Научная статья на тему 'МУВАФФАҚИЯТЛИ ТАДБИРКОРЛАР ВА УЛАР ПСИХИКАСИДАГИ УСТУВОР ЖИҲАТЛАРНИНГ ЭТНОПСИХОЛОГИЯСИ'

МУВАФФАҚИЯТЛИ ТАДБИРКОРЛАР ВА УЛАР ПСИХИКАСИДАГИ УСТУВОР ЖИҲАТЛАРНИНГ ЭТНОПСИХОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
88
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тадбиркорлик / эмоционал-ҳиссий маъноли / пиктограммавий моҳиятли / чизма график кўринишли / шартли белгили / символик хусусиятли / ифодали ҳаракатли. / предпринимательство / эмоционально значимый / знаковый / изобразительный / условный / символический / экспрессивный

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Халимова Машрабой Вохидовна

Ушбу мақолада тадбиркорлик фаолиятида тадбиркор эгаллаши зарур бўлган билимлар шакли ва турини ундаги мотивацион хусусиятлар тизимига мувофиқлаштириш ҳисобига тадбиркор шахси психикадаги устуворлик сифатлари аниқланган. Бундан ташқари бозор иқтисодиёти жараёнида тадбиркор онг остига кириб борувчи, унинг психикасида ўзига хос из қолдирувчи, ҳар хил муносабатларда ифодаланувчи, хоҳиш ва эҳтиёжлар маҳсули сифатида вужудга келувчи, мантиқий ёки механик равишда ўзлаштирилган, акс эттирилган, эгалланган билимларнинг шакл ва турини психикадаги устуворлик асносида мотивацион хусусиятлар контекстида кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

УСПЕШНЫЕ ПРЕДПРИНИМАТЕЛИ И ЭТНОПСИХОЛОГИЯ ПРИОРИТЕТНЫХ АСПЕКТОВ В ИХ ПСИХИКЕ

В данной статье выявлены приоритетные качества в индивидуальной психике предпринимателя путем адаптации формы и вида знаний, которыми должен обладать предприниматель в предпринимательской деятельности, к системе мотивационных особенностей в ней. Кроме того, мотивационные особенности формы и вида знаний, приобретаемых в процессе рыночной экономики, которые входят в подсознание предпринимателя, оставляют след в его психике, выражаются в различных отношениях, возникают как продукт желаний и потребностей, логически или механически усваиваемых, рассматриваемых в контексте.

Текст научной работы на тему «МУВАФФАҚИЯТЛИ ТАДБИРКОРЛАР ВА УЛАР ПСИХИКАСИДАГИ УСТУВОР ЖИҲАТЛАРНИНГ ЭТНОПСИХОЛОГИЯСИ»

Халимова Машрабой Вохидовна,

Андижон давлат университети "Умумий психология" кафедраси доценти, психология фанлари номзоди

МУВАФФА^ИЯТЛИ ТАДБИРКОРЛАР ВА УЛАР ПСИХИКАСИДАГИ УСТУВОР ЖИЩЛАРНИНГ ЭТНОПСИХОЛОГИЯСИ

УУК: 15.9:330.16

ХАЛИМОВА М.В. МУВАФФАКИЯТЛИ ТАДБИРКОРЛАР ВА УЛАР ПСИХИКАСИДАГИ УСТУВОР ЖИЦАТЛАРНИНГ ЭТНОПСИХОЛОГИЯСИ

Ушбу маколада тадбиркорлик фаолиятида тадбиркор эгаллаши зарур булган билим-лар шакли ва турини ундаги мотивацион хусусиятлар тизимига мувофиклаштириш х,исобига тадбиркор шахси психикадаги устуворлик сифатлари аникланган. Бундан ташкари бозор иктисодиёти жараёнида тадбиркор онг остига кириб борувчи, унинг психикасида узига хос из колдирувчи, х,ар хил муносабатларда ифодаланувчи, хох,иш ва эх,тиёжлар мах,сули сифатида вужудга келувчи, мантикий ёки механик равишда узлаштирилган, акс эттирилган, эгалланган билимларнинг шакл ва турини психикадаги устуворлик асносида мотивацион хусусиятлар кон-текстида куриб чикилган.

Таянч суз ва тушунчалар: тадбиркорлик, эмоционал-х,иссий маъноли, пиктограммавий мох,иятли, чизма график куринишли, шартли белгили, символик хусусиятли, ифодали х,аракатли.

