CC BY
0МЭДЕНИ М¥РА
https://doi.org/10.47500/2023.v15.i3.03
ГТАМР 03.01.09
Ибраева А^.1
^азакстан Республикасы ¥лттык музеш Астана к., К,азакстан 1e-mail: akmaral1971@mail.ru
МУЗЕЙ 1С1НЩ ТЕОРИЯЛЬЩ-вДКНАМАЛЬЩ
МЭСЕЛЕЛЕР1
Ацдатпа. Гылыми макала музей кшщ теориялык-эдкнамалык мэселелерiне арналады. Елiмiз тэуелсiздiгiн алган жылдардан бастап, когамдык-гуманитарлык гылымдар саласында талай iргелi зерттеулер дYниеге келдь Бiздщ карастырып отырган К,азакстан музейлерi та-рихынын теориялык-методологиялык мэселелерi элi кYнге дейiн езшщ зерттелу мэресше жетпеген, жацаша пайымдауларды кажет ететш тустардын бiрi болып табылады. Кешеп кенеслк дэуiрде тарих гылы-мы узак уакыт бойы коммунистiк партия идеологиясына негiзделген сыцаржактылыкка бой урып, тарихшы галымдарымыздыц енбектерi шынайылыктан, тарихилык каFидаттардан алшак болды. ¥лт тарихын зерттеудщ устанымы марксизм-ленинизм iлiмiнен туындауына орай, саяси жYЙе курылысына, халыктын, мэдени жагдайына, тарихи окига-ларга эдiл талдау жасалмады. Мэселенi зерттеу барысында отандык, шетел галымдарынын гылыми айналымга енген енбектерi жан-жакты карастырылып, макаланын мазмунын ашу барысында тиiмдi пайдала-нылды.
Кiлт сездер: музей, эдкнама, мэдени-рухани мура, музейлiк зат, кешпелыер eркениетi, диалектикалык материализм, музеология, концепция.
^ркпе
гiн танытатын аЙFак-белгiлердi улттын берiдегi атауы орныккан кезден бастап тYгендеу Yрдiсi, эдетте сол елдi текйз-та-рихсыз етш керсетуге себепшi болды. Тарихтын тар жол, таЙFак кешулерiнде асыл казынасын, елдiк аЙFак-белгiлерiн тонатып алFан халыктар, сез жок, сол дэулетпен бiрге eзiнiн тарихи жадын да кемесюлейдь Егер ата-бабанын кeзiндей болып, алыс Fасырлардан жеткен мура-
K,азiрri танда Fалымдардын Отан та-рихындаFы теориялык ойдын сонFы та-быстарын колдану аркылы зерттеулерi тарих гылымы методологиясын аскара-лы биiктерге шыFара отырып, зерттеу-дiн жанаша баFыттаFы непздерш кала-ды. Кeшпелi еркениет жайында iргелi енбектер жазFан белгiлi Fалым Акселеу Сейдiмбектiн пiкiрiнше: «...Елдщ елдь
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
лардын жin-жыpFacы шы^пай терш-де туратын болса, ондай ел езш FaHa терещрек TYciHin коймайды, сонымен 6ipre езгеге де TYcirnKTi api танымал болмак. Адамнын текллтн бтм-бол-мысына карап тaныn-TYciнуге болатын шы^ар, ал ел-журттын тектiлiгi онын та-6mfm жэне элеуметтiк ортасында туын-даткан aЙFaк-белгiлеpiмен паракталса керек. Сондьщтан, кешnелi бабалары-мыздын кешше iлеcin бYгiнгi кYнiмiзге жеткен мэдени-рухани дэулетiмiздiн барына ^MFa^ жоFынa салауат деп карап отыруын кaзipгi тaлFaм-тaлan эсте кетермейдЬ>, - деген niкipi окырман ка-уымFa Yлкен ой салып отыр (Сейдiмбек, 1997: 86).
БYгiнгi кYнi зеpттеушiлеpден шынайы тарихи кaFидaттapFa непздел-ген зеpттеулеpдi талап ететiн коFaмдык сураныс кептеген мэcелелеpдi жанаша Fылыми-тaнымдык жaFынaн пайым-дауды мiндеттеуде. Сондыктан, Fылыми зерттеулердщ эдicнaмaлык устанымда-ры мемлекет кураушы, бipегей мэде-ниет пен кешпелыер еpкениетiнiн кай-таланбас Yлгiлеpiн калыптастырушы автохонды казак халкынын улттык мYД-делеpiне сай келуi кажет. Осыпан орай, тарихымыздын шындык шежipеciн, тэуелciздiгiмiздiн асыл мураттарын, кешnелiлеp еpкениетiнiн кайталанбас туындыларын ез экспозицияларында керсету максатында жумысынын не-ri3ri бaFыттapын уйымдacтыpFaн К,а-закстан музейлеpiнiн калыптасуы мен дамуынын тарихи тэжipибеciн Fылыми туpFыдa зеpттеудiн эдicнaмaлык уста-нымдары кандай болуы керек деген са-уалдар туындайды. Эдicнaмa тарихшы-нын такырыпты зерттеу куралы болып табылатындыктан, зерттеушМ Yнемi Fылыми iзденicке итеpмелейдi. Гылыми енбектiн сапалы жазылуы зеpттеушiнiн KOлындaFы эдic-тэciлдеpдiн, куралдар-
дын кeптYрлiлiriмен байланысты. Сондыктан, ^огамныц дамуымен тарих Еылымынын, Heri3ri TYciHiKTepi дамы-тылып, байытылып, eзгертiлiп отыра-ды.
Материалдар мен эдктер
Гылыми макаланын эдкнамалык непзше шынайылык, тарихилык, жY-йелiлiк жэне салыстырмалы талдау кагидаттары басшылыкка алынды. К,а-закстан музей ici тарихына катысты енбектер мен деректiк материалдар теориялык тургыдан талданып, ^огам дамуынын 6Yrmri кезенде калыптаскан ой-пiкiр мен кезкарас негiзiнде гылы-ми айналымга енгiзiлдi. Отандык му-зейлердiн калыптасу жэне даму тарихы жайындагы мурагаттык тын деректердi пайдалану, мэcеленi кещнен, жан-жакты карастыруга мYмкiндiк тугыз-ды. Зерттеу жумысынын эдicнамалык TYЙiнiн шешу диалектикалык таным негiзiнен каралып, зерттеу жумысын пайымдау барысында казiргi кезендегi тарихи YPДicтер жан-жакты пайдала-нылып, элемдiк кезкарас денгейiнде зер-делеуге талпыныс жасалды. Музейлердi когамдык-элеуметлк институт ретiнде зерттеу, онын калыптасу алгышартта-ры жэне тарихи даму зандылыктарын, функционалды мiндеттерiн TYciндiретiн жалпы гылыми-зерттеу каFидаттары жэне эдicтерi макаланын теориялык мазмуны мен мэн-магынасын ашуда толыктай негiзделдi. Будан шыгатын непзп кагида, музей iciнiн тарихы отандык мэдениет тарихынын жэне музей Yрдiciн зерттейтiн музейтанудын ажы-рамас курамды бeлiгi болып табылады.
