CC BY
0¿¡¡k w
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
https://doi. org/10.47500/2023. v14. i2.04
FTAMP: 13.51.11/03.61.91.20
*Рахимов Е.К.1, Искаков К..А.1
1К,аза^стан Республикасыньщ ¥лттык музейi Астана к,., Казахстан *e-mail: yernur_rakhimov@mail.ru
МУЗЕЙЛ1К ЭТНОГРАФИЯНЫЦ 9ЗЕКТ1 МЭСЕЛЕЛЕР1
Ацдатпа. Макаланыц максаты - отандык музейлiк этнографияныц (этномузеологияныц) казiргi жагдайын сипаттау жэне келешек дамуыньщ eзектi мэселелерiн ашып керсету. Казакстан музейлершщ этнографиялык коллекцияларында жинакталган материалдар казак халкыныц дэстYрлi мэдениетi женшдеп аса мацызды дереккeзi екенi белгШ. Соныц музейтанудагы рeлi мен мацызын гылыми тургыдан аныктау кYн мэселесше айналып тур. Бул максатка жету, елiмiздегi этнографиялык музейтану iсiн терец зерттеу мщдеттерш шешу, республикалык жэне облыстык децгейдеп музейлердщ этнографиялык жинактарыныц б1рыцгай деректер базасын куру кажетллш айтылады. Сонымен бiрге, этнографиялык музейтану алдында турган кeкейкестi мэселелер жан-жакты талданып, олардыц шешу жолдары айкындалды. Макала музей кызметкерлерiне, этномузеологиямен айналысатын этнологтар мен мэдениеттанушыларга, пэнаралык зерттеулерге кызыгушылык танытатын барша окырмандарга пайдалы болады деп сенемiз.
Кiлт сездер: музейтану, этнография, музейлiк коллекциялар, казакстандык музейлер.
К1р1спе
Этнография гылымыныц дамуын-дагы музейлердщ рел1 белг1л1. Осымен, XVШ-ХIХ гасырларда Еуропа мен СолтYстiк Америкада алгашкы музейлердщ ашылуы, оларда дYние жYзi халыктарыныц дэстYрлi мэдениетi туралы жинакталган материалдарды зерттеу кажеттiлiгi этнографияныц гылыми пэн ретiнде калыптасуына ыкпал етл.
Ец кене этнографиялык музейлер ез тарихын карапайым музейлер мен
коллекциялардан (кунсткамералар, сирек кездесет1н заттар кабинеттер1, галереялар) бастайды. Мундай музейлерд1ц коллекцияларыныц
курылуы мен дамуыныц алгашкы кезецдерщде алыс елдерден экел1нген тацгажайыптар коллекциялары рет1нде калыптасты. Б1ркатар университеттерде этнографиялыккабинеттер мен музейлер курылды, гылыми коFамдардыц, статистикалык комитеттерд1ц, жерг1л1кт1 елке музейлершде этнографиялык бел1мдер жумыс 1стед1.
Казакстанда этнографиялык бШмнщ калыптасуы Казак даласын тYрлi эскери-барлау жэне гылыми экспедициялармен зерттеу YДерiсiнде де, мэдени, б^м беру орталыктарында (РГК бeлiмдерi мен бeлiмшелерi, Казакстанды зерттеу когамы, Орынбордагы, Алматыдагы жэне баска калалардагы алгашкы музейлер) далалык материалдыц жинакталуы жагдайында да орын алды. Дегенмен, музейлж этнографияныц тарихы зерттелмеген кYЙiнде калып отыр.
Тагы бiр eзектi мэселе - музей кшщ дамуыныц iшкi факторларын зерттеу, музейлер мен гылым арасындагы байланысты аныктау жэне талдау. Демек, тарихи-этнологиялык зерттеулердщ мацызды мшдеттершщ бiрi туристiк саланы дамыту Yшiн прагматикалык, сондай-ак жалпы мэдени, бiлiм беру, гылыми мацызы бар Казакстан музейлершщ этнографиялык элеуетiн айкындау болып табылады.
Елiмiздщ аса мацызды мемлекетпк багдарламасы болып есептелетiн Казакстан Республикасыныц 20232027 жылдарга арналган мэдени саясат тужырымдамасында «елiмiздщ музей Мн дамыту максатында жYргiзiлiп жаткан кешендi жумыстарга
карамастан, бYгiнгi тацда музей корларына кол жеткiзу мэселей проблема болып калуда» делiнген. Бул зерттеушшердщ республика музейлершщ кор жинактарына, оныц iшiнде этнографиялык коллекцияларга кол же^мдштне де катысты. Сол тужырымдамада: «Казiрri заманныц талаптары Казакстан музейлершщ кызметш кайта карауды, музей нысандарын кешендi жэне тиiмдi дамытуды жэне элемдж музей практикасында болып жаткан ынтымактастык YДерiстердi ескере
МЭДЕНИ М¥РА
отырып, оларда халыкка мэдени кызмет керсету денгешн жетiлдiрудi талап ететшЬ> атап керсетiлген (Концепция, 2023: URL).
Осынын аясында елiмiздщ музейлерi этнографиялык зерттеулердщ заттай кездерiн жинауда, пркеуде, сактауда, жYЙелеуде, зерделеуде, экспонаттауда, жариялауда, кепшШкке танымал етуде негiзгi рел аткарады. ¥лттык, мемлекеттiк музейлерiнiн, этнографиялык
коллекцияларыньщ жэне облыстык, калалык, аудандык музей белiмдерiнiн казактардын жэне елiмiздщ баска этностарынын дэстYрлi этнографиясын зерделеу Yшiн манызы жогары.