ХАЛИМОВА М.В. УСПЕШНЫЕ ПРЕДПРИНИМАТЕЛИ И ЭТНОПСИХОЛОГИЯ ПРИОРИТЕТНЫХ АСПЕКТОВ В ИХ ПСИХИКЕ

В данной статье выявлены приоритетные качества в индивидуальной психике предпринимателя путем адаптации формы и вида знаний, которыми должен обладать предприниматель в предпринимательской деятельности, к системе мотивационных особенностей в ней. Кроме того, мотивационные особенности формы и вида знаний, приобретаемых в процессе рыночной экономики, которые входят в подсознание предпринимателя, оставляют след в его психике, выражаются в различных отношениях, возникают как продукт желаний и потребностей, логически или механически усваиваемых, рассматриваемых в контексте.

Ключевые слова и понятия: предпринимательство, эмоционально значимый, знаковый, изобразительный, условный, символический, экспрессивный,

KHALIMOVA M.V. SUCCESSFUL ENTREPRENEURS AND THEIR PSYCHOLOGY ETHNOPSYCHOLOGY OF PRINCIPLES

This article identifies priority qualities in the individual psyche of an entrepreneur by adapting the form and type of knowledge that an entrepreneur must have in entrepreneurial activity to the system of motivational features in it. In addition, the motivational features of the form and type of knowledge acquired in the process of a market economy, which enter the entrepreneur's subconscious, leave a mark on his psyche, are expressed in various ways, and arise as a product of desires. and needs, logically or mechanically assimilated; considered in context.

Key words and concepts: enterprising, emotionally significant, symbolic, pictorial, conditional, symbolic, expressive,

Кириш.

Бугунги кунда, мехнат бозорида хусу-сий мулкни мухофаза килиш, кичик ва йирик бизнесни хамда хусусий тадбиркорликни куллаб-кувватлаш ва тезкор ривожланти-ришдаги тусикларни бартараф этиш оркали ахолини, айникса, ёшлар, ногиронларни муно-сиб иш билан таъминлаш ва самарали банд-ликни кенгайтиришга йуналтирилган кулай шарт-шароит яратиш буйича лойихалар амалга оширилмокда.

Дунёда кичик ва урта бизнес фаолияти йулга куйилганидан сунг хулк-атвор ва кадриятлар билан боFлик ишлаб чикарувчи (хизмат курсатувчи) ва истеъмолчиларнинг узаро муно-сабатларидаги тарангликларни коррекциялаш, яъни ушбу фаолиятда шахслараро муносабат-лар масъулиятини оширишнинг ижтимоий-психологик детерминантларини урганиш бора-сидаги илмий тадкикотларга алохида эътибор каратилмокда. Амалга оширилаётган илмий изланишлар таркибида шахслараро муноса-батлар контекстида замонавий тадбиркорлар хамжамиятини шакллантириш, турли даража-даги шахсий камолотга эга тадбиркорларнинг мулкка булган муносабат тизимини такомил-лаштириш, тадбиркорликда шахсий жавобгар-ликни ижтимоий-психологик тартибга солиш, булажак тадбиркорнинг шахсий масъулиятини ривожлантириш каби йуналишлардаги илмий тадкикотлар устувор даражада амалга оширилмокда.

Республикамизда хусусий мулк хукукини химоя килиш, унинг устувор мавкеини янада ошириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожини раFбатлантиришга каратилган инсти-туционал ва таркибий ислохотларнинг хукукий-меъёрий асослари яратилди ва моддий-техник базаси кенгайтирилди. Тарихий хакикат шуки, утган минг йилликлар мобайнида миллион-лаб инсонлар уз хаётий тажрибаларидан келиб чикиб, бир-бирларига фойдали маслахатларни бериб келишган. Бунда "Мен борманми, мен фикрлайман", деган тамойил устувор ахамият касб этган.

Мавзунинг долзарблиги. Муваффакиятли тадбиркорлар ва улар психикасидаги устувор жихатларнинг этнопсихологияси ва муносабат-ларининг етарли даражада урганилмаганлиги билан белгиланди.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг кискача тахлили.

Мамлакатимиз олимларидан муваффакиятли тадбиркорлар ва улар психикасидаги устувор жихатларнинг этнопсихологияси ижтимоий-психологик детерминантларини:

О.Э. Хайитов1 "тадбиркорлик фаолияти мотивацияси"ни, Ш.С. Шойимова2 "тад-биркор узбек аёллари портретини"ни, Ш.М. УлуFова3 "бозор иктисодиётига хотин-кизлар мослашуви"ни, А.У. Елмуротова4 "каса-начи аёллар психология"ни тадкикига доир изланишларида кисман асослаб утишган. Шунингдек, иктисодий муносабатлар контекстида В.И. Каримова5 шахснинг "рекламага муносабати", Н.Ш. Умарова6 шахс "иктисодий муносабатлар тизими", Д.Х. Сафаров7 "сотувчи-харидор диадаси муносабатлари" мазмун ва мохиятини уз тадкикотларида ёритишган хамда ижтимоий-психологик ва этнопсихологик жихатдан тахлилини баён килишган.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан ибо-ратки, олимларимиз томонидан муваффакиятли тадбиркорлар ва улар психикасидаги устувор жихатларнинг этнопсихологияси шахслараро муносабатлар тизимида масъулият сифатида етарли урганилмаган.