Мэселеш зерделеу барысында К,а-закстан мэдениет тарихынын Yлкен салаларынын бiрi музейлердщ калыптасу жэне даму тарихынын тэжiрибеciн улттык мYДДе тургысынан кайта карау
кажетллтнен казiргi сураныстарFа сай теориялык-эдкнамалык устанымдар-ды басшылыкка ала отырып зерделеу негiзге алынды. Кешеп кYнге дейiн та-рих Fылымында формациялык бaFыт-тан баска тарихи зерттеу эдк-тэалдерш KOлдaнуFa мYмкiндiк болFан жок. Се-бебi, кез келген «буржуазиялык», «бур-малаушылык (фальсификаторская)», «марксизмге карсы» тарихнама бiздiн тарихи танымымы^а жат болды. БYгiн-гi Отан тарихын зерттеудiн формациялык, еркениетлк, технологиялык, синергетикалык эдiснaмaлык тэсiлдерi орныFa бaстaFaн. Зерттеу тэсiлдерiнiн кeптYрлiлiгi карастырып отырFaн К,а-закстан музейлершщ калыптасу жэне даму тарихын гылыми турFыдa зерде-леуде манызды рел аткарды.
Талк;ылау
Идеологиянын тарихи сaнaFa кан-шалыкты кYштi эсер ете алатынды^ын кешегi кенестiк тарихнама дэлелдеп бердь Гылыми зерттеулерде Yстемдiк еткен К. Маркстщ адамдардын ма-териалдык eндiрiспен байланысын тек элеуметтiк-экономикaлык сaлaFa талдау жасаумен шектейтiн формациялык устаным улыктaлFaн едi. Бул тужырымдама (авт. - концепция) зерттеушiнi калыптаскан тарихи зан-дылыкка бейiмдеп, эр тYрлi тарихи ке-зендерге диахрондык (тaбиFи калыптасу жaFынaн эртYрлi тарихи YPДiстердi уакытына карай орналастыру) жэне синхрондык (тарихи сабактастык, онын белгiлi уакыт мерзiмiндегi жaFдaйы) салыстырулар жaсaуFa мYмкiндiк бер-гешмен, тарихи дамудын барлык саты-сына формациялык турFыдaн карау, OFaн методологиялык жэне дYниетa-нымдык маныз беру, тарихты зерде-леудiн баска кaFидaттaрын мойында-мау, коFaмдык-экономикaлык формация
МЭДЕНИ М¥РА
категориясын жеке дара дэрштеуге экелдi. Мэдениет тарихынын курамды белт ретiнде музейлер жумысынын Heri3ri багыты жэне гылыми-зерттелу мэселелершщ тужырымдамалык деш маркстiк-лениндiк методологияга не-гiзделген «тарихи жэне диалектикалык материализм» каFидаттарын калып-тастырды. Бiрiншiсi тарихи мето-дологиянын материалистiк негiзiн курайтын тарихи YДерiс зандылыкта-рын ашуды кездесе, екшшМ жалпы элемдi тану каFидаттарын устанды. Халык Агарту Комиссариаты гылыми белiмiнiн менгерушiсi П.К. Луппол-дын «Диалектикалык материализм жэне музей курылысы» атты мака-ласында: «БYкiл музейлер жумысын тYпкiлiктi кайта курып, оларды мэде-ни революциянын куралына айнал-дыру бYгiнгi кYннiн талабы. Ол Yшiн музей экспозицияларын марксистiк негiзде жасактау кезделш, олар бука-ра хальщты социалистiк курылыска жумылдыру максатында керсетiлуi ка-жет» - деп атап керсетл (Луппол, 1930: 51).
Кенес кезенiнде музейер тарихына арналган гылыми енбектердiн непз-ri устанымы болтан сынаржактылык пен бiрiздiлiкке негiзделдi. Кенесик музейлер кызметiнiн теориялык-ме-тодологиялык багытынын калып-тасуына С.Ф. Ольденбург, А.А. Миллер, И.Э. Грабарь, А.Е. Ферсман, М.Д. Орехов, В.В. Бартольд, П.П. Се-менов-Тянь-Шаньский, И.А. Орбели сиякты сол кездегi белгiлi галымдар, музейтанушылар енбектерi негiз болды. Бул енбектерде музейлердiн негiзгi мiндеттерi мен аткаратын функцияла-рына катысты тYрлi пiкiрлер айтылды. Мэселен, бiреулерi музейлердi тек «ака-демиялык гылыми орталыктар ретiнде карастырып, олардын халыкты агарту
OAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
iсiндегi мацыздылыгын мойындага-нымен, мэдени-агарту жумыстарын жYргiзу музей кIызметкерлерi мшдеть не тиесiлi емес» деген багытты устан-са, екiншiлерi «езшщ eмiрiн сарыккан ескi енер туындыларын жана коFамFа сай туындылар алмастыруы керек» деген каFиданы алFа тартты. «Музей экс-позицияларын музей кызметкерлерi емес, суретшiлер жасауы кажет» деген сиякты пiкiрлер де айтылды. Третьяков галереясынын директоры И.Э. Грабарь бастаFан кызметкерлер «музейлер жинактары - бYкiл халыктын байль^ы. Музейлер ез казанында кайнап калмай, халыкка рухани азык болуFа тшсл. Сон-дыктан музейлердщ алдында турFан негiзгi мiндет карапайым, тYсiнiктi, YЙ-лесiмдi экспозициялар куру», - деген кезкарасты устанды (Юренева, 2003: 560).
Кецес Yкiметi орнаFан алFашкы жыл-дары Халык аFарту комиссары болFан А.В. Луначарский: «Музейлер - ен, ал-дымен халык аFарту жумысынын пре-уi, дегенмен, оларFа баска да элеуметлк функциялар тэн: музейлер - енер кун-дылыктарын сактайтын орын, гылым тiрегi. Музейлер Fалымдар мен сурет-шiлер Yшiн Fана емес, жалпы халык Yшiн кажет. Сондыктан музейлердiн алдында турFан непзп мiндет - корла-рындаFы жэдiгерлердi керермендер-ге жYЙелi тYрде усына бiлу. Музей -адамзаттын естелж кiтабы, сондыктан кермеге шебер койылFан жэдiгерлер керермен сезiмiн оятып, ерМн кеней-туге кемектесе бiлуге тшс. Музейлердi тамашалаумен катар оларда жумыс iстеуге болатындыктан, аFарту мен окы-ту кызметiн тек кермелер аркылы Fана шешпей, лабораториялар, аудитори-ялар мен шеберханалар ашу кажет», - деген жана Yкiмет талабын жеткiздi (Луначарский, 1958: 76). Сонымен ка-
тар, музей экспозицияларын «БК(б)П тарихынын кыскаша курсына» негiздеп куруы, кенестж тарих Fылымынын ме-тодологиялык туFырнамасын бiржола бекiттi. Осылайша, бiрiздiлiк пен сынар-жактылыкка негiзделген кенестiк му-зейлердiн мураты социалисiк идеяны уаFыздау болFандыктан, еркениет, улт-тык мYДДе, тарихи-мэдени кун-дылыктар сиякты уFымдар музейлер тынысынан ысырылып отырды. Осы такылеттес пайымдар кенестiк К,а-закстан тарихына арналFан зерттеулер-де аз кездеспейдь
Нэтижелер
Формациялык методологиялык баFыттын диахрондык жэне синхрон-дык зерттеу тэсiлдерi коFамнын дамуы мен езгеруше сай кенестiк музей Yл-псшщ калыптасуын, экспозиция мен кeрмелердi социализм максаттарына сай куру каFидаттарын, экскурсиялык жумыстардын саны мен сапасын анык-тауда, Fылыми-зерттеу, мэдени-аFарту жумыстарын уйымдастыру, керермен-дер Yшiн жэдiгерлер жайында арнайы тYсiнiктемелер берудi, тYрлi такырып-тарда дэрiстер оку сиякты музей кыз-метiнiн негiзгi баFыттарын салыстырма-лы тYрде зерделеуге мYмкiндiк бердь Сонымен катар, марксистiк идеология адамзат тарихынын эр тYрлi кубы-лыстарын бiр арнаFа (мемлекет, идеология, мораль, мэдениет, таптык кYрес) сыЙFызуFа тырыскандыктан музей ган-дегi мемлекетлк саясаттын калыпта-суы, музей корларын жабдыктаудаFы жэне экспозиция курудаFы таптык устанымдар социализмнiн женiсi мен жепслктерш насихаттау тустарына тал-дау жасау мен сипаттауFа жетеледi.