Отандык галымдар ел музейлерiнiн коллекцияларында мэдениет пен емiрдi зерттеудiн теориялык жэне практикалык мэселелерiн эзiрлегендi. Музей коллекциялары гылымда калыптаскан жэне олар белiсетiн теориялар мен тужырымдамалардын эсерiнен
галымдар жYргiзген далалык жумыстын керiнiсi мен нэтижей гана емес, сонымен катар гылыми зерттеулердiн манызды кезi болып табылады (Элiмбай, 1998; Файзуллина, 2009).
Музейлж этнография (балама атаулары «этнографиялык музейтану», «этномузеология») - бул материалдык нысандарда берiлген мэдениеттердiн бейнелi кодтарын ашуга, сондай-ак заттардын дурыс тацдалган кешендерi аркылы музей экспозициясында осы кодтарды керсету енерiне багытталган музейтану мен этнология тYЙiсуiнде жаткан гылыми сала. Музей контекстiндегi заттар туралы гылыми бiлiмнiн заттармен байланысын аныктау мэселесi элi де езект болып тур (Москвитина, 2022).
Баскаша айтканда, этнографиялык музейтанудын манызды мшдет -музейлiк этнографиялык мураны
ОАГАОСТЛЫ НЕ5Р*ВИКЛЭТ
иигтуа мугЕИ
гылыми тургыдан тYсiну. Бiздiц макаламыз осы мэселеге арналады.
Эдктемео
Зерттеудiц негiзгi тэсiлдерi объектив-тiлiктiц, жYЙелiлiктiц, тарихилыктыц жалпы гылыми принциптерiне непз-делген.
Казiргi казакстандык коFамда улттык жадыныц мэнш бейнелейтiн негiзгi угым eткеннiц материалдык жэне материалдык емес нысандары болып есептелетiн тарихи-мэдени мура болып табылады. Бiздiц елiмiздiц музейлерiнде бул мура этнографиялык заттар мен коллекциялар тYрiнде заттай объектiлерiмен усынылган.
Тарихи-мэдени мураны урпакка сактап, жеткiзудiц дэстYрлi формалары: ескерткiштердi корFау, музейлендiру, дереккeздердiц окулык басылымдары, тарих шежiресiне енгiзу, ацызга айналдыру, калпына келтiру. Тарихтыц эр кезещнде адам символдык бiлiм бере отырып, ескерткiштер, жэдiгерлер кешенiн беютедь
Бiз кeтерiп отырган мэселе аясында елiмiздiц музейлерiнде сакталатын этнографиялык материалдарды
аныктау, зерттеу жэне жариялау, сондай-ак олардыц казак халкыныц дэстYрлi мэдениет бойынша деректiк мацыздылыгын айкындау ец басты проблема болып тур. Зерттеудщ бул мэнмэтiнi республиканыц этнографиялык корлары мен
музейлерiнiц коллекцияларында казак халкыныц тарихи-мэдени мурасы туралы жаца бiлiмдi iздеумен, iрiктеумен жэне енгiзумен байланысты.
Музейлж этнография саласындагы зерттеушiлер этнографиялык
коллекцияларды жинактаудагы келесi проблемаларды аныктаган: бiрiншiден, корларды жинактау Yшiн экспонаттарды
iрiктеу бойынша эдiстемелiк куралдар жок; еюншЦен, ескерткiштi жасау кезiнде пайдаланылган материалды сактау мэселесi; Yшiншiден, бюрократиялык кедерплер кeбiнесе корFа заттыц тYсу жолын тежейдi; соцынан, мацыздысы музейдiц коллекциясын толыктыруга бeлiнген жеткiлiксiз каржыландыру (Баранова, 2019: 250).
Осыдан музейтану мен этнологияныц тYЙiсуiнде пайда болган езект мэселелер кeрiнiс табады. Бул проблемалардыц шешiмiн табу пэнаралык тэсiлдердiц кемепмен гана болуы мYмкiн. Ягни, этнографиялык коллекцияларды
зерттеу эдiстерi музей iсiнiц жалпы принциптерше, музей экспонаттарын сипаттау мен зерттеудщ этнологиялык эдiстерiне негiзделген.
Бiздiц айтып турганымыз, гылыми iзденiстiц мацызды кагидаттарыныц бiрi - пэнаралыкты сактау, ягни музейтану, этнология, тарих, деректану, енертану эдктершщ тогысында кешендi зерттеу жYргiзу. Музей нысандарыныц бастапкы кундылыгын аныктауды деректану сараптамасы мен талдаудыц накты эдiстерiн пайдалана отырып жYргiзген абзал.
Бiз гылыми зерттеудiц ец тиiмдi эдктерш тужырымдау, тацдау жумыс барысында болатынын тYсiнемiз, сондыктан гылыми зерттеудiц сипатталган принциптерi мен эдiстерiн кажет болган жагдайда толыктыруга болады. Осылайша, гылыми iздеу, тYсiндiру жэне коммуникация эдiстерi шектеулi емес, бiрак езгеруге жэне байытуга бейiм.
Неизи 6ел1м
Кептеген жылдар бойы
«этномузеология» угымын тужырым-дамалауга арнаган музей теориясы саласындагы эйгiлi теоретиктердiц
енбектершде, атап айтканда, М. Симпсон этномузеология музей кураторлыгынын тэжiрибесiн этнографиялык
материалдарды сактау проблемасымен байланыстыратын гылым саласы болып табылатынын жэне ескерткiштердiн элеуметтж, мэдени, рухани немесе дши атрибуттарын аныктайтын эдiстердi колданатынын атап керсеткен (Simpson, 2014).