Тадцицотнинг мацсади муваффакиятли тадбиркорлар ва улар психикасидаги устувор

1 Хайитов О.Э. Тадбиркорлик фаолияти мотивацияси-нинг ижтимоий-психологик хусусиятлари: Психол. фан. ном. ... дис.: 19.00.05. - Тошкент: ТошДИУ, 2005. - 146 б.

2 Шойимова Ш.С. Тадбиркор узбек аёллари шахсининг ижтимоий-психологик хусусиятлари: Психол. фан. ном-зоди .... дис.: 19.00.05. - Тошкент: УзМУ, 2009. - 144 б.

3 УлуFова Ш.М. Бозор иктисодиёти шароитида хотин-кизлар ижтимоий-психологик мослашувининг узига хос-лиги: Психол. фан. ном. ... дис. автореферати: 19.00.05. -Тошкент: ТошДПУ, 2011. - 24 б.

4 Елмуратова А.У. Касаначилик билан ш^улланувчи аёлларнинг узига хос психологик хусусиятлари: Психол. фан. буйича фалс. д-ри (PhD)... дис.: 19.00.05. - Тошкент: ТошДПУ, 2018. - 172 б.

5 Каримова В.М., Акрамова Ф.А. Иктисодий психология. Маърузалар матни. - Тошкент: "Shams-ASA" MChJ бос-махонаси, 2002.- 88 б.

6 Умарова Н.Ш. Шахс иктисодий ижтимоийлашувига таъсир этувчи ижтимоий-психологик омиллар: Психол. фан. буйича фалс. д-ри (PhD)... дис.: 19.00.05. - Тошкент: ТошДИУ, 2019. - 146 б. (Иловалар: Б. 147-166.)

7 Сафаров Д.Х. Сотувчи ва харидор муносабатларини такомиллаштиришнинг ижтимоий-психологик меха-низмлари: Психол. фан. буйича фалс. д-ри (PhD)... дис: 19.00.05. - Навоий: НавДПИ, 2021. - 120 б. (Иловалар: Б. 141-169.)

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

жих,атларнинг этнопсихологияси буйича амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадк,ик,отнинг объекти сифатида Узбекистоннинг турли худудларидаги тадбир-корлар фаолияти жараёни танланди.

Тадк,ик,отда сух,бат, интервью, контент-тах,лилдан фойдаланилди.

Тадк,ик,отнинг эмпирик манбаини Шубер-тнинг "Таваккалчиликка тайёрлик даражаси"ни аниклаш тести, А.А. Карелиннинг "Тадбиркор-лик кобилиятини аниклаш тести", Р. Рокичнинг "Кадриятларга йуналганлик методикаси" оркали кулга киритилган натижалари ташкил этди.

Асосий к,исм.

Бизгача утказилган психологик тадкикотлар натижаларига таяниб, фаолиятни амалга оши-риш мотивациясига кура тадбиркор психикаси-даги устуворлик - бу муайян тизимли ва тузил-мали, турли шаклдаги (куринишдаги), масалан, вербал, новербал ва символик билимлар маж-муаси сифатида намоён булишида фаркланади, деб хулосалаш мумкин.

Э.F. Fозиевнинг тадкикотларига кура, улар-нинг х,ар кайсиси узига хослиги билан бир-биридан ажралиб туради, шунинг билан бирга акс эттириш имконияти, танловчанлик хусу-сияти оркали узаро тафовутга эга. Шунингдек, билимларнинг шакли, куриниши, мазмуни, акс эттиришдаги батафсиллик, яхлитлик, ихчамлик, ташки ва ички омиллар билан мужассамлаш-ганлигига кура, уларни куйидаги турларга ажра-тиш мумкин:

- эмоционал-х,иссий маъноли;

- пиктограммавий мох,иятли;

- чизма график куринишли;

- шартли белгили, символик хусусиятли;

- ифодали х,аракатли;

- вербал ифодали.

Глобаллашув даврига хос бозор иктисодиётига асосланган жамиятда мавжуд ва кулланилиб келаётган билимларнинг тузи-лиши, фаоллиги, аниклиги, мазмундорлиги, кулами, камрови, муайян касбий маъно акс эттирувчанлигига биноан, уларни куйидагича куринишларга ажратиб, тадбиркорлик субъекти фаолиятини тах,лил килиш максадга мувофик1:

- содда - мураккаб;

- маъноли - маъносиз;

1 Fозиев Э. Фаолият ва хулк-атвор мотивацияси. -Тошкент: Университет, 2003.

- чукур - юзаки;

- тартибли - тартибсиз;

- баркарор - бекарор;

- пухта - саёз;

- мустакил - тобе;

- кенг камровли - тор х,ажмли;

- назарий - амалий кабилар.