Дегенмен, кешнп кездегi мэселенiн мэн-жайын тYсiндiруге сын кезбен ка-рау, тарихи-элеуметтiк дамуды темен-
нен жоFaрыFa ету YPДiсiнде тYсiндiрiп келген бул тужырымдаманын (концеп-циянын) мынадай жарамсыздык бел-гiлерi аныкталды: бiрiншiден, узак жыл-дар бойы тарих гылымы басшылыкка алып келген жалпы адамзат тарихын жэне кешпелыер мэдениетiн тек ма-териалислк турFыдaн карау, зерттеу-дiн аясын тарылтып, тым шектегенiн aнFaртты; екшш^ден, тарихи YPДiстi тек формациялык непзде тYсiндiру кепте-ген окиFaлaлaр мен кубылыстар, мэ-дени YДерiстер желМн назардан тыс калдырып, жекелеген халыктардын улттык рухани кундылыктары мен улт-тык психологиялык танымын умыт еттi; Yшiншiден, узак FaсырлaрFa созылFaн тарихи YPДiстi формациялык непзде зерделеп келген тарихи материализм еуразиялык еркениет ареалында ка-лыптасып, дамы^ан кeшпелiлер мэде-ниетiнiн тарихи-философиялык мэнш ашып бере алмады; тeртiншiден, елдер мен халыктардын дэстYрлi элеуметтiк байланыстары мен улттык кундылыкта-рынын жокка шыFaрылуы, тарихи Yр-дiстегi бYгiнгi eзгерiстердiн мэнiн керсе-туде дэрменаздтн байкатты; бесшшь ден, бYгiнгi ^ннщ тарихнамасы элемнiн жэне улттык устанымдар категорияла-рын кажет еткендiктен жалпы адамзат-тык кундылыктар мен таптык мYДДелер KaFидaттaрынын арасында кайшылык тудырды. Сондыктан, зерттеу жу-мысында мэселеш сызыктык-прог-рессивтiк устaнымдaрFa байлап коя-тын мaрксистiк методологиянын кейбiр эдiс-тэсiлдерi тиiмдi болFaнымен кеп Kaжеттiлiк тудырFaн жок.
Гылыми зерттеу жумысын жазу ба-рысында объективтi шындыкка жетуде тYрлi кезкарастар жэне тарихи зерттеу эдктершщ кеп тYрлiлiгiмен ерекшеле-нетш методологиялык плюрaлизмнiн манызы зор. Сондыктан, К,азакстан
МЭДЕНИ М¥РА
музейлерiнiн калыптасуы мен даму тарихын, курылымдык езгерктерш, экспозициялык, Fылыми-зерттеу, мэде-ни-aFaрту, бaFaлы тарихи-мэдени кун-дылыктарды жинактау, сактау жумы-сынын негiзгi бaFыттaрын улттык мYДДе турFысындa зерттеуде «Анналдар» мек-тебiнiн eкiлдерi негiзiн сaлFaн еркениет-тiк бaFыттын ыкпалы мол болды. 1929 жылы француз тарихшы-материа-листерi М. Блок жэне Л. Фебр непзш сaлFaн аталмыш мектеп еюлдершщ кезкарастары «коFaм, мемлекет, еркениет» уFымдaрынын айналасына тоFыскaн едi. Адамзат коFaмынын даму тарихын зерттеудi кыска тарихи окиFaлaрмен си-паттаудын орнына узак тарихи Yрдiстер негiзiнде пaйымдaуFa негiзделген мектеп eкiлдерiнiн методологиялык бaFыты адамдар санасына, жеке тулFaнын жэне букаранын элемдi кабылдауына, ерке-ниеттiн зерттелу мэселелерiне, элемдi тану, тYсiну денгейiне YHiлу мэселе-сш койды. Бул теориянын кундылыFы зерттеушМ бYгiнгi элеуметтiк тYсiнiк шенберiнде калып коймaуFa, зерттеп отырFaн мэселенi кещнен «тaбиFaт, адам, коFaм, мемлекет, мэдениет, еркениет» мэселесшен кaрaстыруFa жетелей-дi. Мундай кезкарас музей М тарихын KOFaм дамуы тарихымен сабактастыра отырып нэтижелерi мен жетiстiктерiн, кемшiлiктерi мен кайшылыктарын ер-кениеттiк бaFыттa зерттеуге мYмкiндiк бердi. Gркениеттiк методологиялык бaFыттын устанымдары Н. Данилевский (Данилевский, 1991: 629), О. Шпенглер (Шпенглер, 2002: 528), А. Тойнби (Тойнби, 2002: 736) енбектершде кещнен кершк тапты. Галымдар ез енбектершде адамзат тарихын зерттеудщ методологиялык бaFытын адамилык, рухани-лык кундылыктармен байланыстырады.
Музейлердiн калыптасуы мен даму тарихын зерттеуде мэселеш Отан та-
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
рихынын курамды бeлiгi ретшде ка-растырып, бYгiнгi кYн талаптарына сай келетiн eркениеттiк методологиялык устанымдарFа сYЙене отырып зерде-леген жен. Сондыктан, зерттеу жумы-сын жазу барысында eркениеттiлiктiн басты белгiсi улттык рух, улттык идея, улттык сана, улттык ДЭCTYр, улттык тэрбие каFидаттары басшылыкка алын-ды. Аталмыш каFидаттардын зерттеу жумысында кeрiнiс табуы эдкнамалык устанымдарды орайластырумен тыFыз байланысты. «¥станым» уFымы та-рихшы Fалым Х. Эбжановтын пМрш-ше: «Зерттеу нысаны мен пэнiн дэл тануFа непз боп каланатын эрi колданы-латын гылыми ереженi, бастапкы каFи-даны» аныктайды (Гылыми бюллетень, 2009. №2: 26-31).
