" НәәРГЛЛ" ("ПОЭМ") ГИДГ НЕРәДЛһ МОНГОЛЫН УТГА ЗОХИОЛЫН ШүүМЖЛЭЛД үүДЛһНә ТУСКАР (= О ПРОИСХОЖДЕНИИ ТЕРМИНА "НәәРГЛЛ" ("ПОЭМА") В МОНГОЛЬСКОМ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИИ) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 82.09

DOI: 10.22162/2587-6503-2020-4-16-315-331

«Нээрглл» («поэм») гидг нерэдлh монголын утга зохиолын шYYмжлэлд YYДлhнэ тускар (= О происхождении термина «нээрглл» («поэма») в монгольском литературоведении)

Урсхл С. 1

1 Университет Внутренней Монголии (234, ул. Западная Университетская, 010021 Хух-Хот, КНР) Ph.D., профессор E-mail: urasgal@sina.com

© КалмНЦ РАН, 2020 © Урсхл С., 2020

Аннотация. Одной из интересных проблем современного монгольского литературоведения является история появления тех или иных литературных терминов и понятий. Некоторые термины со временем обрели иное содержание, отличное от того, что в них закладывалось изначально. К таким претерпевшим эволюцию литературоведческим понятиям относится термин нээрглл ('поэма'). Впервые этот термин для обозначения поэмы появился в Монголии в работе известного монгольского филолога, академика М. Гаадамбы «Очерк теории литературы» и в переводе работы известного советского исследователя Г. Л. Абрамовича «Введение в литературоведение». В 1950-е гг. этот термин стал активно употребляться критиками и историками современной монгольской литературы Китая. Первоначально понятием нээрглл обозначалась «стихотворная повесть» (шYлглсн mYYK (шYлэглэсэн тууж)), которая занимала промежуточное положение между «романом в стихах» (шYлглсн роман) и «стихотворным рассказом» (шYлглсн mYYK (шYлэглэсэн тууж)). Однако при внимательном анализе критических и литературоведческих работ этого периода выяснилось, что этот термин применялся к разным типам произведений.

Ключевые слова: поэма, М. Гадамба, Л. Абрамович, стихотворная повесть

Благодарность. Материалы статьи апробированы на Международной научной онлайн-конференции «Монголоведение в начале XXI в.: современное состояние и перспективы развития - II», проведенной при финансовой поддержке РФФИ (проект № 20-09-22004) и частичной поддержке гранта Правительства РФ (№ 075-15-2019-1879).

Для цитирования: Урсхл С. «Нээрглл» («поэм») гидг нерэдлh монголын утга зохиолын шуумжлэлд уудлЬнэ тускар // Бюллетень Калмыцкого научного центра РАН. 2020. № 4. С. 315-331. (На монг.) DOI: 10.22162/25876503-2020-4-16-315-331

UDC 82.09

DOI: 10.22162/2587-6503-2020-4-16-315-331

On the Origin of the Term "Nyargll" ("poem") in the Mongolian Literature Studies

Wurisigala1

1 Inner Mongolia University (234, West University Road, Hohhot 010021, China)

Dr. Ph. (Philology), Professor E-mail: urasgal@sina.com

© KalmSC RAS, 2020 © Wurisigala, 2020

Abstract. One of the interesting issues of the contemporary Mongolian Literature Studies is the history of the introduction of different literary terms and concepts. Some terms over the time have obtained a new meaning different from the initial one. One of the terms that has undergone this evolution is the term naargll (poem). This term denoting a 'poem' first appeared in Mongolia in the work of the famous Mongolian philologist, academician M. Gaadamba "Essay on the Theory of Literature" and in the translation of the famous Soviet researcher G. L. Abramovich "Introduction into the Literature Studies". In

1950, this term was actively used by critics and historians of the contemporary Mongolian literature of China. Initially, the term naargll denoted a "poetic story" (shulglsn tuuk (shuleglesen tuuzh)) which had a borderline position between a "poetic novel" (shulglsn roman) and a "poetic narrative" (shulglsn mYYK (huleglesen tuuzh)). However, the deeper analysis of the critical and Literary Studies works of the given period showed that this term was used for different types of literary works.

Keywords: poem, M. Gaadamba, L. Abramovich, poetic story Acknowledgement. The article was presented at the international scientific online conference "Mongolian Studies at the beginning of the 21st century: Current State and Development Prospects - II", held with the financial support of RFBR (project № 20-09-22004) and partial support of the Russian Government Grant (№ 075-15-2019-1879).

For citation: Wurisigala. On the Origin of the Term "Nyargll" ("poem") in the Mongolian Literature Studies. In: Bulletin of the Kalmyk Scientific Center of the RAS. 2020. No. 4. Pp. 315-331. (In Mong.) DOI: 10.22162/2587-65032020-4-16-315-331

Мо^л утх-зокъялын нершлин уудлЬн, туунэ хYврн болвсруллhиг судлх болхла, чухл нег сурвр мен. Йирдэн керглж дассн нерэдлhиг хээхнь туунэ дотр соньн седв бээж. «Нээрглл» гидг нерэдлh болхла, мен иим нег медэн бээж. Эндр эмтн туунэ чинринь кеду чинэн меджэнэ? Эклэд, ямр утхта бээсмн? Тиигхлэ, эндр болтл тер кевэрн бээс эрн бээнY? Эс гиж талдан шин чинртэ болсну? Эн нерэдлhиг кен, кезэ тYPYн болж дурдж керглсмб? Кезэнэс эклэд иткм керглгдх нершл болсмб? Кемр хYврлттэ болхла, кезэнэс авн талдан утхта болв? Кемр иигж ухалж Yзхлэ, мо^л утх-зокъял тедY уга, мо^л келнэ талдан олн нерэдлhиг чигн эн мет системтэ судлдг болсмн.

Мо^л утх-зокъялын судлачнрин дунд йирд керглгддг нерш-лиг ажглж Yзхд, хоорндан мен эдл биш кегжлтин туужта. Туунэ дотрк зэрм негнь кегжлиннь йовцд хYврж, цааранднь эдл бишин аhулhар хутхн керглх эс гиж эндутэ болсн чигн бээнэ. «Нээрглл» гих нерэдлh болхла, мен иим бээдлтэ медэн мен.