Психологик тадкикотлардан маълум

булишича, инсон онтогенезида билиш жараён-ларини вужудга келтирувчи ва уларни амалга оширувчи, функционал х,олатни яратувчи, уни х,аракатлантирувчи куч сифатида х,укм сурувчи манбалар, негизлар, механизмлар, бизнингча, куйидагилардан иборат:

1) тугма инстинктлар;

2) шартсиз рефлекслар;

3) шартли рефлекслар;

4) идеомотор х,аракатлар;

5) предметли х,аракатлар;

6) таклид ёки имитация;

7) тажриба-машк;

8) билим, куникма, малака ва одатлар;

9) функциялар;

10) регуляция2.

Фикримизча, тадбиркорлик фаолиятида тадбиркор эгаллаши зарур булган билимлар (шакли, тури)ни ундаги мотивацион хусусиятлар тизимига мувофиклаштириш х,исобига тадбиркор шахси психикадаги устуворликни аниклаш мумкин. Шунга кура, бозор иктисодиёти жара-ёнида тадбиркор онг остига кириб борувчи, унинг психикасида узига хос из колдирувчи, х,ар хил муносабатларда ифодаланувчи, хох,иш ва эх,тиёжлар мах,сули сифатида вужудга келувчи, мантикий ва (ёки) механик равишда узлаштирилган, акс эттирилган, эгалланган билимларнинг шакл ва турини психикадаги устуворлик асносида мотивацион хусусиятлар контекстида куйидагича тизимлаштириш мум-кин (1-жадвал).

Натижалар ва амалий мисоллар.

Тадкикот ишимизнинг айни боскичида, А.А. Карелиннинг "Тадбиркорлик кобилиятини аниклаш тести"3 билан ФарFона водийси вило-ятларида истикомат килаётган ва узини узи банд килиш сох,асидаги тадбиркорларга муро-жаат килинди. Мазкур тест 466 нафар сина-

2 Fозиев Э.F. Муомала психологияси: Укув кулланма. -Тошкент: "Университет", 2001.

3 Карелин А.А. Писхологические тесты. - М.: Владос, 2007.

56 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч____

1-жадвал. Тадбиркорлик фаолияти мотивациясига оид билимлар шакли ва турининг шахс психикасидаги устуворлик касб этиши1

№ Билимларнинг шакли ва тури Психикадаги устуворлик Мотивацион хусусиятлар тизими

1 Содда тарздаги таъсирланиш (биологик ёки физиологик даражада) Холат сифатида устуворлик Ички мотив

2 Муваккат таассуротлар (шартли рефлекслар асосида) Жараён сифатида устуворлик Эришилган натижаларни бахолаш даражаси

3 Ташк,и белгиларга асосланган танишиш Жараён сифатида устуворлик Билиш мотиви

4 Илк тасвирлар мажмуаси Жараён сифатида устуворлик Кутилаётган натижалар даражаси

5 Образлар (турли куринишлар, боск,ичлари, кулами, узвийлиги, уЙFунлиги кабилар) Жараён сифатида устуворлик Натижаларнинг конунийлиги

6 Тасаввур тимсоллари (х,ар хил боск,ичдаги, турлича аникликдаги) Жараён сифатида устуворлик Рак,обатчанлик мотиви

7 Тушунчалар (яккол, умумий, хусусий, якка, мавхум, тупланма) Жараён сифатида устуворлик Уз имкониятларини бахолаш

8 Хукм (чин, тахминий, зид, к,арама-к,арши) Жараён сифатида устуворлик Ирода кучи

9 Хулоса чикариш (индуктив, дедуктив, аналогия) Жараён сифатида устуворлик Уз кучини сафарбар кила олиш

10 Англаш (мавхумлашни мавхумлаштириш, умумлашни умумлашти-риш, шахсий позиция, ёндашиш, индивидуал талк,ин, тахлил, кон-цепциянинг туFилиши) Жараён сифатида устуворлик Топширикнинг кийинлиги

11 Тушунча (фикрий, мантик,ий, интеллектуал) Жараён сифатида устуворлик Фаолиятни алмаштириш мотиви

12 Креация (ижодият, ижод, ижодий крбилият ва истеъдод, кашфиёт, ихтиро) Хусусият сифатида устуворлик Ташаббускорлик

13 Антиципация (фаолият ва ижод мах,сулининг олдиндан моделини яратишдан иборат шахс фазилати) Хусусият сифатида устуворлик Узини хурмат килиш мотиви