Этномузеологиялык принциптердi концептуалды тYрде устанатын музейлер жэдiгерлер мен коллекцияларды, олардын мэнiн мYмкiндiгiнше сактай отырып, ягни оларды салттык, ауызша, семантикалык жэне элеуметтiк шыгу тегiнен алшактатпай жинауга тырысады. Бул тэсiлге сэйкес этномузеология музей мен этникалык мэдениеттщ тарихы, музей коллекцияларында керiнетiн кауымдастыктардын екiлдерi мен музей арасындагы кетр ретiнде эрекет етедi.
Бiздiн елiмiзде этнографиялык музейтану 1990-2000 жылдары, ен алдымен Казакстан Республикасынын Орталык мемлекеттж музейiнде (Алматы к.), содан кейш КР ¥лттык музейiнде (Астана к.) езшщ практикалык мазмунын ашты. К,алыптасып келе жаткан отандык этномузеология непзшен этнографиялык коллекцияларды
усынуга, олардын деректж элеуетiн ашуга назар аударды. Осылайша, казакстандык этнографиялык
музейтанудын алдыщы катарында бYгiнгi танда музей корларындагы мэдени мураны концептуализациялау жэне жYЙелеу, экспонаттау мэселелерш шешу, сондай-ак этнографиялык заттар мен коллекциянын акпараттык езектiлiгiн арттыру мэселесi тур.
Казакстан Республикасында казак халкынын, сондай-ак елдщ этникалык топтарынын тарихы мен мэдениетш суреттейтiн бай этнографиялык кор
МЭДЕНИ М¥РА
бар. Бул бага жетпес мэдени мура тек орталык республикалык музейлерде гана емес, сонымен катар облыстардыц, калалардыц, аудандардыц кептеген елкетану музейлерiнде шогырланган.
Казакстан музейлерiнде этнографиялык коллекцияларды жинактау негiзiнен ХХ гасыр iшiнде музей желюнщ калыптасуымен бiр мезгiлде жYргiзiлдi, ал оларды зерттеу 1990 жылдардан басталды жэне этнографиялык зерттеулердщ жандануына жэне музейтану дамуыныц жалпы Yрдiстерiне байланысты болды.
Казiргi кезецде Казакстан музейлерiн этнографиялык зерттеу нэтижелерш журтшылыктыц, мэдениет жэне музеология саласындагы мамандардыц, казак халкыныц тарихы мен мэдениетше кызыгушылык таныткандардыц кец аукымды суранысына ие. Бул жария-ланган жумыстарды жалпылау жэне талдау, «актацдактарды» аныктау жэне одан эрi зерттеу багыттарын белгiлеу кажеттiлiгiн тудырады. Осылайша, Казакстанныц этнографиялык
музейтануыныц eзектiлiгi музей кол-лекцияларын одан эрi жан-жакты этнографиялык зерттеумен жэне соныц нэтижелерш бШм беру, мэдени-агарту жэне турислк-экскурсияльщ практикага енгiзу мiндеттерiмен айкындалады. Бул проблеманы eзектi ететiн тагы бiр фактор - дэстYрлi мэдениеттi eзгертетiн казiргi этномэдени YДерiстер, заманауи мэдениеттщ дамуымен байланысты кYрделi тенденциялар.
Казiргi замангы музейдщ кызметi екi жаhандык мэселенi шешуге багытталганы белгiлi. Бiрiншiден, бул белгiлi бiр халыктыц кундылыктары, ережелерi, дэстYрлерi жэне т.с.с. бiлiмдi тасымалдау (танымдык децгей). Эзшщ калыптасу кезецiнде музейлердiц этнография бeлiмдерiн галымдар немесе
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
кeрнектi елкетанушылар баскарды, олар коллекцияларды толыктыруга жэне корларда жинакталган материалдарды жYЙелеуге, сондай-ак оны зерттеу Yшiн дэстYрлi мэдениеттiц iргелi тужырымдамалык базасын куруга умтылды.
Екiншiден, казiргi замангы музейдiц мiндетi - жеке тулга мен толеранттылыктыц eзiне
деген багалау жэне эмоционалды катынасты, eзiнiц жэне баска бiреудiц этникалык мэдениетiне курметпен карауды калыптастыру. Бул мiндет музейдщ гылыми-зерттеу кызметiнiц нэтижелерiне жатады, ал оны жYзеге асырудыц негiзгi эдМ келушiмен диалог куру болып табылады.
Этномузеологияныц тагы бiр мацызды мiндетi - этнографиялык музейлж затты зерттеу. Этнографиялык музей заты - бул белгiлi бiр кезецдеп мэдениет тасымалдаушыларыныц
белгiлi бiр тэжiрибесiн жинактайтын, осы ортадан алынган жэне ондагы максатын жогалткан ете кYрделi объект; музей заты мэртебесiн алган кезде пайда болган жаца элеуметпк контекст жагдайында атрибутивтiк белгiлер непзшде тYсiндiрiледi; дэстYрлi мэдениет нысандары туралы акпаратты музей тYрiнде беру мYмкiндiгi эркашанда бар (Кимеева, 2017: 147).
Музей коллекцияларыныц заттарын зерттеуде казактардыц тiршiлiгiн камтамасыз етуге катысты жэне рухани мэдениетiнiц дэстYрлi жYЙесiн курайтын келесi багыттар ескерiлуi тшс: материалдык мэдениет, шаруашылык, колданбалы енер, кару-жарак, халыктык бiлiм, дiн жэне дYниетаным. Музей кызметкерлерi казак этнографиясы бойынша дереккeздердi зерттеумен, сондай-ак оларды гылыми макалалар жазуда пайдалану, аннотацияланган
каталогтарды жасау жэне кeрмелердi уйымдастыру Ммен айналысканы жен болар. Сонда, жогарыда аталган корларда сакталган материалдар мен музей заттарын зерттеу непзшде гылыми паспорттау, атрибуттау жэне олардын жан-жакты гылыми сипаттамасы iс жYзiнде жYзеге асырылады.
