшск: Белдзяржвыд, 1928.
31. Гусейнов, А.А. Марксистские традиции в этике / А.А. Гусейнов // Оправдание морали: сб. науч. ст. к 70-летию Ю.В. Согомонова; отв. ред. В.И. Бакштановский, Ю.В. Согомонов. - Тюмень: Изд. Центра прикладной этики и НИИ прикладной этики ТюмГНГУ, 2000. - С. 6 - 20.
32. Гусейнов, А.А. Марксизм и этика / А.А. Гусейнов // Карл Маркс и современная философия: материалы науч. практ. конф. к 180-летию со дня рождения К. Маркса; отв. ред. Н.И. Лапин. - М.: ИФ РАН, 1999. - С. 159 - 167.
33. Marx, K. Die deutsche Ideologie: Kritik der neuesten deutschen Philosophie in ihren Repräsentanten Feuerbach, B. Bauer und Stirner, und des deutschen Sozialismus in seinen verschiedenen Propheten / K. Marx, F. Engels // Bücherei des Marxismus-Leninismus. - Vol. 29. - Dietz, 1960.
34. Bernstein, E. Wie ist wissenschaftlicher Sozialismus möglich? Ein Vortrag / E. Bernstein. - Berlin, 1901.
35. Каутский, К. Этика и материалистическое понимание истории. Опыт исследования / К. Каутский. -СПб.: Знание, 1906.
36. Быхоусш, Б.Э. Марксызм i фiлёзофiя / Б.Э. Быхоусш // Полымя. - 1926. - № 5. - С. 73 - 93.
37. Быхаусш, Б.Э. Уводз^1 у фшёзофш дыялектычнага матэрыялiзму / Б.Э. Быхоусш // Полымя. - 1926. -№ 7. - С. 106 - 120.
38. Miller, A. The Annexation of a Philosophe: Diderot in Soviet Criticism, 1917 - 1960 / A. Miller // Diderot Studies. - Vol. 15. The Annexation of a Philosophe: Diderot in Soviet Criticism, 1917 - 1960 (1971). - P. 5 - 464.
Поступила 30.10.2012
AT THE DAWN OF "HISTORICAL AND PHILOSOPHICAL SCIENCE": INTERPRETATIONS OF SPINOZA'S HERITAGE IN BELORUSSIAN MARXIST LITERATURE OF THE 1920-S
I. NOVIK
The article deals with one of scantily explored stages of national intellectual history - the 1920-s. It is the time of the advent of traditions of academic philosophy, in its specific "Soviet" variety. Particular emphasis has been made on the analysis of the formation of historical-philosophical studies, which were mostly interrelated with the figure of Spinoza, as one of the most popular philosophers of the early soviet science. The works of the Belarusian philosophers Wolfson S.Ya. and Bykhovskii B.E. on Spinoza's philosophy has been analyzed. On this base distinctive features of historical and philosophical studies in the Republic at the time studied were revealed: the relative independence of the Belarusian Marxist concepts and researches, and the gradual formation of the theoretical and ideological foundations characteristic for the Soviet history ofphilosophy.