Макаланы жазуда колданFан уста-нымдар аясы, бiрiншiден, музейлер ез корларында халыктын сан Fасырлык тарихын баяндайтын кундылыктар-ды шоFырландырFандыктан еркени-ет теориясынын дэстYP мен сабак-тастык устанымын каперден шыFармау. ДэстYP мен сабактастык тарихи-мэдени тэжiрибе YДерiсiндегi жана мен ескшщ арасындаFы объективтi кажеттi байла-ныс. Бул байланыс тутастыкты камта-масыз етедi жэне мэдениеттiн YДемелi дамуынын алFышарты болып саналады. Сондыктан, зерттеу жумысын жазу барысында музейлер еткен шак пен осы шакты байланыстырушы, жалFасты-рушысы ретiнде карастырылды. Музей койылымдарына орналаскан эрбiр мура-мураFаттын астарында халкы-мыздын тарихы жатыр. Сондыктан, музейдi элем Fалымдары «улт тарихы-нын кермеа» деп атайды. К,азак мем-лекетшщ тамырын алFашкы сак, YЙсiн тайпаларынан, тYркi дYниетанымынан, К,азак хандыFынан iздеймiз. Сол кезден бастап Yздiксiз жалFасып келе жаткан
тарихи-мэдени кундылыктарын 6YriHri урпакка мирас етiлген бай мура ретшде карастыру тарихшынын мшдеть К,азакстан музейлерi бул мураларды тауып, дурыс багалап, гылыми сурып-таудан етюзш ез койылымдарына кою аркылы халкымыздын тарихы мен мэ-дениетш бYкiл элемге керсетуде. Де-генмен, коFам дамуынын эр кезещнде улттык тарихи-мэдени мураларга деген кезкарас эр тYрлi болды. Мэселен, кецес кезещнде музейлер саясаттын, идеоло-гиянын куралы болгандыктан олардын корына социализмдi насихаттайтын жэдiгерлер кебiрек жинакталып, улттык кундыльщтарга кенiл белiнбеген.
Екшш^ден, тарихи-мэдени кун-дылыктар - еркениет елшем^ мате-риалдык жэне рухани кундылыктар адамзаттын шыгуын байланыстырушы, сабактастырушы, жалгастырушы механизм ретiнде карастырылды. Эрке-ниеттiк кундылыктар адамдык мэдени иплжтер аркылы кордаланып, дэстYр-шiлдiк пен жанашылдыктын кезектес Yдерiсiнде сабактаса отырып, белг^ бiр тутастыкты курайды. Сондыктан, зерттеу жумысында адамдардын к-эрекет негiзiнде дYниеге келiп, музейлер ко-рында сакталган кундылыктарды халык иплтнщ еркениеттiк негiзi ретiнде карастырылды. Олардын арасында тарих-та белг^ тулгалардын жеке заттары, халкымыздын жаугершыж замандарда колданган кару-жарактары, коленер туындылары, эшекейлiк буйымдар бар. Ата-бабадан калган мурага курметпен карап, кастерлеу нэтижесшде кептеген тарихи кунды буйымдар казiргi заман-да тэуелсiз республикамыздын алтын корын, мэдени казынасын курап отыр.
Yшiншiден, музейлер мураты улт тарихын жэне рухын аскактатушы устанымын непзге ала отырып, бYгiнгi музейлер когамнын даму кезендерi мен
тарихи YДерiстердi кужаттаушы, мэде-ниеттi, улттык бiрегейлiктi сактаушы мекеме ретшде карастырылды. Му-зейлер экспозициясынын кенiстiгiнде енер жэне азаматтын бiр-бiрiмен етене байланысы кeрсетiледi. Музей - мем-лекет пен оны кураушы ултка тиесiлi екендiгiн сезiндiретiн жэне бiрегейлiктi калыптастыратын «билiк институты» болып табылады. Мэселен, американ музейтанушы Faлымы Ф. Фишер: «Музей «енер туындыларымен» бiрге накты заттай деректердi жинактай отырып улттык мэдениет идеясын турактанды-рады» - деп жaзFaн (Материалы международной... , 2008: 23-26).
Макаланы жазу барысында музей iсiнiн теориялык негiздерiн жан-жакты aшуFa мYмкiндiк берген музейтану Fылымынын эдiснaмaлык негiздерi мен эдiс-тэсiлдерi манызды рел аткарды. Шетел тарихнамасында «музейтану» терминi «музеология» деп пайдала-нылады. Музейтанудын гылым ретшде калыптасуына Yлес коскан Дрезден «Жасыл кYмбез» музейiнiн директоры Дж. Грассе (1883 ж.) болды. Gзi негiзiн KурFaн «Музеология жэне ютаптану» журналында музейтануды жана гылыми пэн ретшде керсетш, коFaмдык пiкiрдi калыптастыру максатын кездеген ол, «Музеология гылым ретiнде» атты мака-ласын жарыкка шыFaрды. Бiрaк музейтанудын гылым ретiнде калыптасуы узак уакытка созылып, бул сaлaдaFы гылыми ортада пМрталастар туFызFaн едi. Музейтану Fылымынын зерттеу ны-сандарына келетiн болсак, 1950 жылда-ры музейтанушы Faлым И. Неуступный музейтануды арнайы жэне жалпы деп екiге бeлудi усынды. Арнайы музейта-ну тек музей нысандарын зерттей оты-рып, адамзат коFaмынын даму YPДiсiн музей заттары аркылы кужаттайтын тарихи музейтанумен, енер туындыла-
МЭДЕНИ М¥РА
ры зерттейтiн енертанулык музейтанумен, тaбиFи нысандарды зерттейтш жа-рaтылыс-Fылыми музейтанумен байла нысты болды. Музейлердiн накты кыз-метш уйымдастыру, кор жэдiгерлерiн сактау, музейлж жYЙенi куру сиякты манызды мэселелерi жалпы музейта-нудын зерттеу нысандарына айналды. Жалпы музейтaнуFa байланысты З. Странский «Музейтану» (1988 ж.) оку-лыFындa музейтанудын курылымын тарих, теория, тарихи деректану жэне колданбалы музейтану курайтынын атап керсеткен едь
Музейтану Fылымынын зерттеу нысаны тYрлi коFaмдык кубылыстарды каттайтын музей жэне музей га болып табылады. Теориялык музейтануда «музей» аныктамасына тYрлi пiкiрлер кез-деседi. Дегенмен, бYгiнгi музейтануда калыптаскан гылыми тужырымдaрFa сYЙенсек, аткаратын коFaмдык функ-цияларына карай элеуметлк институт ретiнде музей - мэдени, тарихи жэне гылыми кундылыктарды сaктaуFa, му-зейлiк заттар аркылы мэлiметтердi жинактап тaрaтуFa, муралар женшде тэлiм-тэрбие беруге aрнaлFaн тарихи калыптаскан кеп кырлы элеуметтiк акпараттар институты. Бул аныктама-нын накты калыптасуында музейлер узак уакытка созылFaн пiкiртaлaстaр мен, тэжiрибелердi басынан кешiрдi. БYгiнгi музейтану Fылымындa кещнен колданылып жYрген «музей миссиясы» деген уFым бар. Гылыми ортада калыптаскан пiкiр бойынша музей миссиясы -тарихи-мэдени кундылыктарды сактау жэне корFaу аркылы бYгiнгi жэне бола-шак мэдениеттi бiр-бiрiмен сабактасты-ру болып табылады.