«Нээрглл» гидг медлт эндр ямр утхар керглгд^энэ?

«Эндрк моцЬл утх-зокъялын судлачнр «нээрглл» гих мед-лтиг чухм ямр утхар кергл^энэ? Алькнь дигтэ болж;ана?» гих зергин сурвриг еерин ^илдк цен удана номин хурлын завсрт соцсчасн билэ. Эмтнэ медлhн зевэр зерэтэ болад чухм аhулhин туск алмацлhта бээв. Эерин газет-седкулд мен эн туск харшлтта бээhэ узлт харгдна. «Нээрглл гидг шулглэнэ бутэл кезэнэс улм^лл бээвчн, нэрн-тодрха нершл ода болтл балрхашц бээhэ гилтэ. Йирнь шулгин мер-бадгин то-кем^эн олн ик туурвлиг зааж;ана болад бас уй^лсн нээрглл болн тууклсн нээрглл ги^ йилh^эhэ янзта» [Рин-чиндорж 2017: 25]. Энд: нэрн-тодрха нершл ода куртл балрха; ик туурвл; уй^лсн болн тYYклсн нээрглл ги^ йил^д^энэ. Эн hурвн медлт одахнд зевэр телэлх чинртэ Yзлт ги^ ма^цл^ болх.

«Мо^л судллын невтркэ толь»-ин утх-зокъялын ботьд «нээрглл» гидг шишлц цээлhвр бээнэ. Энд: «Хойр, hурвн зуу-нас деегшэн мертэ шYлгиг нээрглл гидг. Тууклх нээрглл болн уй^ин нээрглл ги^ хойр зуулд хувагдна» [Сайшаалт 2002: 231] ги^ медулв. 2005 ^илд барлгдсн «Китд-мо^л толь»-д нээрглл; ^^ иру нээрг (шулглэн)» гив. Эдл утхта китд нер-сиг эдл уга орчулсн болвчн, емнкнь, хэрнь, нээрглл гих медлтин уул утхиг дигтэ хад^ [Хятад-монгол толь 2005: 25]. «Мо^л келнэ толь»-д «Нээрглл: ут уй^ин шулг» [Монгол хэлний толь 1997]; «МоцЬл-китд толь»-д (немн яссн девтр) «нээрглл: [Монгол-

хятад толь 1999], «Шин мо^л-китд толь»-д «нээрглл: ^

ги^ тээлврлв. YYнэс узхд «нээрглл»-иг тууклх шулг, ут шYлг, ут уй^ин шYлг гих зерг эдл биш утхар цээл^д^энэ.

Эн болхла, марhанго эндрк таньлт мен. Кемр эрг^ харад, деер зууна 50-60-эд ^илмYдт кYрч Yзхлэ, ямр бээх билэ?

XX зууна 50-60-эд ^илмYДин «нээрглл»

XX зууна 50-60-эд ^илмYдэс эклэд, мо^л шYлгин дотр ик кем^энэ шYлгYдиг олн ниитлгдх бол^. Тиигхлэ, тер Yйд эн шYлгYдиг яh^ нерл^эсмб?

Тер цагин газет-седкYлд ниитлгд^эсн шYYм^-егYллэс эн бээдлиг тодрха мед^ болна. «Байрин дуулл»-ыг «уйцЪга нээрглл»

эс ги^ «нээрглл» [Дамбийжалсан 1959]; «верин ^илин шYлгин дотрк ергл болсн» ги^ Yнлэд, шишлц нерлсн уга [Шугара 1960]; «Эмллин белгтэ цецг»-иг «уй^ин шYлг», «ут шYлг» [Баяр 1959], «уй^ин нээрглл» эс ги^ «нээрглл» [Мэдэлт 1963]; «Бодь ^haH герэснэ намтр»-иг «нээрглл, эпосин ул-мер зевэр Y3^x» шYлг ги^ Y3№ [ТaмсYрэн 1962]; «Луусин хаадудын хYрм»-иг «нээрглл» ги^ нерл^ бээв [Буянбат 1963].

Yнндэн аль эрт, 1962 ^илд барлгдсн «ввр Мо^лын Эврэн Засх Орна утх-зокъялын туу^»-д «Байрин дуулл», «Эмллин белгтэ цецг», «Байрин нульмсн» (Оср 1959), «ТYмн цецгиннь не-гиг тергYлгч Мао Цзэдундан ергий» (Ж^игмд-Сарц 1958) гих зерг уй^ин ут шYлгиг цуг нээрглл ги^ нерлчксн бээ^. Тус дегтрин китд кевллд эн цен шYлгиг ^ эс ги^ fffra^i^ ги^

нерлсиг йилhл уга цуг нээрглл ги^ мо^лчлв. Бас зэрмнь ямр чигн тодрхаллт уга, зевкн шYлг йирцкэлн нерл^ бээсиг «нээрглл» ги^ Yг немн, тодрхалн орчулсн бээнэ [ввер Монголын утга зохиолын тYYх 1962].

Иимэс егYлсн шYлг, уй^ин шYлг альнь чигн болг. Халхсин кем^эн зевэр утл юмн болхла, тYYг «нээрглл» ги^ нерл^эсиг мед^ болна. «Нандьр, СYмр хойр» гих шYлг ниитлгдснэ дарунь бичгдсн шYYмжд тYYг «нээрглл» болн «ут нээрглл» [Сайнба-яр 1957]; «нээрглл» болн «ик кем^энэ нээрглл» [Болд 1957] гих зергэр нерл^э^. Тер цагин зэрм толь бичгт «нээрглл»-иг ^^ эпос, YлгYрлсн шYлг» ги^ цээлh^ бээв [Хятад-монгол товч толь 1955].