14 Рефлексия (фаолият ва хулк,-атворни онгли бошк,ариш имконияти) Хусусият сифатида устуворлик МаFлубиятдан кочиш мотиви

15 Узини-узи англаш (утмишдаги "Мен", хозирдаги "Мен", б^уси "Мен", идеал "Мен", динамик "Мен" ва (ёки) узлик) Холат сифатида устуворлик Ютукларнинг кадрланиши мотиви

лувчида утказилиб, улардан 261 нафари аёл-лар, 205 нафари эркаклардир. Тадкикотнинг курсатишича, синалувчиларимизнинг тадбиркорлик фаолиятига булган таваккалчилиги, х,ар иккала жинс вакиллари учун "уртадан анча паст", "уртадан озгина паст", "урта", "уртадан озгина юкори", "уртадан анча баланд" дара-жасида экан. Хеч бир синалувчида, хох у аёл, хох эркак булсин, тадбиркорлик фаолиятига булган таваккалчиликнинг минимум даражаси ("жуда хам паст даража", "паст даража") ва максимум даражаси ("юкори даража", "жуда хам юкори") намоён булмади. Натижалар узини узи банд килиш сохасида фаолият юритаёт-ган тадбиркорларимизда колган гурух вакилла-рига караганда таваккалчиликнинг куйи ва (ёки) юкори даража кузатилмайди, деган ишчи фара-

1 Э. Тозиев ва В.Гербачевскийлар тадкикотлари асо-сида муаллиф ёндашуви.

зимиз уз тасдиFини топганини курсатади. Сабаби, узини узи банд килиш сохасида якка тадбиркорлик билан шугулланаётган синалув-чиларимиз фаолиятидаги товар айланмасида унчалик катта булмаган капитал тикилгандир. О.Э. Хайитов илмий изланишларида, гурухий табакаланишни урганар экан, "инсонлар бир узлари булганларидагига караганда, гурух орасида булганларида таваккал карорларни купрок кабул килишга мойил буладилар", деган хулосага келган2. Киёсий тахлилларга кура, О.Э. Хайитов ушбу хулосани Шубер-тнинг "Таваккалчиликка тайёрлик даражаси"ни аниклаш тести оркали кулга киритган. Биз-нинг тадкикот ишимизда фойдаланилган тамо-ман бошка методика натижалари хам айнан

2 Хайитов О.Э. Тадбиркорлик фаолияти мотивацияси-нинг ижтимоий-психологик хусусиятлари: Психол. фан. ном. ... дис.: 19.00.05. - Тошкент: ТошДИУ, 2005.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

-\

57 _/

1-расм. Узини узи банд ^илиш сох,асида тадбиркорлик фаолиятини юритаётган респондентларнинг таваккалчилик даражаси (п=466)1

шу натижаларга монанд келишини, бир ментал макон ва замондаги устувор психологик хусуси-ятларнинг таъсири сифатида караш мумкин.

Аникланилишича (1-расм), жами иштирок-чиларнинг 38,41 фоиз респондент якка тар-тибдаги тадбиркорлик фаолиятида таваккал-чиликнинг "уртадан озгина паст" даражасини намоён этишади. Ижтимоий-психологик нуктаи назардан ёндашилганда, якка тартибда фао-лият олиб борувчи тадбиркорлардаги "уртадан озгина паст" даражали таваккалчилик ижо-бий х,олат саналади. Чунончи, узини узи банд килиш сох,асидаги фаолиятнинг бу тури куп жих,атдан респондентларнинг уз имконият-лари ва хатти-х,аракатига асосланганлиги боис х,амда уз шахсий сармояси х,исобига юрити-лаётганлиги оркали, ушбу тоифа синалувчи-лар бироз эх,тиёткорлик, бироз огох,лик билан фаолият юритишга мойилдир. Тадкикотдан куринадики, 42,71 фоиз респондентда "уртадан озгина юкори" даражадаги таваккалчилик бор. Зеро, адабиётларда таъкидланганидек, таваккалчилик шароитларида х,аракатланувчи ва капитал такдим этиш х,амда тадбиркорлик вазифасида фаркланувчи инсонни, биз тад-биркор деб атаймиз. Шунингдек, узини узи

1 Муаллиф томонидан олиб борилган изланиш натижа-сида тузилган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

банд килиш сох,асида таваккалчиликка тайёр-лик кобилияти - бу шу тоифа тадбиркор харак-теридаги асосий кирралардан биридир. Таваккалчиликка мойиллик х,ам айнан якка тартибда фаолият олиб борувчи тадбиркорларда купрок учраётганлиги ана шу характерологик хусусият-дандир.