Музейлердщ калыптасуы мен да-муы тарихында, олардын максаты мен мiндеттерiне жэне аткаратын кызметь не байланысты тYрлi пiкiрлер айтылып
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
келдi. K,азiргi зерттеушiлердiн птршше «музей мэдени мекеме жэне элеуметлк институт» деген манызFа ие. Себеб^ ол мэдени кундылыктарды сактаушы жэне кeрсетушi Fана емес, барлык категори-ядаFы кeрермендi жинаушы мекеме. Музейлердщ коFамдык манызы бар ме-кемеге айналуы, онын «тiрi организм» сиякты тYрлi факторлардын эсер етуiне байланысты eзгерiп туруында. Музей-лердiн мундай тэуелдыт ен алдымен мемлекеттiк саясат жэне экономикалык, мэдени факторларFа байланысты. Отан тарихында музейлердiн жан-жакты ка-лыптасуы мен дамуы 1917 жылFы Казан революциясынан кейiн тез каркынмен жYзеге аса бастады. Елдегi калыптаскан саяси жаFдаЙFа байланысты музей Мн-де де eзгерiстер болып, ол «мэдениет пен аFартудын» негiзгi ошаFына айнала бастады. 1920 жылдын басында мэдени курылыс баFытындаFы мемлекеттiк саясат музейлердщ кызмет мен коFамдаFы рeлiн аныктап, Fылыми-зерттеу жу-мыстарынын нэтижесiнде жинаFан жэдiгерлерiн букараFа кернект жеткiзе алатын саяси-аFартушылык комбинат ретшде карастырды.
1950-1960 жылдары музейлерге де-ген кезкарас eзгердi. 1957 жылы кенес музейлерiнiн Халыкаралык музей-лер кенесiне енуi, баска елдердщ му-зейлерiмен карым-катынас жасауFа мYмкiндiк тудырды. Музейлер кон-ференциялар, концерттер, кештер уйымдастыра отырып, коFам eмiрiне белсене араласты. 1980-шi жылдары мэдени ошак ретiнде музейлер рeлiнiн есу^ музей кызметi туралы бурын калыптаскан пМрмен катар «улттык мура», «мэдени статус» деген сиякты жана аныктамалардын пайда болуына экелдi. 1990-шы жылдары музейлердiн элеуметтiк-мэдени мiндеттерiн белплеп берген теориялык музейтану дYниеге
келдь
БYгiнгi музей бiздiн алдымызда «шы^армашылык лаборатория», «ка-зына сактайтын орын», бiздi уакыт кенiстiгiнде жYргiзетiн «уакыт машина-сы», «уакыт жэне мэдениет Yндестiгi», «Fылыми-зерттеу жэне аFартушылык жумыстармен айналысатын сактау орны», «мэдениет театры» сиякты кеп-теген кырларымен кершедь Осы турFы-дан алFанда «музей» терминше гылыми аныктама берген музейтанушы Fалым З. Странский пiкiрiн айта кетуге бола-ды. Музей аныктамасы бойынша жиыр-ма шакты баламаны салыстыра отырып, ол мынадай корытындыиа келдi, музей -гылыми жэне мэдени максаттарда пай-даланылатын кунды TYпнуска болып табылатын табиFи жэне коFамдык ны-сандарды тандап, жинактайтын ерекше гылыми жэне мэдени мекеме (Иксано-ва, 1987: 35).
Теориялык музейтануда «музейлж зат» деген уFым бар. ХХ Fасырдын 30-шы жылдарында музейтанушы Fалым Н.М. Дружинин гылыми айналымFа ен-гiзген бул уFым бYгiнде манызын жой-Fан жок. Мэселен, табиFатта, коFамдык eмiрде кездесетiн гылыми, кeркемдiк, тарихи, мемориалдык кундылыктары бар заттар музейде колданыс таба ала-ды. Олардын музей затына айналуы Yшiн бiрнеше кезеннен eтетiн зерттеу жумыстары жYргiзiледi. Алдымен му-зейлiк мэнi бар зат колданылFан ор-тадан iрiктелiп алынады. Ол ортадан алынFаннан кешн, музейлiк мэнi бар зат музейге TYсiп тiркеуге алынып, толык гылыми зерттеуден еткеннен сон Fана музей затына айналады. Музей корына енген зат бурынFы eмiр сYрген ортамен байланысын Yзiп, eзiнiн функционалды мэншен айрылады. Музейде ол заттын аткаратын кызметi емес, тарихи жэне мэдени ескертюш ретiнде коFамдык
мэнше ерекше кeнiл белшедь Музей жинaFындa ондай зат накты окиFaнын, кубылыстын дэлелдi кужатына айна-лады. Мысалы, археологиялык казба жумыстары кезiнде тaбылFaн енбек курал-жабдыктары немесе YЙ затта-ры ез кызметшщ мэнiн жоЙFaнымен, олардын eмiрге келуiне негiз болFaн шынайы жaFдaйлaр онын элеуметтiк KундылыFын арттыра тYседi.
Музейлiк заттын мундай сипаттама-сы заттын eмiр сYрген ортасын накты ашып кeрсететiн белгiлерi мен каси-еттерiне байланысты. Сондыктан му-зейтану Fылымындa музейлiк заттын акпараттык, аттрактивтш жэне экспре-ссивтiк кaсиеттерi кещнен колданыла-ды. Музей затынын акпараттык касиет тарихи окиFaлaр, мэдени, коFaмдык жэне тaбиFи кубылыстар мен YДерiстер туралы жан-жакты деректiк мэлiмет беретш заттын мазмунды жaFын сипат-тайды. Заттар туралы мэлiметтер жиын-ты^ы гылыми кужатталып, акпараттык негiзiн курайды. Белгiлi музейтанушы Faлым В.В. Кондратьев жинaктaлFaн акпараттык мэлiметтердi iшкi жэне сырткы акпараттык кенiстiк деп ею топка бeледi. Iшкi акпараттык кещслкке тiкелей затка катысты мэлiметтер (ата-уы, кeлемi, eлшемi, шикiзaты, жазбала-ры, танбалары, колданысы т.б.) жатады. Сырткы акпараттык кенiстiкке заттын шыккан жерi жэне eмiр сYрген ортасы, онымен байланысты жеке адамдар мен окшалар туралы мэлiметтер карасты-рылады (Кондратьев,1985: 125-136).
Музей затынын аттрактивтыт экс-позицияFa койылFaн заттын сырткы тшшше кeрерменнiн кeнiл-кYЙiн ау-дартатын кубылыс болып табылады. Экспрессивтi кубылыс заттын кун-дылыFынa байланысты, керерменнщ жaн-ДYниесiн кобалжытатын кубылыс. Мысалы, музейге келген керермен кей-
МЭДЕНИ М¥РА
бiр зaттaрFa жай Faнa кещл аударып eтiп кетуi мYмкiн, ал кейбiр заттардын жанында сэл к^дДрш, тiптi экскурсовод-тан толыFырaк мэлiмет берудi сурайды. Мундай музейлiк заттар кeрермендi ерекше кeнiл аудартып, штей кобал-жуын тудырып, ерiксiз езше тартады. Мысалы, улт-азаттык кeтерiлiстерге катысты заттай деректер, саяси куFын-сYр-гшге ушырaFaн казак зиялыларынын жекелеген заттары немесе тергеу керь шстер^ ¥лы Отан соFысы жылдарын бейнелейтш заттарды, полигондaFы жа-рылыс кершктерш кергенде керермен-дер жай Faнa шолып ете шыкпай, оFaн ерекше кещл белш, узак назарын сала-ды.
Шетел музейтанушы Faлымдaры З. Странский, И. Ян музей затынын акпараттык мэлiметтердi беретш ерекше касиетше байланысты «музе-алдык» («музеалия» - музей заты) тер-минiн колданыска енгiздi. «Музей заты» деген уFым тек тYпнускa зaттaрFa Faнa тэн. Сонымен, музейлiк затты eзiнiн му-зейде колданылатын мaныздылыFынa орай eмiр сYрген ортасынан алынып, музей жинaFынa енгiзiлген тaбиFи немесе адамзаттын iс-эрекетiнiн нэтижесiнде жaсaлFaн туынды ретшде сипaттaуFa бо-лады.