Деер еггдсн нерэдлhнэ бээдлэс Yзхлэ, XX зууна 50-60-эд ^илмYДт «Байрин дуулл» болн «Эмллин белгтэ цецг» мет ут уй^ин шYлгиг «уйцЬга нээрглл», «уй^ин нээрглл» эс ги^ амр болhaд «нээрглл» ги^ нерл^, бас «уй^ин шYлг» эс ги^ «ут шYлг» гих нериг чигн кергл^ бээв. «Луусин хаадудын хYрм» болн «Бодь цаЬан герэснэ намтр» зерг ут тYYклх шYлгиг шуд «нээрглл» ги^ чигн нерл^э^. Тер Y^ хэрнь «тYYклх нээрглл» ги^ нерлснь Yзгдхш. Хэрнь, толь бичгин тээлврт «нээрглл» гидг мо^л нерэдлh бээдг уга болвчн, «тYYклх шYлг»-иг «YлгYрлсн шYлг» ги^ зев тод-рхалсн бээ^.

XX зууна 70-80-ад ^илмYДин «нээрглл»

КедYhэр нээрглл гидг нершл давсн зууна 50-ад ^илмYДин чилгч болхд, зевэр идвктэ керглгдх медлт болчксн болвчн, 70-ад ^илмYДт мен YлгYрлсн шYлг, ут шYлг, егYлсн шYлг; 80-ад ^илмYДт эпосиг нерлсн утхта зерг эдл биш нерэдлh эс ги^ эдл биш утхар керглгдх бээв. Тер цагт барлгдсн мо^л утх-зокъялын туу^ин бичлhэс хэрYлт ол^ болхмн. Зуг цен Yлмэтэ шYлгиг Yзхд:

1. «Байрин дуулл»-ыг нээрглл [Шугара 1989: 233]; «Эмллин белгтэ цецг»-иг «нээрглл» [Шугара 1989: 267]; «Луусин хаадудын хYрм», «Нарн-Герлин кYYкд», «Уурhин дун» зергиг бас нээрглл [Шугара 1989: 283]; «Нандьр, СYмр хойр»-иг тYYклх нээрглл [Шугара 1989: 244.]; «Бодь цаЬан герэснэ намтр»-иг нээрглл [Шугара 1989: 143].

2. «Наньдр, СYмр хойр»-иг тYYклх нээрглл [Сайнбаяр, Мандах 1987: 75]; «Байрин дуулл»-ыг уй^ин нээрглл [Сайнбаяр, Мандах 1987: 75]; «Эмллин белгтэ цецг»-иг уй^ин нээрглл [Сайнбаяр, Мандах 1987: 101]; «Нарн-Герлин куукд»-иг тууклх нээрглл [Сайнбаяр, Мандах 1987: 101]; «Бодь цаЬан герэснэ намтр»-иг тYYклх нээрглл [Сайнбаяр, Мандах 1987: 136];

3. «Байрин дуулл»-ыг ут уй^ин шYлг [ЖалпYнга 1987: 137]; «Эмллин белгтэ цецг»-иг ут уй^ин шYлг [ЖалпYнга 1987: 434]; «Нарн-Герлин куукд»-иг ут уй^ин шYлг [Жалщнга 1987: 440]; «Луусин хаадудын хYрм»-иг ут эпосин шYлг эс ги^ эпосин шYлг [ЖалпYнга 1987: 413-414]; «Бодь цаhан герэснэ намтр»-иг эпосин шYлг [ЖалпYнга 1987: 487] гих метэр нерл^ бээв.

Эн нерэдлhиг ащглхд, эдл нег шYлгиг эдл бишэр нерл^энэ. Йирцкэдэн ут шYлгиг нээрглл гинэ гидг медлт эдл бээнэ.

1980-ад ^илмYДин зэрм нег онлын бYтэлиг Yзхд, бас талдан нерэдлhиг кергд^э^. YлгYрлхлэ, тYYклх шYлгиг егYлсн шYлг; «Нандьр, СYмр хойр», «Нарн-Герлин kyyW>, «Бодь цаЬан герэснэ намтр», «6лзэ-Ж¡ирhлин дурсхл» зергиг е^лсн шYлг [Жаргал 1982: 417]; «б^лсн шYлгиг бас нээрглл гидг»; «Илиада», «Ж|а^р»-иг ут нээрглл; «Сегэрл» (Эрнцн-Дорж;) болн «Хорчна YPДYД»-иг (Тегс) ик кем^энэ егYлсн шYлг [Гэрэлт 1985: 165] гих зергэр нерл^э^.

Эн Yйин толь бичгтк цээлhвриг Yзхлэ: «нээрглл — [Монгол-хятад толь бичиг 1975]; — егYлсн шYлг» [^

ШЙШМС 1976]; — нээрглл» [Содбилиг, Сью Шуай

Вэн 1997]; «нээрглл — ут шYлг» [БYрэнтегс 1977]; «нээрглл — ут шYлг, шYлглн бичсн ик зокал» [Авианы толь 1983, Сурагчийн толь 1989]; «нээрглл — шYлг, дууллын нег ЗYYл болх эпосин талдан нег келл^ «Эпост Y3». Эпос: нээрглл, егYлсн шYлг гих зергэр бас келдг» [Уртнаст 1989]; ^ — нээрглл, тууль-шYлг» [Нэр томьёоны цуврал бичиг 1989] гих метэр цээлh^энэ.

1980-ад >^илмYДин экнэ Yйин онлын дегтр, е^ллд мен нээргллин туск нерэдлh бээнэ. «Бидн уй^ин ут шYлгиг нээрглл гидг. YлгYрлхлэ, На. Сэн-Цогтын «Байрин дуулл», Ц. Дамдинсурцгин «Буурл ээ^», Б. Бурн-Бекин «Эмллин белгтэ цецг», Нолм-Сарцгин «Ьал Шоцхрин дуулл» зерг шYлг болхла, цуг ^цэм^тэ сээхн нээрглл мен [Линсэ 1982: 386].

Эн Yйин зэрм «Утх-зокъялын онл»-ын сурх бичгт «нээрглл» гих медлтиг биш, «е^лсн шYлг» гих нерэдлhиг чигн кергл^ бээв. 1985 ^илд барлгдсн «урн зокалын онлын CYYP»-т шYлгиг уй^ин шYлг болн е^лсн ги^ эцглэд, егYлсн шYлгт нээрглл эс ги^ тYYклх шYлгиг багтащ, нээрглл гих нерэдлhиг керглсн уга [Харх^ 1985: 359].