Этнографиялык музей заттарын шю жэне сырткы eрiстерi бар белплер ретiнде зерттеу олардын атрибуттык сипаттамаларын гана емес, сонымен катар муранын материалдык емес ку-рамдас белтн - eндiрiс технологиясын, декор семантикасын жэне т.б. ашуга мYмкiндiк бередi. Казiрri жагдайда, дэстYрлi мэдениеттщ элементтерi тiршiлiк ортасында жогалса, непзшен музей коллекцияларында жэдiгерлер ретiнде сакталады.
Gзiмiз кызмет жасап отырган Казакстан Республикасы ¥лттык музейiнiн корлары елiмiздщ мэдени мурасынын ажырамас бeлiгi болып табылады жэне оны коргау - музейдщ элеуметлк-мэдени жадыны сактау институты ретшдеп манызды мiндетi. ¥лттык музейде сактаулы заттардын жалпы саны 217 286 бiрлiгiн курайды: онын шшде 169 774 бiрлiгi туракты сактауда (негiзгi корда - 118 671, гылыми-кeмекшi корда - 51 103), ал уакытша кордын музей заттарынын саны - 47 512 сактау бiрлiгi (КР ¥лттык музей сайты, 2023: URL).
Этнографиялык багыттагы музей коллекциялары келесiдей:
- металл коры;
- шыны, фарфор жэне фаянс коры;
- агаш коры;
- кару-жарак, ат жабдыктары жэне былгарыдан жасалган буйымдар коры;
- кшм жэне кесте коры;
- юлем-кшзден жасалган буйымдар коры.
К,Р-нын ¥лттык музей жэне Алматы каласында орналаскан КР-нын Орталык мемлекеттiк музейi ездершщ негiзгi уйымдык-курылымдык параметрлерi мен атрибуттары бойынша гылыми-зерттеу орталык ретшде кызмет жасайды. Бул музейлер тарих, этнография, деректану саласындагы гылыми зерттеулермен белсендi айналысады, сондай-ак манызды гылыми-кор жэне гылыми-калпына келтiру жумыстарын жYргiзедi. Гылыми-зерттеу кызметi саласындагы басты ерекшелiгi музей практикасы мен бейiндi жэне ен алдымен деректанулык сипаттагы Fылыми-iздестiру жумыс-тарынын органикалык YЙлесiмi болып табылады.
Музейлердiн Fылыми атрибуция мен каталогтау нысаны - тарих жэне этнография коллекциялары. Мысалы, КР ОММ-де 24 мыннан астам сактау бiрлiгi бар этнографиялык заттардын коллекциясы бар. Булар музей ашылFаннан берi калыптасты жэне онын кеп белт XIX-XX FасырларFа жатады, дегенмен XVIII Fасырдын екiншi жартысынын Yлгiлерi де кездеседi (КР Орталык мемлекеттiк музей сайты, 2023: URL).
Елiмiздiн музейлерiнде сактаулы этнографиялык материалдын келешекте казакстандык коFамнын мэдени ортасына тартылуы жэне визуализациялануы кке асырылуы тиiс. Осыдан, бiздiн ойымызша, музейлердiн этнографиялык коллекцияларынын усынылу сапасы мен денгейi акпараттандырудын, тарихи-мэдени мураны танымал етудiн жоFары стандарттарына сэйкес келтiру жэне музей нысандары мен заттарын зерделеудi, казак халкынын дэстYрлi мэдениетi бойынша олардын деректану KундылыFын айкындауды орындау -заман талабы.
МЭДЕНИ М¥РА
Елiмiзде жYргiзiлген зерттеулер мен жарияланган жумыстарга жасаган талдау Казакстанныц этнографиялык музейтану гылымында мынадай багыттарды бeлiп ^рсетуге мYмкiндiк бередi: гылыми зерттеулерде музей коллекцияларынан этнографиялык дереккeздердi пайдалану; этнографиялык коллекциялардыц калыптасу тарихы мен курамын зерттеу; этнографиялык заттар мен коллекцияларды каталогтау.
Ацгарганымыз, республикада
бiрiншi багыт - гылыми зерттеулерде музейлердщ этнографиялык
коллекцияларын пайдалану барынша дамыды. Музей корларында сакталатын халык мурасына деген кызыгушылыктыц артуы, журтшылык тарапынан этномэдени бiлiмге деген сураныс музейлерден экспозициялык-кeрме жэне мэдени-агарту жумыстарында тиiмдi пайдалану максатында этнографиялык коллекцияларды зерделеу жeнiндегi кызметтi жандандыруды талап етедi. Зерттеудiц осы багытын дамыту ец алдымен музей кызметкерлерi мен галымдарыныц мiндетi болып табылады. КР ОММ бурынгы директоры, белг^ галым Н. Элiмбай мен оныц серiктерiнiц, музей кызметкерлерiнiц аркасында этномузеология багытында Yлкен жумыс аткарылды. Жумыстыц нэтижелерi музейдiц гылыми басылымдарында ^рМс тапкан (Труды, 2004; Труды, 2009).
Бул жумыс этнографиялык жинактарды зерттеудеп келесi багыт - этнографиялык жинактарды каталогтау шецбершдеп кызметпен тыгыз байланысты. Коллекцияларды каталогтау жэне жариялау отандык музейлер жумысыныц мацызды багыты болып табылады. КР ОММ-де бул жумыс 1990-2000 жылдардыц аягынан басталды, этнографиялык коллекцияларды ката-логтау этнографиялык зерттеулердщ
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
дамуымен жоспарлы сипат пен кец аукымды алды. Музей директоры, этнолог галым, музеолог Н. Элiмбайдыц жетекшiлiгiмен этнографиялык
коллекцияларды белсендi тYрде зерттеу жYргiзiлдi. Кешендi зерттеу нэтижесшде музей каталогтары (Традиционная, 2009; Казак, 2012), сондай-ак 5 томдык «Казактыц этнографиялык категория-лар, угымдар мен атауларыныц дэстYрлi жYЙесi» iргелi энциклопедиясы басып шыгарылды (Казактыц, 2017).