Адабиётлар тах,лилига кура, тадбиркорлик фаолиятида шахснинг мух,им ижтимоий-психологик сифатлари каторига, улар-нинг вокеаларга булган, яъни катта тала-фот, муваффакиятсизлик, хонавайрон булиш ва х,оказоларга булган муносабатлари киради, дейилади2. Йигит ва кизлар тадбиркорликка оид ролларни классификация этиш ва жамият (бизнес олами)даги таваккал билан боFлик у ёки бу муаммоли вазиятларга нисбатан мотивация-сини аниклашда иктисодий онгдан урин олган ва этник ах,амият касб этадиган х,амда миллатга дахлдор анъанавий тасаввурларга асосланади-лар. Гендер жих,атдан фаркланишлар тах,лилига карайдиган булсак, 261 нафар аёл синалувчи-лар таваккалчиликка муносабати буйича учта даражада 205 нафар эркак респондент нати-

2 Hamroyev Н^. Tadbirkorlik asoslari: kasb ta'limi (iqtisodiyot) yo'nalishi talabalari uchun o'quv qo'l. / H.R. Hamroyev; О^Ье^^п Respublikasi Oliy va о'Ь:а maxsus ta'lim vazirligi. - Toshkent: Yangi nashr, 2010.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

V____

2-жадвал. Респондентлардаги таваккалчилик даражасининг гендер фарк,ланишини корреляцион боглик,лик курсаткичи (п=466)'

№ Таваккалчилик: Аёл n = 261 Эркак n = 205 r

даражаси курсаткичи сон умумий балл сон умумий балл

1. 3-даража уртадан анча паст 1 27 5 135 0,997***

2. 4-даража уртадан озгина паст 104 3153 75 2274

3. 5-даража уРта 34 1392 33 1341

4. 6-даража уртадан озгина юкори 115 5378 84 3918

5. 7-даража уртадан анча баланд 7 378 8 441

Изох,:*** р<0,001

жасидан устуворликни куришимиз мумкин. Лекин, танловнинг энг куйиси ("уртадан анча паст") ва энг юкориси ("уртадан анча баланд") курсаткичлари буйича эркаклардан ортда колишиб, эх,тиёткорлик позициясида мустах,кам туришларини намоён килишган (2-жадвал).

Жами синалувчилар натижаларига кура: аёлларда - уртача 39,57 балл, эрка-кларда - 39,56 балл, яъни урта даражадаги таваккалчилик кайд этилиб, уртасидаги корреляцион боFликлик ах,амиятлигига кура ижо-бий курсаткичга эга (r=0,997; р<0,001) х,амда синалувчилар фаолиятни ташкил этиш билан боFлик хатти-х,аракатларда интернал локус назоратнинг устуворлигини яккол намоён килишди2. Улар Яъни узини узи банд килиш сох,аси тадбиркорлигида ички локус назо-ратга (интернал) эгалик, тадбиркорга уз сайъ-х,аракатидаги хрдисаларни юкори даражада назорат килишига хизмат килиб, натижалар уз навбатида, нафакат фаолиятга, балки теварак-атрофдагиларга нисбатан х,ам масъулиятлилик даражасини аниклашда х,ам кул келади. Бу эса берилган ИПС натижалари тах,лилидаги мотив-лар рейтингида "нокулай иш шароити ва (ёки) рисклар" мотивининг фаолиятни ташкил этиш учинчи даражали тусик сифатида каралишига х,ам асос булган, деган хулосани келтириб чикаради. Бу эса уларнинг ушбу сохддаги фаол-лиги ва кобилиятига бевосита боFлик эмас. Шунингдек натижалар, 1,29 фоиз синалувчи-нинг (0,21 фоиз аёлларда; 1,07 фоиз эркакларда) тадбиркорлик фаолиятида узни кийнаб ишла-ётганлигини курсатса, 95,49 фоиз (мос равишда 54,29 фоиз; 41,20 фоиз) респондентда фаолиятни тизимли йулга куйиш х,исобига янада

1 Муаллиф томонидан олиб борилган изланиш натижа-сида тузилган.

2 Hayitov O.E. Iqtisodiy psixologiya: O'quv qo'llanma. Oliy o'quv yurtlari magistratura bosqichi talabalari uchun. -Toshkent: TDIU, 2009.

бойиб кетиш имконияти мавжуд. Яна 3,22 фоиз иштирокчи (мос равишда 1,50 фоиз; 1,72 фоиз) нафакат якка тартибдаги тадбиркорликни ташкил этиш, юритиш, балки гурухий муносабат-ларга асосланадиган бошка турдаги тадбиркорлик субъектларини яхши бошкарув кобилиятига эга хамдирлар. Демак, тадбиркордаги таваккал-чиликка мойиллик даражасига купрок гурухий ва (ёки) "инсон - инсон" модели куринишидаги шахслараро муносабатлар таъсирининг роли юкоридир.