«Нээрглл» гих нерэдлhнь мен эн метэр деер зууна 50-60-ад ^илмYДт эдл биш шYлгиг хуудсна кем^эhэрн бэрм^э болhн нерл^ бээсн болвчн, CYYлд 80-ад ^илмYД болхд, зэрм номт М. Ьадамба зерг Мо^л Улсин номтнрин нерэдлЬгэ еер утхар керглсн YлгYP чигн бээнэ.

«вгYлсн шYлгиг бас нээрглл гидг. Гомерын «Илиада», «Одиссея» метин алдрта дуулврмуд болн моцЬлмудын эрт цагин эмдрл, темцлиг YЗYлсн ут нээрглл «Ж^а^р» метин зокал болхла, е^лсн шYлгтэн орна. Эрнцн-Дор^ин «Сегэрл», Тегсин «Хорчна YPДYД» мет ик кем^энэ егYлсн шYлг мана ввр Мо^лд негнт мендлсн юмн [Гэрэлт 1985: 165].

Эн цен ишллтэс нээргллин туск хойр з^лин элементиг мед^ болна. Нээрглл болхла, е^лсн шYлгиг заана. Нээргллд шYлглсн романыг чигн багтана. ШYлгиг «уй^ин шYлг» болн «тYYклх шYлг»

ги^ хойр терл хуващ, хорчна туульта дууг «тYYклх нээрглл» ги^ нерлсн чигн бээнэ [Ван Мандуга 1999: 159-160].

Деер еггдснэс Yзхлэ, деер зууна 1980-ад ^илмYДЭC нааран «нээрглл» гих нерэдлhнь йирцкэдэн ут шYлгиг заащаЬа утхнь эдл болвчн, е^лсн эс ги^ тYYклсн, уй^лсн гих зерг талар эдл биш утхар керглгд^ ирв. Эндр чигн мен туунэ аhулhин туск таньлт балрха бээсэр.

«Нээрглл» гих нерэдлhнэ YYcл, тYYнэ учр-утхнь

Тиигхлэ, ода болтлк цен арвн ^илин турш мо^л утх-зокъялын медлтин «нээрглл»-нь туунэ экл^ YYCх YЙин уул утхтаhан эдл бээсэр бээнY? Эс гихлэ, хYврснY? Уул утхнь чухм ямр бээсмб? «Нээрглл» гих нерэдлhнь кезэ ууссмб? Кен тYPYн бол^ керглсмб? Шинэр зокасн Yг менY? Эн сурврмудт дигтэ хэрYлхд зевэр кецY. Одахна олн номтнр эс ги^ умшачнрин медлтин ут шYлгиг заан нерлсн эн Yг Yлмэ иктэ олцк толь бичгт Yзгдхш. Иимэс тер толь бич^д зокагдх YЙд «нээрглл» гих нерэдлh тедY ергн кем^энд та-арн делгрсн нершл бол^ чадад уга бээ^. Марhанго зевкн мерг^лин бичкн кем^энд негнт керглгд^ бээсн боллцаг хасх болшго.

Одахнд ол^ Yзсн материалын кем^энд а^глхд, эн нерэдлhнь Мо^л Улсин номтнрин шинэр зокасн бээлhнэ нерн мен. Деер зууна 1950-эд ^илмYДин дундк кесгт ввр Мо^лд ор^ ирэд, арhул-аащмар тарн делгрэд иткм керглгдх чухл нег медлт бол^.

Эн нерэдлh номт М. Гаадамбта холвгдна. Туунэ орчулсн Зевллтин утх-зокъялын онлч Г. Л. Абрамовичин «Утх-зокъялын шин^^нэ hардвр»-т «нээрглл» гих нерэдлhиг кергл^, тYYнэ аhулhиг маш тодрха нерэдсн бээнэ. Г. Л. Абрамовичин «Утх-зокъялын шинж^нэ hардвр» гидг дегтр 1959 жилд Эвр Мо^лд тYPYн болж барлгдв [Абрамович 1959]. Yнндэн YYнэс дервн Жилин емн — келхлэ, 1955 жилин «Эвр Мо^лын урн зокал» седкYлд ургл^лн ниитлв. Эн цагас авн мо^л умшачнр тYPYн болж «нээрглл» гих нершлтэ таньлцж эклсн бээнэ.

Г. Л. Абрамовичин эн дегтрт урн зокъялын терл-зуулиг эпосин, уй^ин болн ^^гин (драмын) гиж hурв эцглж, эпосин зокалд эпос, нээрглл, роман, туук, келвр, нээрYллh, йогт тууль зерг долан

зуулиг багтав [Абрамович 1959: 547-600]. YYнэс Yзхлэ, «нээрглл» гигчнь тууклэнэ зокалыг заажана. Тус дегтрт «нээрглл»-иг иигж нерэдв. «Эпоста улмж еер-эдлхн эпосин иру нээргин (шYлглэнэ) нег терлнь едгэ цагт делгрн керглгджэhэ нээрглл болна» [Абрамович 1959: 566].

Утх-зокъялын онлчин Yзсэр нээргллиг дотрнь баатрлгин нээрглл, романтик нээрглл болн реалист нээрглл гиж hурвн зуулд хуваж болна. Эн терл болhнд YлгYP болhн дурссн зокал гихлэ, «Игорин цергин туск Yг» (туурвэчин нерн тодрхаго), А. С. Пушкина «Полтав», М. Ю. Лермонтовин «Хулдач Калашниковын ду-улл» гих зергиг орулж болна. Эн болхла, баатрлгин нээрглл мен. Романтик нээргллд А. С. Пушкина «Цыганмуд», М. Ю. Лермонтовин «Альвн» (Четкр), «Мцыри» (Бадрчн) зерг бээнэ. Реалист нээрглл гигчд Н. В. Гоголин <^ксн алвтнр» («Мертвые души»), Н. А. Некрасовин «Халх келдм живр» («Мороз, Красный Нос»), Н. А. Некрасовин «Орст эмдрх кенд сээхмб?» («Кому на Руси жить хорошо»), В. В. Маяковскийн «Владимир Ильич Ленин» зергэр YлгYPлв. «Ленин» болхла, «уй^лг шинжтэ тYYклсн шYлг мен» [^Ю^Й^Ш 2001].