Теориялык музейтануда коFaмдык eмiрдiн негiзгi тустары кужaттaлFaн музей кызметшщ бaFыттaры элеуметтiк
фукциялар аркылы жYзеге асырылады. Музейлердiн алдына койылFaн коFaм-дык мiндеттер мен накты элеуметлк-мэ-дени жaFдaйлaрдын аныкталуында, элеуметтiк функцияларынын манызы зор. Кенеслк тарихнамада 1960 жылдар-дын aяFы - 1970 жылдардын басында бул мэселе белг^ музейтанушы Faлымдaр А.М. Разгон, кешнп онжылдыктар-да Д.А. Равикович, Ю.П. Пищулина, А.Б. Закс енбектершщ зерттеу нысанына
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
айналFан едь Кенестiк музейтану Fылы-мында кужаттау, б^м беру жэне тэр-биелж функциялар аныкталып, музей жумысынын непзп баFыттары аталFан екi функция аркылы жYзеге асырыла-тындыFын Fалымдар жан-жакты дэлел-деп бердi. Бул функциялардын аныкталып, бeлiнiп алынуы музейлердщ узак уакытка созылFан эволюциялык дамуы мен элеуметтiк рeлiнiн eсуiне байла-нысты болды. Музей функцияларынын толы^ып отыруы эр кезеннiн даму ерек-шелiктерi мен тарихи зандылыктары-на непзделген коFамдык сураныстарFа байланысты (Социальные функции... , 1989: 203-204).
Эюшшке орай отандык музейтану Fылымынын кенже калуына байла-нысты мундай теориялык мэселелер осы уакытка дешн, тiптi карастырылFан
жок.
БYгiнгi музейтану Fылымында KOFам eмiрiндегi жэне мэдени салада музей ганщ ерекшелiктерi мен рeлiн аныктайтын тарихи калыптаскан екi элеуметтiк функция колданыста. Олар:
- кужаттау функциясы (дэлелдеу, растау) коFам жэне табиFат eмiрiнде болFан окиFалар мен кубылыстар, тарихи YPДiстер мен зандылыктарды музей жинаFындаFы музейлiк заттар аркылы максатты тYрде керсету. Кужаттау функциясы музей кызметшщ гылыми кор жинактау, Fылыми-кор жумысында жэне экспозиция куру барысында кол-данылады;
- бiлiм беру жэне тэрбиелж функция музей заттарынын акпараттык жэне экспрессивтiк мYмкiндiктерiн пайдала-на отырып, коFамнын танымдык жэне мэдени суранысын канаFаттандыру мэселесiн карастырады. Негiзiнен музей экспозияларынын курылуында ерекше маны^а ие бул функция, Fылыми-аFар-тушылык Yгiт-насихат жэне жарнама-
лык жумыстарда да пайдаланылады.
Бiркатар елдердщ музейтанушыла-ры жоFарыда кeрсетiлген ею функцияны музей кызметiнде коFамнын кажетиль гiн канаFаттандыратын манызды функциялар деп атап керсетсе, бYгiнгi И.В. Иксанова, В.В. Селиванов, З. Стран-ский сынды музейтанушы Fалымдар музейлердiн Fылыми-зерттеу, эстетика-лык, гносеология-аксиологиялык, тэр-биелiк, кор жабдыктау жэне кeрнекiлiк, сактау мен коммуникация функцияла-рын атап кeрсетедi (Селиванов, 1988: 225). Галымдар аталFан функциялардын адамнын мэдени кундылыктарын ка-наFаттандыруда, шыFармашылык бел-сендiлiгiнiн артуында, коршаFан ортаны жан-жакты тануында маныздылы^ын айта келiп, аталFан функциялардын музей кызметшде кенiнен колданыла-тындыFына токталады. Музейлердiн элеуметтiк функциялары музейдi тек кана музей емес, музей - Fылыми-зерт-теу институты, музей - мектеп, музей
- клуб, музей - мэдени ошак деген си-якты коFамFа кажеттi манызды кырла-рын ашу максатында колданылып отыр.
Теориялык музейтануда музейлж коммуникация деген уFым бар. Коммуникация (лат. Соттишсо) - байла-ныстырамын, карым-катынас жасай-мын, жалпы етемiн деген уFымды бередi. АлFаш рет 1968 жылы уFымды гылыми айналымFа енгiзген канад музеологы Дункан Ф. Камерон болды. Онын теори-ясы бойынша, музейлж коммуникация
- бiр жаFынан музей экспозициясынын TYсiнiктi, шебер уйымдастырылуы бол-са, екiншi жаFынан кeрерменнiн «заттар тыш» тYсiнуi, бiр сезбен айтканда ке-рерменнiн музей жэдiгерлерiмен каты-насы. ОсыFан орай, Д.Ф. Камерон музей мен аудитория арасындаFы карым-ка-тынаста музей iсiнiн уйымдастырылуы-на байланысты бiркатар усыныстар ен-
пздь Бiрiншiден, музей экспозициясын куруда экспозиционерлермен бiрге суретшiлер (дизайнерлер) катысуы ке-рек. Екiншiден, экскурсовод керермен-дi «заттын тiлiн» бтуге YЙретуi кажет. Yшiншiден, музейлiк коммуникация-ны тиiмдi дамыту Yшiн музейге психолог, социолог мамандар тaртылуFa тшсл. Музей iсiн дaмытуFa бaFыттaлFaн Д.Ф. Камероннын енбектерi гылыми ортада мойындaлFaнымен, бiркaтaр Fa-лымдар тарапынан сынFa да ушырады. Дегенмен, музейтану Fылымынын да-муына эсер еткен теория болды. Кaзiр-гi кезенде музейлiк коммуникациянын теориялык негiзiн жасаушылардын бiрi немiс Faлымы Ю. Ромедер болып табы-лады. Онын тужырымдамасы бойын-ша, музей заты ерекше кундылыкка ие болмау кажет, ейткеш ол «коFaмдык-тa-рихи YДерiстiн бiр белгiсi Faнa». Сондыктан музей экспозициясы тари-хи-мэдени кубылыстар мен YPДiстердi белгiлiк компоненттер болып табыла-тын жэдiгерлер аркылы кeрсетiп, бел-гiлiк (символ) жYЙеге айналуы кажет (Ромедер, 1980: 9).
Зерттеу жумысынын методологи-ялык бaFытымен бiрге зерттеу кaFидaт-тарынын (принциптерiнiн) да манызы ерекше. Макалада «Казакстан музей-лерiнiн улттык тарихи-мэдени мураны сактаушы, насихаттаушы» деген ме-тодологиялык кaFидaты басшылыкка алынды. Казакстан музейлерiнiн та-рихы хронологиялык жaFынaн бiр Fa-сырдан астам уакытты кaмтыFaндыктaн накты тарихи дербеспктщ сакталуын камтамасыз еткен тарихилык кaFидaт колданылды.