"Инсон - инсон" моделидаги тадбиркорлик фаолиятида, хусусан, онтогенезда инсон били-шининг психологик тузилиши, унинг узига хос хусусиятларини таърифлашда, моддий манба, харакатлантирувчи туртки, куч-кувват негизи, атроф-мухитни акс эттириш боскичлари, ифо-даланиш шакллари ва куринишлари, психик жараёнларнинг катнашуви, шахслараро (жумла-дан, ишлаб чикарувчи ва истеъмолчи, сотувчи ва харидор) муносабат(лари), уз-узини бахолаш ва борлик (бозор иктисодиёти) туFрисидаги таассуротлари, билимлари оркали намоён булишини муайян тартибда жойлаштириш куйидаги тадбиркорлик тоифаларини вужудга келтиради.

Психологик тадкикотларда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш мотивация-сига кура, шартли равишда респондентларни уч гурухга ажратиш анъанаси шаклланган. Биз хам тадкикот ишимизда ана шу классификациядан фойдаландик. Жумладан,

1) муваффакиятли (бозор иктисодиёти шаро-итига муваффакиятли мослашган - юкори мехнат унумдорлигига ва (ёки) самарадорлик-нинг мухим курсаткичига (Асосий самарадор-лик курсаткичи,Кеу Performance Indicators, KPI) эга хамда тадбиркорлик фаолиятидаги ижодий жараёндан коникиш хосил килувчи масъули-ятли тадбиркорлар);

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

2) нисбатан муваффакиятли (узини узи банд килиши х,исобига бозор муносабатлари жараё-нига кисман мослашган - юкори мех,нат унум-дорлигига ва (ёки) KPI га эга, лекин тадбиркор-лик фаолияти жараёнидан коникмайдиганлар);

3) муваффакиятсиз (тадбиркорлик фаолия-тига мослашмаган, мех,нат унумдорлиги ва ёки) KPI паст х,амда фаолиятдан кам коникиш х,осил киладиганлар) тадбиркорларга ажратиб тах,лил килдик.

Манбаларга кура, KPI тизими - самарадор-ликнинг мух,им курсаткичи (KPI) - максадларга эришишга ёрдам берувчи курсаткичларни шак-ллантиришга каратилган ташкилотларнинг бах,олаш методикаси. KPI дан фойдаланиш таш-килотга нафакат бозордаги урнини бах,олаш, балки фаолиятининг ички механизмларини х,ам куриб чикиш имконини беради.

Глобаллашув шароитида жах,он микёсида макро ва микро даражадаги иктисодий доира вакиллари саналган тадбиркорларнинг сони борган сайин ошиб бормокда. Иктисодиёти ривожланган "Катта еттилик (Group of Seven - G7)" мамлакатлари - Буюк Британия, Германия, Италия, Канада, Франция, Япония ва АК.Ш бу борадаги етакчи мамлакат-лар саналишса-да, Хитой ва Россия каби йирик иктисодиёт эгалари х,исобланган давлатлар х,ам бу борада ортда колаётгани йук. Албатта бу мамлакатлар иктисодиётидаги усиш ортида, одатда, тадбиркорлик фаолиятига давлат томо-нидан кенг имкониятлар берилганлиги х,амда тадбиркорларнинг шахсий масъулияти ва KPI ётади.

Фикримизча, юкори даражадаги KPI га эга х,амда тадбиркорлик фаолиятидаги ижодий жараёндан коникиш х,осил килувчи масъули-ятли тадбиркорлардаги муваффакият - бу улар-даги креация хусусиятларига дахлдор. Маса-лан. "Forbes" нашрининг маълум килишича, 2021 йил 1 ноябрь х,олатига кура "Tesla" ва "SpaceX" компаниялари эгаси х,исобланган АКШлик тадбиркор Илон Маскнинг реал вактда х,исоблаб бориладиган бойлиги 300 миллиард долларлик маррадан утишга муваффак булган.

Интернет нашрларнинг маълум килишича, Forbes Real Time рейтинги версиясига кура, 2021 йил 1 ноябрь х,олати буйича Илон Маскнинг бойлиги 13,1 миллиард долларга ошган ва 305,7 миллиард долларни ташкил этган.

Bloomberg Billionairese Index эса тадбиркорнинг бойлигини 311 миллиард долларга бах,олаган.