Гоголин роман «^ксн алвтнр»-нь «уйц^эпосин» шинж-чинртэ. ТYYнд туурвэчэс «эпосин арhар егYлсн ЗYYл бээхин зергцэhэр Эрэсэн улст зерYлсн уй^ин CYлд дуулл (магтал) аhулгдсн гихлэ, зокна» [31: 574] гиж Yзсн учрас нээргллд багтан Yзсн боллта. Эннь яhв чигн, шYлг-ЗYYhин стилин утхар эцглсн учр биш гиж Yзлтэ. Энд дурссн Пушкина шYлгэр узхд, эн хойр шYлг болхла, туунэ бичсн ниит арвн хойр тууклсн шYлгин дотрк алдрта бYтэл мен [^ 2002: 102-103].

М. Гаадамба «Утх-зокъялын онлын товч»-дан [Гаадамба 1960] мен урн зокъялын терл-ЗYYлиг эпосин, уй^ин болн жужгин гиж hурв эцглж, эпосин зокалд эпос, роман, туук, келвр (новелла багтна), нээрулл (очерк), домгта тууль, домг, тууль, йогт тууль, нээрглл (баллад багтна) зергиг багтав. Эннь менл Л. К. Герасимо-вичин «Утх-зокъялын шинжллин удрдхл»-ас иштэ болх бээж. М. Гаадамба нээргллиг иигж нерэдв: «Эпосин ик кемжэнэ шулглсн зокалыг нээрглл гинэ»; Баллад («баллада» гих орс угин эвэчлл^)

гихлэ, «шYлгэр бичсн бичкн келвр чинртэ зокалыг баллад ги^ нерлнэ», — гив [Гаадамба 1960: 280]. Туунэ Yзхэр нээрглл гидг болхла, «шулглсн туук» мен. Эн уг толь бичгт «fffra l^^il

ШШШ 1989]; «Ш»*^,

штп.^шшп ; дат(^) » 1963]; «ш

[ÄffiMft 1989] гих зергэр цээлк^энэ. Баллад гих нерэдлhнь ахр тууклсн шулг гих утхта.

М. haдaмбahин орчулн авсн эн хойр нерэдлhнь келврин болн туукин хуудста тууклсн шулгиг заан нерлсн бээ^. «Нээрглл»-ин улгур болЬщ «Булшин деер» (Цевгмд), «Мана нутгихн» (Ц. Чимд), «Мемэ зег хойр» (Ламсурц), «Курц мерн» (Ц. Ламсурц), «Хорлоhин Че-Балзн» (Ц. Ьээтв), «Дамдина Сук-Баатр» (Ц. Ьээтв) зергиг ик нээрглл; «ввгн-партизана куундэн» (Д. Сецг), «Закдл (бичг) бичлэ» (Ц. Ьээтв) зергиг баллад ги^.

М. Гаадамбын нерэдлhин ahулh маш тодрха. «Нээрглл, баллад хойр болхла уул-йовдлар дам^ул^, утхиг haрhдгaрн уй^ин шулгллэс йилhгднэ» [Гаадамба 1960: 280] ги^ егулснэс «нээрглл» гидгнь тууклсн шулгиг заа^ нерлсиг мед^ болна. «Шулглсн роман бас бээдг болад А. С. Пушкина «Евгений Онегин» гидг шулглсн роман моцкл келнд мен орчулгдсн бээнэ» [Гаадамба 1960: 281] ги^ егулсн зергэс узхд, «нээрглл» болхла, шулглсн роман болн балладын (шулглсн келвр) хоорнд бээhэ «шулглсн туук» болх бээж;.

Талданар келхлэ, нээрглл гигчнь туулин уул-йовдлта шулгиг келнэ. Деер дурс^ ецгрсн эс ги^ талдан олн толь бичгудт ^^ эс гихлэ^*^ гих китд медлтиг цуг «нээрглл» ги^ орчул^ана [Хя-тад-монгол толь 2005]. Олцк орчуллhнь уул нерэдлhиг зев медсн уга бээ^.

Мо^л Улстк XX зууна 30-ад ^илмYДин «нээрглл»

XX зууна 30-ад ^илмудин «нээрглл» гих угин улгур ода болтл олдад уга. Болвчн, талдан материалас эн бээлhнэ нернэ утхин туск лавл^ болна. С. Буйн-Немхин «Утх-зокъялын уудн» гидг 80009000 угтэ эвкмлд мана ацхргдх «нээрглл»-ин туск соньн зуул бээнэ. Эн дегтриг 1935 ^илд бич^ [Ван Мандуга, Цэдэв 2009]. Эн

дегтрт «нээрглл» гих нерэдлh узгдхш. Болвчн, суулин уйд нээрглл гиж нерлгдсн зокалын туск медэн болн онцлг шинж зерг ик чинртэ зуулмудиг шишлц кесгэр зевэр нэрн-тодрхаhар егулж. Тус дег-трин 2-гч эцгд туурвэч «йир угин шулг», «шулгллтэ егулмж» гих зерг медлтиг дурсн hарhж, тус болhна туск бодта улгуртэ егулв. Мана ацхржах тер «шулгллтэ егулмж» гигч мен.

«Урн шог-инэднэ зуул болн бичкн тууль, туукин егулмж тергутнь «шулгллтэ егулмж»-ин кевэр бичхлэ, умшхд мен негн янзын онц соньн урн зокал болна»; «Йир тиим шулгллтэ егулмжэр бичсн бичкн-баh туулин зуул бээтхэ, ик тууль, туукин зуул, ил^уя зун, барун узгин олн улст онц ергнэр делгрсн бээнэ»; «Эн шулгллтэ егулмжиг бичхд, улгурчлн, угчлн бичх улгуртэ болад эцгин уг, куундэнэ нээрYллhэр бичж йовтл, шулглн холвж егулх болн тиигтлэн дэкн эцгин нээрyллhэр бичх метчлн йирин угин шулг болн холвана нээрyллhиг хольсн зокалын кев болв» [Ван Мандуга, Цэдэв 2009: 321-322].