Гылыми макаланы жазуда накты тарихи зерттеу эдктершен: тарихи-ге-нетикалык, тарихи-салыстырмалы, та-рихи-жYЙелiлiк эдiстерi тиiмдi пай-даланылды. Тарихи-генетикалык эдiс
МЭДЕНИ М¥РА
тарихи окиFaны сабактастыкта, шынайы KaрaстыруFa мYмкiндiк бередi. Таным KaFидaттaры карапайымнан кYрделiге, жекелеген мэселелерден непзпге, жал-пыдан жaлпылaмaFa карай ауысып оты-рады. Генетикалык эдiс езшщ тaбиFaты жaFынaн aнaлитикaлы-индуктивтi, ал акпаратты кeрсетуi сипаттама тYрiн-де болады. Генетикалык эдiс себеп пен салдарды, тарихи дамудын зандылыкта-рын ашып керсетуге мYмкiндiк бердi. Мэселен, Казакстан музейлершщ ка-лыптасуынын тарихи aлFышaрттaрын, KOFaм дамуымен музейлер eмiрiндегi eзгерiстер барысын сабактастыкта ка-растыруда генетикалык эдiстiн ыкпалы зор болды.
Тарихи-салыстырмалы эдк - ок^а-ларды салыстыра отырып тарихи фак-тсш тYсiндiруге, яFни, казан тeнкерiсiне дешн жэне онан кейiнгi курылFaн му-зейлердiн тарихын зерделеуде, музей ганде кенестiк саясаттын калыптасуы мен музей жумысына талдау жасау, бYгiнгi музейлер eмiрiндегi тYбегей-лi eзгерiстердi ашып керсетуде дербес тужырым жaсaуFa эсерш тигiздi. Тарихи кезендерге байланысты коFaм дамуын-дaFы eзгерiстердiн музей Мне ыкпалы, курылымдык кайта курулар, ко-ллекциялык корды кaлыптaстырудaFы сураныстар, Fылыми-зерттеушiлiк, мэ-дени-aFaрту, экспозиция жaсaктaудaFы устанымдар, музей кызметкерлерi мен керермендершщ сандык жэне сапалык курамын, элеуметлк келбетiн аныктау-да тарихи-салыстырмалы эдктщ маны-зы зор болды.
Тaрихи-жYЙелiлiк эдiсi карастырып отырFaн мэселенiн iшкi мехaнизмдерiн aшуFa мYмкiндiк бердi. Тарихи даму Yрдiсi мен тарихи даму зандылыкта-рынын музей ганде кeрiнiс табуы, музей Мне мемлекеттiк саясаттын жэне жекелеген адамдардын ыкпалы, му-
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
зейлердiн ашылуы мен жабылуынын себептерi, музейлер кызметшдеп иде-ологиялык устанымдарды ашуда осы эдк колданылды. ЖоFарыда аталFандар-дын бiр-бiрiмен байланысына жYЙелi (курылымдык) талдау (системно-структурный анализ), функционалды талдау (функциональный анализ) эдктер^ республика музей тарихынын тутас, ке-шендi зерттелуiн камтамасыз еттi.
К,орытынды
Музей ганщ тарихын зерттеу бары-сында тарих Fылымынын, тарихи ко-салкы пэндердiн, енертану, ескертюшта-ну, мэдениеттану сынды Fылымдардын тeмендегiдей эдiс-тэсiлдерi тиiмдi пай-даланылады:
- колданбалы эдктерден дедукция жэне индукция TYрi жш колданылады. Аталмыш эдiстердi колдану аркылы музей тарихын гылыми каFидат непз-дерiмен зерттеу, накты тарихи дерек-тi пайдалану аркылы музейлердiн даму зандылыктары, коFамдык YДерiстер мен езгерктердщ музей кызметiне эсерi, музейтанудын теориялык-методологи-ялык тустары жан-жакты карастырыл-ды;
- музей Мн зерттеу мэселесiнiн кYрделi болуына байланысты тарих Fылымынын барлык жетiлген эдк-тэйл-дерiн де кажетiнше кен колдану тиiмдi болып отыр. Тарихи эдк эрдайым ны-саннын калыптасуы мен жетыуш, онын даму ырFаFын жэне езгеруш карастыра-ды. Бул тарихи эдктер кешенi, эрине, нактылы-тарихи, салыстырмалы-тари-хи, тарихи-жYЙелiлiк, мэселелж-хроно-логиялык жэне тарихи-типологиялык эдктерден куралады. Зерттеу жумысын жазуда бул эдiстердi тиiмдi пайдала-
ну аркылы отандык музей жYЙесiнiн калыптасу жэне даму тарихын, коFам дамуынын эр кезещне сай eзгермелi YДерiсiн, кор жабдыктау, Fылыми-зерт-теу, экспозиция жасактау, керермен-дермен жумыс ктеу барысын ретiмен зерделеуге мол мYмкiндiк бердi;
- музейлердiн мэдени-аFарту жэне экскурсиялык жумысындаFы непз-гi кeрсеткiштердi аныктау барысында статистикалык эдiстiн манызы ете зор. KоFам дамуынын эр кезещндеп музей iсiндегi мемлекеттiк саясаттын керь нiстерiн жэне баFдарламалык нускау-лары мен букаралык акпарат курал-дарындаFы негiзгi баFыттарын аныктау максатында контент-анализ эдiсi колданылады. Музейлердщ Fылыми-зерттеу жумыстарынын онтайлы жYзеге асы-рылуы экспедициялык эдiстiн тиiмдi пайдаланылуына байланысты. Музей-лердiн калыптасуынан бастап Fылы-ми-зерттеу жумысы музей кызметшщ негiзгi баFытынын бiрi болып табылады. Казакстанда тарихи-елкетану баFытын-даFы музейлердщ басымды^ын ескер-сек, археологиялык, этнографиялык экспедицилар мен iссапарлар мiндет-п болды. Сондыктан, музейлер Fылы-ми-зерттеу жумысын жYзеге асыру жэне жэд^ерлер жинактау максатында Yнемi кешендi экспедициялар уйым-дастырып отырFан.
Казакстан музейлершщ калыптасуы мен даму тарихын зерттеуде бY-гiнгi тарих Fылымында еркiн ойлауFа негiзделiп, улттык денгейде зерделеуге мYмкiндiк беретiн методологиялык устанымдар мен тарихи эдiс-тэсiлдер такырып мазмунынын жан-жакты ашылуына толык мYмкiндiк бердi.
МЭДЕНИ МУРА
Эдебиеттер
1. СейдДмбек А. Казак элемi. Этномэдени пайымдау. Алматы: Санат, 1997. 464 б.
2. Луппол П.К. Диалектический материализм и музейное строительство // Советское краеведение. - 1930. № 6. с. 51-58.
3. Юренева Т.Ю. Музееведение: Учебник для высшей школы. М.: Академический Проект, 2003. 560 с.
4. Луначарский А.В. О народном образовании. М.: Союзпечать, 1958. 76 с.
5. Данилевский Н.Я. Россия и Европа. -М.: Книга, 1991. 629 с.
6. Шпенглер О. Закат Европы: В 2 т. - Т.1. М.: Айрис - пресс, 2002. 528 с.
7. Тойнби А. Постижение истории: Сборник. - 2-е изд. М.: Айрис - пресс, 2002. 736
с.
8. Эбжанов Х.М. К,азак,стан тарихын зерттеудщ методологиялык устанымдары // Тэуелйз Казакстан тарихын зерттеудщ езекл мэселелерь Гылыми бюллетень. 2009. -№ 2. б. 26-31.
9. Долак Я. Музеология - настоящее и будущее // Музеология - музееведение в ХХ1 веке: проблемы изучения и преподавания: Материалы международной научной конференции. - Санкт-Петербург, 2008. с. 23-26.