Атап ету керек, КР Орталык мемлекеттiк музешнде отандык этномузеологияныц дамуына елеулi Yлес коскан кeрнектi галымдар Б. Какабаев, Т. Картаева, Д. Катран, Р. Шойбеков, Н. Уэли, Г. Орынбаева, Т. Болсынбек, Г. Файзуллина жэне т. б. ецбек етл.
Алматы каласында КР ОММ гылыми орталыгын тYзеген тутас этнографиялык музейтану багыты калыптасты деп айтуга болады, онда галымдар этнографиялык заттарды гылыми паспорттау жэне гылыми каталогтау, оларды зерделеу, сондай-ак мэдени мураны кeпшiлiкке танымал ету бойынша бiрегей тэжiрибе жинактады.
Сондай-ак, КР ОММ галымдары мен кызметкерлерi 2014-2015 жылдары Казакстан Республикасы ¥лттык музейiнiц (Астана к.) жумысын жолга кою кезiнде, атап айтканда, этнографиялык коллекцияны, корларды калыптастыру, казак халкыныц жэне елiмiздiц этникалык топтарыныц дэстYрлi мэдениетi бойынша заттарды керсету кезiнде бага жетпес гылыми-эдiстемелiк кемек кeрсеттi.
Алматы музейтану гылыми орталыгыныц этнографиялык заттарды гылыми сипаттау жэне каталогтау iсiнде жинакталган тэжiрибесi кептеген каталогтарды дайындауда жэне бYкiл республика бойынша жекелеген
заттарды сипаттау эдiстемесiн эзiрлеуде пайдаланылды. Жарияланган каталогтар халыктыц тарихи-мэдени мурасыныц ерекшелiгi туралы жалпы тYсiнiк калыптастырады, гылыми айналымга мацызды дереккeздердi енгiзедi, этнографиялык бiлiмдi насихаттауга кызмет етедi. Мысал ретiнде КР ОММ, КР ¥лттык музейiнiц, сондай-ак бiркатар облыстык музейлердiц этнографиялык коллекциялары бойынша каталогтарды келтiруге болады (Ювелирное, 2016; Коллекция, 2015; Каталог, 2013; Разновидности, 2005; Изделия, 2005).
Казiргi уакытта музей кызметкер-лершщ, гылыми жэне гылыми-агарту орталыктарыныц мамандарыныц,
жас зерттеушыердщ кYшiмен этнографиялык заттар мен музейлер коллекцияларын зерттеу жэне гылыми айналымга енгiзу iсiнде iлгерi жылжу байкалады. Iшiнара жарияланган каталогтар музейлердщ тарихи-мэдени мурасын бiлiм беру жэне гылыми-зерттеу кызметiнде пайдалануга, ал макалалар жеке этнографиялык коллекциялардыц курамы мен калыптасу тарихы туралы тYсiнiк калыптастыруга мYмкiндiк жасап отыр.
Алайда, Казакстанныц этнографиялык музейтану мiндеттерi одан эрi дамытуды, елiмiздiц корлары мен коллекцияларында зерттеу кызметiн жандандыруды талап етедь Музейлердiц этнографиялык коллекцияларын
зерттеудiц осы Yш багытын дамыту перспективалары этнология гылымы Yшiн де, оларды экспозициялык-керме жумысында жэне музейлердiц мэдени-бiлiм беру YДерiсiнде, бiлiм беру жэне туристж-экскурсиялык кызметте тиiмдi пайдалану Yшiн де мацызды болып келедi.
Сондай-ак, аймактар мен такырыптар бойынша жеке этнографиялык
каталогтарды, дэстYрлi мэдениет туралы заттар мен музей коллекциялары туралы бiрыцFай акпараттык ресурсын куру eзектi болып табылады. Этнографиялык музейтануды зерттеуге жYЙелi кeзкарас кана болFандыктан, жэдiгерлер туралы, соныц шшде есепке алу жэне далалык кужаттама туралы барлык дереккeздердi тарту, зерттелетш ескерткiштердi жан-жакты карастыруFа жэне олардыц мэдени кундылыктар жYЙесiндегi рeлi мен орнын аныктауFа, демек, Fылыми айналымFа тиiмдi енгiзудi жэне Fылыми-практикалык кызметте пайдалануды камтамасыз етуге мYмкiндiк бередi.
Бiздiц ойымызша, келешекте орталык жэне eцiрлiк музейлердiц этнографиялык коллекцияларына кешендi зерттеулер жYргiзу бiрегей музейлiк Fылыми-мэдени кецiстiктiц дамуына ыкпал ететiнi сeзсiз.
Кррытынды
Музейлiк этнография саласында келешегi бар зерттеулердiц
нэтижелерi практикалык тYрде (макалалар, жарияланымдар,
аннотацияла^ан каталогтар шыFару, кeрмелер уйымдастыру), сондай-ак елiмiздiц музейлер корлары мен экспозицияларында усынылFан
казак халкыныц бай мэдени мурасын жацаша тYсiнуде, оныц iшiнде гылыми айналымFа неFурлым кунды, акпараттык Yлгiлердi енгiзу жолымен усынылатын болады. Осылайша, дэстYрлi мэдениет этнографиясыныц дереккeздiк базасы айтарлыктай кецейiп, отандык музейлердiц жинакталFан бай материалдарын одан эрi зерттеу жумыстарында пайдалануFа мYмкiндiк туады.