С. Буйн-Немхин улгур болhж ишлсн шулгт «Энчн кевунэ шастр», «Ьурвн зун тээчудиг дарсн домг» зерг бээнэ. Тер бас хэрлцн куундсн болн элдв бээдлиг толhа холвж hо-сээхнэр егулх зуул болв» [Ван Мандуга, Цэдэв 2009: 326] гиж ашлн бичсн бээв.

С. Буйн-Немхин егyлжэhэ «шулгллтэ егулмж» гидг болхла, туулин уул-йовдлыг егулсн тууклх шулг юмн бээнэ. Деер зууна 20-эд жилмудэс эклн тиим шулгиг Эвр Мо^лд «егулсн шулг» [Тиэн-сан Ри, Содномравдан 1963] гиж нерлснь эндэс иштэ бээсн бээж.

Деер келгдснэс узхлэ, С. Буйн-Немхин «Утх-зокъялын уудн» бичгдсн 1935 жилд «нээрглл» гидг нершл бээхш эс гиж иткм керглгдх нершл болж чадад уга бээж. Болвчн, 69-эд жилмудин Мо^л Улсин толь бичгт эн тускар цээлhвр бээнэ. «Мо^л келнэ товч тээлвр толь»-д «нээрглл: шулглн бичсн ик зокал. «Курц мерн» гидг нээрглл» [Цэвэл 1966] гиж тээлвр хадсн бээж.

Мо^л Улстк шин зууна «нээрглл»

Деер зууна 1940-50-эд жилмудэс нааран эн медлтнь чухм ямр утхар керглгдж бээсн, ил^уя туунэ кегжлиг утх-зокъялын шуумж судллhна эс гиж онлын дегтр-бичгэр бодта шинжлх чухлта. Туунэ

дотрас чухл нег улгур болhж, Мо^л Улсин номт Ц. Билг-Сээхнэ «Ухарх (медх) — шин уйин урн зокалын онл»-д (Улан-Баатр, 2003) эн медлтиг яhж тээлврлж бээсиг узсув. Тус дегтрт «нээрглл» гидг медэнэ туск тодрха нерэдллh бээнэ. Эннь одаЬин Мо^л Улст керглгдж бээhэ ниитлг нег улгур. «Романа хеен келгддг нег ик терлнь тууклэнэ зокалын хувд нээрглл, туук хойр мен»; «Мо^л Улсин амн зокалд нерэдлhнэ кевин терлнь баатрлг эпоста зевэр холвата»; «1930-ад жилмудэс хооран тодрха уул-йовдл, баатрмуд-та шулглсн ахрхн зокалмудыг нээрглл гиж нерлж ирснь унндэн болхла, шулглсн туукл мен» [Билигсайхан 2008: 125-126].

Туурвэч уунэннь улгур болhж, «Чицгсин эр хойр заИлын тууж»-ин шулглсн хувлвриг дурссн бээнэ. Ц. Билг-Сээхнэ эн нерэдлhнь М. haдaмбahинтa ав-эдлхн гиж келж болна.

«Мо^л келнэ делгрцгу тээлвр толь»-д [Дэлгэрэнгуй тайлбар толь 2008] «Нээрглл: шулглн бичсн ик кемжэнэ уй^ин зокал. «Бидн иру нээргч (шулгч) Ц. Ьээтвин «Дамдина Сук-Баатр» гидг нээрглл умшлавидн» (Ц. Чимд: «Хавр, намр») гиж тээлврлжэнэ. Эн тээлврнь «Мо^л келнэ ик тээлвр толь» гих цэкм тольта ав-эдлхн бээнэ. Цэкм тольнь тер 2008 жилин толин интернет-кевлл болжана.

Энд келгджэх «уй^ин зокал» гидгнь уй^ин шулгиг заасн биш, хэрнь, тууклэнэ зокалын уй^лг шинжиг тодрхалсн керг мен. «Дамдина Сук-Баатр» гидг дунд кемжэнэ тууклсн шулг ууг герчлнэ. «Урн зокал: онл, тууж, шуумжлл» гих невтркэ тольд «нээрглл»-иг иигж тээлврлв: «Грек келнэ нершл. Уйц^эпосин том кемжэнэ шулглсн зокалын терл-зуул. Yндсн онцлгнь эпосин зокалла тодрха уул-йовдлта, баатрин керг-йовдлыг туужлн егулх бээтл, талдан талас hол баатр эс гиж егулгчин бодл-санан, седкл-кедллиг (эмоции) уй^ин зокалын дурсллин aрhaр илркулдг учрас эпос, уй^ин зокалын аль-алин онцлгиг хaдhлсн бээнэ» [Галбаатар 2012: 233].

«Нээрглл»-иг орсаИар «поэма» гинэ. Толь бичгт эн угиг «тууклсн шулг» гиж тээлвржэнэ. Орс нерэдллhнэ утх, ил^уя де-ерк невтркэ толин тээлврэс авад узхлэ, «нээрглл» гидг нерэдлhнь кезэцк эпос мет тууклсн шулгиг зааж нерлснь тодрха бээнэ.

Ашлвр

«Нээрглл» гидг медлтин ирл, хуврлтиг холвгдлЬга материалд суурлн, деерк мет хэн шинжлж, иим цен талар турун алхм ашлж болна:

Негдвэр, «нээрглл» гидг нерэдлh болхла, XX зууна 50-эд жилмудин дунд кесгт М. hадамбаhин орчулсн Зевллтин утх-зокъялын онлч Г. Л. Абрамовичин «Утх-зокъялын шинжлhнэ hардвр»-ар дамжн, Дунд Улст турун болж улмжлгдн орж ирв. Мо^л Улст «нээрглл» гидг болхла, кемжэhэрн тууктэ эдлхн болх тууклсн шулг мен. Деер зуун 1940-50 жилмудт иим утхар керглгдж, ода куртл эдлхн утхарн керглгдсэр бээнэ.