10. Иксанова И.В. Опыт разработки модели регионального музейного объединения // Музееведение. Вопросы теории и методики. М., 1987. С. 35-42.
11. Кондратьев В.В. Свойства музейного предмета и пути его использования и сохранности музейных ценностей // Сб. научн. трудов НИИ культуры. - М., 1985. - № 136. - С. 125-136.
12. Социальные функции музея: споры о будущем // Музееведение. На пути к музею ХХ1 века. М., 1989. С. 203-204.
13. Селиванов В.В. Предмет и структура музейной социологии: опыт решения проблемы. М., 1988. - 225 с.; Странский З. Понимание музееведения // Музееведение. Музеи мира. М., 1991. С. 34-36.
14. Ромедер Ю. Методы и средства музейной работы: педагогика обслуживания отдельного посетителя в музее // Музееведение и охрана памятников культуры. М., 1980. - Вып. 2. С. 6-9.
References
1. Seidimbek A. Qazaq alemi. Etnomadeni paiymdau [The Kazakh world. Ethnocultural consideration] Almaty: Sanat, 1997. 464 b. [in Kazakh]
2. Luppol P.K. Dialekticheskii materializm i muzeinoe stroitelstvo [Dialectical materialism and museum construction] // Sovetskoe kraevedenie. 1930. - № 6. S. 51-58. [in Russian]
3. Yureneva T.Yu. Muzeevedenie: Uchebnik dlya vys§hei §koly [Museology: Textbook for higher education]. M.: Akademicheskii Proekt, 2003. 560 s. [in Russian]
4. Lunacharskii A.V. O narodnom obrazovanii [About public education]. M.: Soyuzpechat, 1958. 76 s. [in Russian]
5. Danilevskii N.Ya. Rossiya i Evropa [Russia and Europe]. M.: Kniga, 1991. -629 s. [in Russian]
6. ^pengler O. Zakat Evropy [The Decline of Europe]: V 2 t. - T.1. M.: Airis - press, 2002.
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
- 528 s. [in Russian]
7. Toinbi A. Postizhenie istorii: Sbornik [Comprehension of History: The collection]. -2-e izd. M.: Airis - press, 2002. 736 s. [in Russian]
8. Abzhanov Kh.M. Qazaqstan tarihyn zertteudin metodologiyalyq ustanymdary [Methodological principles of studying the history of Kazakhstan] // Tauelsiz Qazaqstan tarihyn zertteudin ozekti maseleleri. Gylymi byulleten. 2009. -№ 2. B. 26-31. [in Kazkah]
9. Dolak Ya. Muzeologiya - nastoyaschee i buduschee [Museology - present and future] // Muzeologiya - muzeevedenie v XXI veke: problemy izucheniya i prepodavaniya: Materialy mezhdunarodnoi nauchnoi konferentsii. - Sankt-Peterburg, 2008. - S. 23-26. [in Russian]
10. iksanova I.V. Opyt razrabotki modeli regionalnogo muzeinogo obedineniya [Experience in developing a model of a regional museum association] // Muzeevedenie. Voprosy teorii i metodiki. - M., 1987. - S. 35-42. [in Russian]
11. Kondratev V.V. Svoistva muzeinogo predmeta i puti ego ispolzovaniya i sohrannosti muzeinyh tsennostei [Properties of a museum object and ways of its use and preservation of museum values] // Sb. nauchn. trudov NH kultury. - M., 1985. - № 136. - S. 125-136. [in Russian]
12. Sotsialnye funktsii muzeya: spory o budushem [Social functions of the museum: disputes about the future] // Muzeevedenie. Na puti k muzeyu XXI veka. - M., 1989. - S. 203-204. [in Russian]
13. Selivanov V.V. Predmet i struktura muzeinoi sotsiologii: opyt resheniya problem [The subject and structure of museum sociology: experience of solving the problem]. - M., 1988. - 225 s.; Stranskii Z. Ponimanie muzeevedeniya // Muzeevedenie. Muzei mira. - M., 1991. - S. 34-36. [in Russian]
14. Romeder Yu. Metody i sredstva muzeinoi raboty: pedagogika obsluzhivaniya otdelnogo posetitelya v muzee [Methods and means of museum work: pedagogy of servicing an individual visitor at the museum] // Muzeevedenie i ohrana pamyatnikov kultury. - M., 1980. - Vyp. 2. - S. 6-9. [in Russian]
Ибраева А.Г.1
Национальный музей Республики Казахстан г. Астана, Казахстан Je-mail: akmaral1971@mail.ru
ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ МУЗЕЙНОГО ДЕЛА
Аннотация. Научная статья посвящена теоретико-методологическим проблемам музейного дела. С момента обретения независимости Казахстана появилось много фундаментальных исследований в области общественно-гуманитарных наук. Теоретико-методологические проблемы истории становления и развития музеев Казахстана, которые мы рассматриваем, до сих пор не достигли своего завершения, требуют новых рассуждений. Советская историческая наука долгое время была основана на идеологии Коммунистической партии, а труды ученых-историков были далеки от подлинности, от принципов историчности. В связи с тем, что позиция изучения Отечественной истории проистекает из учения марксизма-ленинизма, не проводился
МЭДЕНИ М¥РА
справедливый анализ построения политической системы, культурного положения народа, исторических событий. В ходе изучения проблемы были подробно рассмотрены работы отечественных и зарубежных ученых, которые активно использовались при раскрытии содержания статьи.
Ключевые слова: музей, методология, культурно-духовное наследие, музейный предмет, кочевая цивилизация, диалектический материализм, музеология, концепция.
Ibrayeva A.G.1
1National Museum of the Republic of Kazakhstan Astana, Kazakhstan 1e-mail: akmaral1971@mail.ru
THEORETICAL AND METHODOLOGICAL ISSUES OF THE
MUSEUM AFFAIRS
Abstract. The scientific article tells about the theoretical and methodological issues of the Museum Affairs. Since the independence of Kazakhstan, many fundamental studies in the field of social sciences and humanities have appeared. The theoretical and methodological issues of the history of formation and the development of the museums of Kazakhstan that are under consideration, still have not reached their completion and they require new considerations. The Soviet historical science was based on the ideology of the Communist Party for a long time and the works of historians were far from authenticity, from the principles of historicity. Due to the fact that the position of the study of domestic history stems from the study of Marxism-Leninism, a fair analysis of the political system, cultural status of the people and the historical events were not carried out. During the study of the problem, the works of domestic and foreign scientists were considered in detail, which were actively used in the disclosure of the content of the article.
Keywords: museum, methodology, cultural and spiritual heritage, museum object, nomadic civilization, dialectical materialism, museology, concept.
Автор туралы мэлiмет:
Ибраева Ак;марал FocMaHK;bi3bi, тарих Еылымдарыньщ докторы, профессор, Казакстан Республикасы ¥лттык, музеш
Тэуелйздж данг. 54, Астана, Казакстан Республикасы
Сведения об авторе:
Ибраева Акмарал Госмановна, доктор исторических наук, профессор, заместитель директора по научной работе Национального музея Республики Казахстан
Пр. Тауелсиздик 54. Астана, Республика Казахстан
Information about the author:
Ibrayeva Akmaral Gosmanovna, Doctor of Historical Sciences, Professor, Deputy Director for Science of the National Museum of the Republic of Kazakhstan,
Tauelsizdik Ave. 54, Astana, Republic of Kazakhstan