Кeтерiлген мэселелер бойынша накты iстер баFытын айкындап кeрсетсек, булар:
МЭДЕНИ М¥РА
- этнографиялык музейтану бойынша жазба, архивтж-кужаттык, тарихи дереккeздердi зерттеу;
- тарихи-мэдени мура нысандары мен музей корын жYЙелеу жэне жжтеу;
- зерттелетiн объектiлердiц хроно-логиялык жэне географиялык кeлемiн аныктау;
- этнографиялык жэне eнертану-шылык сипаттамаларды, eндiрiс материалдарын жэне баска да мэлiметтердi кeрсете отырып, гылыми аппаратты куру жэне зерттеу такырыбы бойынша тарихи-мэдени мура нысандарыныц акпараттык деректер корын жасау;
- этнографиялык коллекцияларда сакталFан казак халкыныц дэстYрлi мэдениетi мен турмысыныц заттарына деректанулык талдау жYргiзу;
- этнографиялык жинактардыц экспонаттарын цифрландыру (фотофиксация, сканерлеу жэне т.б.);
- Fылыми, букаралык басылымдарда, элеуметтiк жэне электрондык желiлерде такырып бойынша материалдарды жариялау.
Кeтерiлген мэселелердi шешу Казакстанда музей ю мен этнографиялык Fылымныц одан эрi дамуына ыкпал ететiнi сeзсiз. КYтiлетiн элеуметтiк жэне экономикалык тшмдШк музейтанудыц гылыми eрiсiн кецейтуде, Fылыми айналымFа жацадан енгiзiлген казак халкыныц тарихи-мэдени мурасы нысандары мен заттарымен отандык этнологияны байытуда болады. Буныц бэрi зерттеушiлердiц дэстYрлi мэдениет бойынша бiрегей дереккeз базасы ретшде ел музейлерiнiц этнографиялык жинактары мен коллекцияларына деген KызыFушылыFын кYшейтедi, музей мекемелерше, оныц iшiнде туристердiц келу санын арттырады, музейлердiц Fылыми-зерттеу кызметш одан эрi
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
дамытуFа, жастардын халыктын тарихи-мэдени мурасын зерттеуге деген ынтасын арттырады.
¥сынылFан проблемалар мен мшдет-тердщ спектрiн керiп отырFанымыздай, музейтану акпаратынын аFынын едэуiр дэрежеде улFайтады, онын гылыми мазмунын Fана емес, мэдени кещслк денгейiнде де бекiтедi.
Бiздiн ойымызша, елiмiзде музейлiк этнографияны дамыту идеясы онын KолданыстаFы зерттеу эдiстерi негiзiнде калыптаскан колданбалы сипатын тжелей керсетедi. Манызды мемлекеттiк баFдарламаларды кке асыру шенберiнде катысу зерттеушiлерге айналымFа енгiзiлген музей нысандарынын кешенiн практикада колдануFа, колданбалы этнографиялык материалды талдауды жYзеге асыруFа мYмкiндiк бередi. Осыдан этнографиялык заттар мен музейлер
коллекциясынын гылыми кундылыFын, олардын дэстYрлi мэдениеттщ кайнар кезi ретiндегi маныздылыFын аныктауFа жэне сипаттауFа эрекет жасалынады.
Осылайша, коFамдык сананы жанFырту мiндеттерi аясында музейлердiн гылыми жумыс
нэтижелерiн езект ету жYргiзiледi. Отандык музейтану еркшде туындаFан езектi мэселелердi этнографиялык коллекциялар туралы бiлiмдi кенейту, елiмiздiн музейлершде жинакталFан зерттеу жумысынын тэжiрибесiн терендету, казiргi заман талаптарын, онын шшде музейлер ресурстарын жандандыру, казак халкынын дэстYрлi мэдениетi бойынша этнографиялык материалды гылыми айналымFа енгiзудiн жана эдктерш эзiрлеу есебiнен орындауFа мYмкiндiк бар екенше сенiмiмiз мол.
Эдебиеттер
1. Эл1мбай Н. Казак этнологиясыныц каз1рп тарихнамалык жэне теориялык мэселелер1 //Гуманитарлык Fылымдар Академиясыныц хабаршысы. - 1998. №1. - 155-159 б.
2. Баранова В.А. Отражение современных этнических процессов в комплектовании коллекций российского этнографического музея // Материалы XIII Конгресса антропологов и этнологов России. - Казань, 2019. - С. 249-251.
3. Изделия из шерсти для убранства юрты. Из фондов Мангистауского областного историко-краеведческого музея. - Актау: Тассад, 2005. - 56 с.
4. Каталог этнографических предметов традиционной казахской культуры из фондов Актюбинского областного историко-краеведческого музея. /Под общ. ред. М.Н. Дуйсешали. - Актобе: «Хабар-Сервис» ЖШС, 2013. - 148 с.
5. Кимеева Т.И. Методология исследования этнографического музейного предмета: на примере коллекций по культуре коренных народов Притомья // Известия Уральского федерального университета. Сер. 1, Проблемы образования, науки и культуры. - 2017. - Т.23, № 4 (168). - С. 145-150.
6. Коллекция оружия и ковров в дар Национальному музею Республики Казахстан: книга-альбом. - Астана: Фолиант, 2015. - 224 с.
7. Концепция культурной политики Республики Казахстан на 2023-2027 годы. [Электронды ресурс]. URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/mcs/documents/details/335818?lang=ru (каралFан куш 08.06.2023).
8. Казак юлемдер1 мен токыма буйымдары. Казакстан Республикасы Мемлекетлк музей коллекциясынан. Гылыми каталог. / Казахские ковры и ковровые изделия из коллекции
у
МЭДЕНИ М¥РА
Центрального Государственного музея Республики Казахстан. Научный каталог. /Гыл. ред. жэне жоба жетекшiсi Н. Элiмбай. - Алматы: ICOS, 2012. - 384 б.