Хойрдвар, XX зууна 50-эд жилмудин чилгчэс эклн, «нээрглл» гидг нершлиг онл, шуумжд керглдг болв. Соньн болхд, эн «нээрглл» Эвр Мо^лд улмжлгдн тарх йовцдан уул утхнь икэр хуврэд, тал-дан нег нершлшц болчксн бээнэ. Утх-зокъялын онлын дегтр-бичгт маш тодрха онлын нерэдлhэр олддго болвчн, бодта керглэнэ дунд «Сегэрл», «Толярл» болн «Хорчна урдуд» зерг романа кемжэтэ тууклсн шулгиг шулглсн роман гиж, «Байрин дуулл», «Эмллин белгтэ цецг», «Бодь цаhан герэснэ намтр» зерг туукин кемжэтэ уй^ин болн тууклсн шулгиг цуhар «нээрглл» гиж нерлх болж.

Ьурвдвар, «туукин хуудсна кемжэтэ тууклсн шулг» гидг ут-хта бээсн «нээрглл» гиж нерлдг медэг 1950-эд жилмудин чилгчин шуумж судллhнд уул утхарнь зев керглгддг болсмн. Болвчн, 1960-эд жилмудин экнэ уй-уй болхд, ут уй^ин шулг эс гиж ут тууклсн шулгиг цуhар нээрглл гиж энду нерлдг болсмн. Эн болхла, Эвр Мо^лын шуумжлэчнр уул медлтиг буру медж керглсн экллт мен. Эн цагин толь бичгт «нээрглл» гих шишлц цээлhвр узгдхш.

Дервдвэр, 1960-70-ад жилмудэс эндр болтл «уй^ин нээрглл», «тууклэнэ нээрглл» гих нершл утх-зокъялын онл, шуумжд иткм керглгдсэр бээнэ. Илцhуя, «тууклэнэ нээрглл» гих акад нершл зокагдсн йовдл болхла, М. Гаадамбын «нээрглл» гих медэг буру медж керглсн ниитлг улгур мен. «Нээрглл» гидг болхла, тууклсн шулгиг заан нерлсн медлт учрас тууклсн гих тодтхл немх чухл уга бээсн юмн.

Тавнд, 1960-эд жилмудин экнд керглгдж эклсн «егулсн шулг» гидг нерэдлhнь ик сурhулин зэрм нег сурх бичгт суулин уй болтл керглгдсэр бээнэ. Эн нерэдлhиг «нээрглл», «уйцhин нээрглл», «тууклсн нээрглл», «ут уй^ин шулг», «ут тууклсн шулг» гих зерг медлттэ хамт эндр болтл хутхн керглсэр бээнэ.

Зурhанд, зэрм нег дегтр, егуллд «нээрглл»-ин уул утхиг зев медн темдглсн болвчн, «шулглсн роман»-ыг чигн багтан узхнь дигтэ биш, Мо^л Улст 1930-ад жилмудт тууклсн шулгин туск егулжэж. Эн улмжллд суурлн, «шулглсн туук»-иг заасн «нээрглл» гих шишлц нерэдлh бээх болж, эндр болтл уул утхарн керглгдсэр бээнэ. Шин зууна экэр барлгдсн «Мо^л келнэ делгрцгу тээлвр толь» болн «Мо^л келнэ ик тээлвр толь» (цэкм толь) зерг улгурмуд ууг герчлнэ.

Дунд Улсин мо^л утх-зокъялын шуумж судллhнд эн «нээрглл» гидг медэг эндр куртл эдл биш утхар таньж тээлврлсэр бээнэ. Гихд, «уй^ин нээрглл», «тууклсн нээрглл»,«егулсн шулг», «тууклсн шулг», «нээрглл» гидг зерг олн нерэдлhиг эдл биш кемжэhэр хутхн керглсэр бээнэ. «Нээрглл»-ин уул утхиг сергэн керглх болмж уга учрас 60-эд жил буру керглж ирсн эн медлт менл эн кевэр урглжлх болна.

Ном ЗYЙ

Абрамович 1959 — Абрамович Г. Л. Зохиож. Утга зохиолын шинжлэ-лийн удиртгал. М. Гадамба орчуулав. Хеххот: Эвер Монголын ар-дын хэвлэлийн хороо, 1959. Авианы толь 1983 — Монгол хэлний баримжаа авианы толь. Хеххот:

Эвер Монголын сурган хумуужлийн хэвлэлийн хороо, 1983. Баяр 1959 — Баяр. Нехер Бурэнбэхийн «Амилалын бэлгэт цэцэг» // Энер цэцэг. 1959. № 11.

Билигсайхан 2008 — Билигсайхан Ц. Ухаарахуй: шинэ уейин уран зохиолын онол. Бээжин: Yндэстний хэвлэлийн хороо, 2008. С. 125-126. Болд 1957 — Болд О. «Нандир, Сумбэр хоёр»-ын тухай санал // Энер цэцэг. 1957. № 11.

Буянбат 1963 — Буянбат Г. Ардын аман зохиол ба «Луусын хадын хурим» // Эвер Монголын едрийн сонин, 1963 оны 6-р сарын 7-ы едрийн, 3-р хэвлэл.

Бурэнтегс 1977 — БYрэнтвгс найруулав. ввер Монголын сурган хумуужлийн хэвлэлийн хороо, 1977.

Ван Мандуга 1999 — Ван Мандуга найруулан зохиов. Утга зохиолын онолын удиртгал. Бээжин: Yндэстний хэвлэлийн хороо, 1999. С. 159-160.

Ван Мандуга, Цэдэв 2009 — Ван Мандуга, Цэдэв Д. харгуулан найруулав. Сономбалжирын Буяннэмэх (дерев). Бээжин: Yндэстний хэвлэлийн хороо, 2009.

Гаадамба 1960 — Гаадамба М. Утга зохиолын онолын товч. Хеххот: ввер Монголын ардын хэвлэлийн хороо, 1960.

Галбаатар 2012 — Галбаатар. Уран зохиол: онол, туух, шуумжлэл (нэв-тэрхий толь). Улаанбаатар, 2012. С. 233.

Гэрэлт 1985 — Гэрэлт Б. Зохиол туурвих ёсон. Хеххот: ввер Монголын ардын хэвлэлийн хороо, 1985. С. 165.

Дамбийжалсан 1959 — Дамбийжалсан Ха. Бялхам сэтгэлэг, асгалам хэл-лэгтэй «Баярын дуулал» - нехер Сайнцогтын уянгат найраглалыг ун-шаад // внер цэцэг. № 9. 1959.

Дэлгэрэнгуй тайлбар толь 2008 — Монгол хэлний дэлгэрэнгуй тайлбар толь. Улаанбаатар: Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн хэл зохиолын хурээлэн, 2008.

Жалпунга 1987 — Жалпунга М. Одоо уейин монгол уран зохиолын туухэн найруулал. Хеххот: ввер Монголын сурган хумуужлийн хэв-лэлийн хороо, 1987.

Жаргал 1982 — Жаргал. Утга зохиолын онол. Хеххот: ввер Монголын сурган хумуужлийн хэвлэлийн хороо, 1982. С. 417.

Линсэ 1982 — Линсэ. Утга зохиолын задлалтын ухаан. Хеххот: ввер Монголын сурган хумуужлийн хэвлэлийн хороо, 1982. С. 386.

Монгол-хятад толь 1999 — Монгол-хятад толь. Хеххот: ввер Монголын их сургуулийн монгол судлалын хурээлэнгийн монгол хэл бичиг судлах газар найруулав. ввер Монголын их сургуулийн хэвлэлийн хороо, 1999.

Монгол хэлний толь 1997 — Монгол хэлний толь. Ц. Норжин, М. Мерен эрхлэн найруулав. Хеххот: ввер Монголын ардын хэвлэлийн хороо, 1997.

Монгол-хятад толь бичиг 1975 — Монгол-хятад толь бичиг. Хеххот: ввер Монголын сурган хумуужлийн хэвлэлийн хороо, 1975.

Мэдэлт 1963 — Мэдэлт. «Амилалын бэлгэт цэцэг»-ийн тухай товч егуулэх нь» // ввер Монголын их сургуулийн эрдэм шинжилгээний сэтгуул. № 2. 1963.

Нэр томьёоны цуврал бичиг 1989 — Хятад-монгол харьцуулсан нэр то-мьёоны цуврал бичиг: утга зохиолын нер томьёо. Хеххот: Эвер Мон-голын сурган хумуужлийн хэвлэлийн хороо, 1989.

Эвер Монголын утга зохиолын туух 1962 — Эвер Монголын Эертее За-сах Орны утга зохиолын туух. Хеххот: Эвер Монголын ардын хэвлэлийн хороо, 1962.

Ринчиндорж 2017 — Ринчиндорж. Монгол найраглалын шинэ ертенц еед мэрийсугэй // Алтан тулхуур. 2017. № 1.

Сайнбаяр 1957 — Сайнбаяр Т. «Нандир, Сумбэр хоёр»-ыг уншаад // Эвер Монголын едрийн сонин, 1957 оны 5-р сарын 26-ы едер.

Сайнбаяр, Мандах 1987 — Сайнбаяр Т., Мандах, Энхсайн нар найруу-лав. Дундад Улсын монгол ундэстний одоо уейин утга зохиолын туух (дээд). Хеххот: Эвер Монголын соёлын хэвлэлийн хороо, 1987.

Сайшаалт 2002 — Сайшаалт На. Найраглал // Монгол судлалын нэвтэр-хий толь. Утга зохиол. Хеххот: Эвер Монголын ардын хэвлэлийн хороо, 2002. С. 231.

Содбилиг, Сью Шуай Вэн 1997 — Содбилиг, Сью Шуай Вэн эрхлэн найруулав. Хятад-монгол толь. Хеххот: Эвер Монголын сурган хумуужлийн хэвлэлийн хороо, 1997.

Сурагчийн толь 1989 — Сурагчийн монгол хэлний толь. Хеххот: Эвер Монголын сурган хумуужлийн хэвлэлийн хороо, 1989.

Тамсурэн 1962 — Тамсурэн. «Бодь цагаан гереесний намтар»-ын ундэстний онцлог шинж // Энер цэцэг. 1962. № 5.

Тиэнсан Ри, Содномравдан 1963 — Тиэнсан Ри, Содномравдан. Утга зохиолын онолын ундсэн мэдлэг // Энер Цэцэг. 1963.№ 3.

Уртнаст 1989 — Уртнаст А. Уран зохиолын товч толь. Хеххот: Эвер Монголын сурган хумуужлийн хэвлэлийн хороо, 1989.

Хархуу 1985 — Хархуу зохион найруулав. Уран зохиолын онолын суурь. Хеххот: Эвер Монголын ардын хэвлэлийн хороо, 1985. С. 359.

Хятад-монгол товч толь 1955 — Хятад-монгол товч толь. Эвер Монго-лын монгол хэл бичгийг судлах хурлаас найруулав. Хеххот: Эвер Монголын ардын хэвлэлийн хороо, 1955.

Хятад-монгол толь 2005 — Хятад-монгол толь. Д. Баатар эрхлэн найруулав. Хеххот: Yндэсний хэвлэлийн хороо, 2005.

Хятад-монгол толь 2005 — Хятад-монгол толь. Эвер Монголын Нийг-мийн Шинжлэх Ухааны хурээлэнгийн монгол хэл бичиг судлах газар найруулав. Бээжин: Yндэстний хэвлэлийн хороо, 2005.

Цэвэл 1966 — Цэвэл Я. Mонгол хэлний товч тайлбар толь. Улаанбаатар:

Улсын хэвлэлийн хэрэг эрхлэх хороо, 1966. Шугара 1989 — Шугаpа в. Mонгол Yндэстний одоо Yейин уран зохиолын тYYх. Хеххот: ввер Mонголын их сургуулийн хэвлэлийн хороо, 1989. Шугара 1960 — Шугаpа в. Нам ба тергYYлэгчээ магтан дуулсан «Баярын дуулал» // внер цэцэг. 1960. № 6.