9. К,азак,стан Республикасы Орталык мемлекеттiк музейi сайты. [Электронды ресурс]. URL: https://www.csmrk.kz/index.php/kz/ (каралган куш: 09.06.2023).
10. Казакстан Республикасы ¥лттык музейi сайты. [Электронды ресурс]. URL: https://nmrk. kz/ (каралган кYнi: 09.06.2023).
11. Казактыц этнографиялык категориялар, угымдар мен атауларыныц дэстYрлi жYЙесi. Энциклопедия. Т. 1-5. - Алматы: «Элем. Даму. Интеграция» ЖШС, 2017 (толыктырылган, 2-шi басылым).
12. Москвитина А.Ю. Компаративное этномузееведение и этноискусствоведение. / Электронная библиотека Музея антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) РАН. [Электронды ресурс]. URL: http://www.kunstkamera.ru/lib/rubrikat or/08/08_02/978-5-88431-235-7 (каралган ^ш: 08.06.2023).
13. Разновидности текемета. Из фондов Мангистауского областного историко-краеведческого музея. - Актау: Тассад, 2005. - 40 с.
14. Традиционная казахская одежда. / Kazakh traditional garments. Scientific catalogue. Из серии: Этнографические коллекции Центрального Государственного музея Республики Казахстан». Иллюстрированный научный каталог. /Науч. рук. Н. Алимбай. - Алматы: 0нер, 2009. - 344 с.
15. Труды Центрального музея: музейное дело, история, этнология, фольклористика, археология, антропология, историография, источниковедение, нумизматика. - Вып. I /Науч. ред. Н. Алимбай. - Алматы: Гылым, 2004. - 396 с.
16. Труды Центрального музея: музейное дело, история, этнология, фольклористика, археология, антропология, историография, источниковедение. - Вып. II /Науч. ред. Н. Алимбай. - Алматы: Балалар эдебиета, 2009. - 576 с.
17. Файзуллина Г.Ш. Этнографизмы в музейной терминологии (к вопросу о стандартизации описаний предметов традиционных культур) //Этнос. Общество. Цивилизация: II Кузеевские чтения. Материалы Международной научно-практической конференции, посвященной 80-летию Р.Г. Кузеева /Под ред. А.Б. Юнусовой. - Уфа: Уфимский полиграфкомбинат, 2009.
- С. 423-425.
18. Ювелирное искусство казахов в коллекции Национального музея. Иллюстрированный каталог /сост. А.А. Мусагажинова, К.А. Нурмаганова. - Астана: РЕГИС-СТ, Полиграф, 2016.
- 304 с.
19. Simpson M. Ethnomuseology // Encyclopedia of Global Archaeology. - New York, 2014. -Pp. 2549-2553.
References
1. Alimbai N. Qazaq etnologiasynyn qazirgi tarihnamalyq jane teorialyq maseleleri // Gymanitarlyq gylymdar Akademiasynyn habarshysy. - 1998. №1. - 155-159 b.
2. Baranova V.A. Otrajenie sovremennyh etnicheskih prosesov v komplektovanii kolleksi rossiiskogo etnograficheskogo myzeia // Materialy XIII Kongresa antropologov i etnologov Rossii.
- Kazan, 2019. - S. 249-251.
3. Izdelia iz shersti dla ybranstva iyrty. Iz fondov Mangistayskogo oblastnogo istoriko-kraevedcheskogo myzeia. - Aktay: Tassad, 2005. - 56 s.
4. Katalog etnograficheskih predmetov tradisionnoi kazahskoi Mltyry iz fondov Aktabinskogo oblastnogo istoriko-kraevedcheskogo myzeia. /Pod obsh. red. M.N. Drnsengali. - Aktobe: «Habar-Servis» JShS, 2013. - 148 s.
.Ä, w
QAZAQSTAN RESPYBLIKASY
ULTTYQ MYZEli
5. Kimeeva T.I. Metodologia issledovania etnograficheskogo myzeinogo predmeta: na primere kolleksi po kültyre korennyh narodov Pritoma // Izvestia Yralskogo federalnogo yniversiteta. Ser. 1, Problemy obrazovania, nayki i kültyry. - 2017. - T.23, № 4 (168). - S. 145-150.
6. Koleksia oryjia i kovrov v dar Nasionalnomy myzeiy Respybliki Kazahstan: kniga-albom. -Astana: Foliant, 2015. - 224 s.
7. Konsepsia kültyrnoi politiki Respybliki Kazahstan na 2023-2027 gody. [Elektrondy resyrs]. URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/mcs/documents/details/335818?lang=ru (qaralgan küni 08.06.2023).
8. Qazaq kilemderi men toqyma buiymdary. Qazaqstan Respyblikasy Memlekettik myzeii koleksiasynan. Gylymi katalog. / Kazahskie kovry i kovrovye izdelia iz kolleksii Sentralnogo Gosydarstvennogo myzeia Respybliki Kazahstan. Naychnyi katalog. /Gyl. red. jane joba jetekshisi N. Alimbai. - Almaty: ICOS, 2012. - 384 b.
9. Qazaqstan Respyblikasy Ortalyq memlekettik myzeii saity. [Elektrondy resyrs]. URL: https:// www.csmrk.kz/index.php/kz/ (qaralgan küni: 09.06.2023).
10. Qazaqstan Respyblikasy Ulttyq myzeii saity. [Elektrondy resyrs]. URL: https://nmrk.kz/ (qaralgan küni: 09.06.2023).
11. Qazaqtyn etnografialyq kategorialar, ugymdar men ataylarynyn dastürli jüiesi. Ensiklopedia. T. 1-5. - Almaty: «Alem. Damy. Integrasia» JShS, 2017 (tolyqtyrylgan, 2-shi basylym).
12. Moskvitina A.Iy. Komparativnoe etnomyzeevedenie i etnoiskysstvovedenie. /Elektronnaia biblioteka Myzeia antropologii i etnografii im. Petra Velikogo (Kynstkamera) RAN. [Elektrondy resyrs]. URL: http://www.kunstkamera.ru/lib/rubrikator/08/08_02/978-5-88431-235-7 (qaralgan küni: 08.06.2023).
13. Raznovidnosti tekemeta. Iz fondov Mangistayskogo oblastnogo istoriko-kraevedcheskogo myzeia. - Aktay: Tassad, 2005. - 40 s.
14. Tradisionnaia kazahskaia odejda. / Kazakh traditional garments. Scientific catalogue. Iz serii: Etnograficheskie kolleksii Sentralnogo Gosydarstvennogo myzeia Respybliki Kazahstan». Illüstrirovannyi naychnyi katalog. /Naych. ryk. N. Alimbai. - Almaty: Oner, 2009. - 344 s.
15. Trydy Sentralnogo myzeia: myzeinoe delo, istoria, etnologia, folkloristika, arheologia, antropologia, istoriografia, istochnikovedenie, nymizmatika. - Vyp. I /Naych. red. N. Alimbai. -Almaty: Gylym, 2004. - 396 s.
16. Trydy Sentralnogo myzeia: myzeinoe delo, istoria, etnologia, folkloristika, arheologia, antropologia, istoriografia, istochnikovedenie. - Vyp. II /Naych. red. N. Alimbai. - Almaty: Balalar adebieti, 2009. - 576 s.
17. Faizyllina G.Sh. Etnografizmy v myzeinoi terminologii (k voprosy o standartizasii opisani predmetov tradisionnyh kültyr) //Etnos. Obshestvo. Sivilizasia: II Kyzeevskie chtenia. Materialy Mejdynarodnoi naychno-prakticheskoi konferensii, posvashennoi 80-letiy R.G. Kyzeeva /Pod red. A.B. Iynysovoi. - Yfa: Yfimski poligrafkombinat, 2009. - S. 423-425.
18. Iyvelirnoe iskysstvo kazahov v kolleksii Nasionalnogo myzeia. Illüstrirovannyi katalog / sost. A.A. Mysagajinova, K.A. Nyrmaganova. - Astana: REGIS-ST, Poligraf, 2016. - 304 s.
19. Simpson M. Ethnomuseology // Encyclopedia of Global Archaeology. - New York, 2014. -Pp. 2549-2553.
*Рахимов Е.К.1, Искаков К.А.1
Национальный музей Республики Казахстан, г. Астана, Казахстан *e-mail: yernur_rakhimov@mail.ru
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ МУЗЕЙНОЙ ЭТНОГРАФИИ
МЭДЕНИ М¥РА
Аннотация. Цель статьи - описать современное состояние отечественной музейной этнографии (этномузеологии) и выявить актуальные проблемы дальнейшего развития. Известно, что материалы, собранные в этнографических коллекциях музеев Казахстана, являются очень важным источником традиционной культуры казахского народа. Насущным вопросом становится научное определение их роли и значения в музейном деле. Для достижения этой цели необходимо решить задачи углубленного изучения этнографического музееведения в стране, создать единую базу данных этнографических коллекций республиканских и областных музеев. Для этого были проанализированы важные проблемы, стоящие перед этнографическим музееведением Казахстана, и определены пути их решения. Полагаем, что статья будет полезна музейным работникам, этнологам и культурологам, занимающимся этномузеологией, а также всем читателям, интересующимся междисциплинарными исследованиями.
Ключевые слова: музееведение, этнография, музейные коллекции, казахстанские музеи.
*Rakhimov Y.1, Iskakov K.1
National Museum of the Republic of Kazakhstan Astana, Kazakhstan *e-mail: yernur_rakhimov@mail.ru
CURRENT PROBLEMS OF MUSEUM ETHNOGRAPHY
Abstract. The purpose of the article is to describe the current state of the domestic museum ethnography (ethnomuseology) and to identify topical issues of further development. It is known that the materials collected in the ethnographic collections of the museums of Kazakhstan are a very important source of the traditional culture of the Kazakh people. An urgent issue is the scientific definition of their role and significance in the museum business. To achieve this goal, it is necessary to solve the problems of in-depth study of ethnographic museology in the country, to create a single database of ethnographic collections of republican and regional museums. For this, the important problems facing the ethnographic museology of Kazakhstan were analyzed and ways to solve them were identified. We believe that the article will be useful to museum workers, ethnologists and culturologists involved in ethnomuseology, as well as to all readers interested in interdisciplinary research.
Keywords: museology, ethnography, museum collections, Kazakhstan! museums.
¿¡¡k w
QAZAQSTAN RE5PYBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
Авторлар туралы мэлiмет:
1. Рахимов Ернур Кенд1байулы - PhD докторы, К,азак,стан Республикасыньщ ¥лттык музешнщ жетекшi гылыми кызметкерт
2. Искаков Куаныш Алдабергенулы - Казакстан Республикасыныц ¥лттык музейi, «Мэдени мура» журналыныц бас редакторы.
Сведения об авторах:
1. Рахимов Ернур Кендибаевич - доктор PhD, ведущий научный сотрудник Национального музея РК.
2. Искаков Куаныш Алдабергенович - Главный редактор журнала «Мэдени мура».
Information about the author:
1. Rakhimov Yernur Kendibaevich - PhD, Leading researcher at the National Museum of the Republic of Kazakhstan.
2. Iskakov Kuanysh Aldabergenovich - Editor-in-chief of the journal «Madeni Mura».