Бунда Илон Маск бойлигининг асосий кисмини "Testa^m 21 фоизли улуши ташкил этган. Маскнинг бойлиги унлаб миллиард долларга сунгги бир неча ой ичида "Tesla" акция-ларининг кимматлашуви х,исобига ортган. Ком-паниянинг акциялари янги х,исоботлар эълон килинганидан кейин кутарила бошлаган х,амда 2021 йил 25 октябрда маълум вакт "Tesla"нинг бозор капиталлашуви х,атто 1 триллион доллар-лик чегарани х,ам бузишга муваффак булган. Ушбу курсаткичга эришишга "Hertz" автоулов-ларни ижарага бериш сервиси учун 100 мингта электромобил етказиб бериш келишуви х,акидаги хабарлар ёрдам берган1.

АКШлик таникли тадбиркорнинг бундай Fалабаси ва (ёки) муваффакиятини фаолият самарадорлиги мотивациясининг туFри шак-лланганлиги ва йуналиш топганлиги билан изох,ланади. Яъни, "Hertz" автоуловларни ижарага бериш сервиси учун 100 мингта электромобил етказиб бериш келишуви тадбиркор муваффакияти гарови саналса-да, тадбиркор шахсига булган ишонч ва унинг ортида турган куринмас омил саналган "масъулият" кадриятини аслида бунинг сабаби сифатида алох,ида эътироф этиш мумкин. Сабаби, омад ва омадсизлик, ютук ва маFлубият, муваффакият ва муваффакиятсизлик тушунчалари тадбиркорлик фаолиятини мотивациялаш кадриятлари ах,амиятини тушунтиришда мух,им детерминант-лар сифатида каралади.

Шу уринда биз, 372 нафар синалувчи билан утказилган М.Р. Рокичнинг "Кадриятларга йуналганлик методикаси" натижаларини юкоридаги классификацияда шартли равишда ажратилган - муваффакиятли (n=131), нисбатан муваффакиятли (n=201), муваффакиятсиз (n=40) тадбиркорлар гурух,и контекстида тах,лил килдик. Натижалар фаолият самарадорлиги буйича тадбиркорлар психикасидаги устувор этнопсихологик хусусиятларнинг кадриятларга боFлик курсаткичлари асосида тизимлашти-рилди.

Муваффакиятли тадбиркорлар гурух,ига мансуб (131 нафар) синалувчилар психикасидаги устувор этнопсихологик хусусиятларнинг улардаги терминал кадриятларга боFликлиги

1 Razzoqov A., Toshmatov Sh., Ormonov N. Iqtisodiy tali-motlar tarixi. Darslik. - Toshkent: "Iqtisod-moliya", 2007.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

60 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч____

3-жадвал. Терминал кадриятларга йуналганлик буйича тадбиркорлар психикасидаги устувор хусусиятларнинг корреляцион боглик, курсаткичлари (п=372)1.

Шахс йуналганлиги Кн Шш Ох Шм Ал Мм

Касбий жихатдан узини намоён к,илиш ва иш фаолияти кадрияти (Кн) 1

Шахс шаклланганлиги (Шш) 0,9202 1

Оилавий хаёт (О^) 0,8984 0,9986 1

Шахслараро муносабатлар (Шм) 0,3990 0,7261 0,7612 1

Альтруизм (Ал) 0,9958 0,9522 0,9349 0,4814 1

Моддий муваффакият (Мм) 0,8692 0,9934 0,9980 0,8002 0,9109 1

* р < 0,05 даражадаги боFланиш - мухим корреляциялар; ** р < 0,01 даражадаги боFланиш - сезиларли корреляциялар

тахлили шуни курсатадики, 50 нафар тад-биркорнинг фаолият мотивацияси "моддий муваффакият" сари йуналтирган булса, яна 38 нафарники эса "шахслараро муносабатлар" томон каратилган.

Хулосалар:

- тадбиркорлар фаолиятида ва уларнинг психикасидаги хусусиятларида диференциаллик мавжуддир.

- мамлакатимизда тадбиркорларнинг муваффакиятли фаолият юритишларига кенг шароитлар яратилди. Хорижий давлатларда мавжуд барча имкониятлардан фойдаланиш кенг йулга куйилди. Бу имкониятлар уларнинг муваффакиятини белгилайди;

- муваффакиятли тадбиркорларнинг этнопсихологик хусусиятлари фаолият самара-дорлигининг асосий боскичини таъминлайди;

- тадбиркорлик фаолиятидаги муваффакият жамиятдаги иктисодий ривожла-

нишнинг асосий сифат самарадорлигини белгилайди;

- муваффакиятли тадбиркорлар ва улар психикасидаги устувор жихатларнинг этнопси-хологияси урганиб куйидаги амалий таклиф-ларни беришимиз мумкин;

- жамиятимизда муваффакиятга эришган тадбиркорларнинг фаолиятидан, амалиётидан тренинглар ташкил этиб бориш;

- муваффакиятсизликка юз тутган тад-биркорларга мотивацион курсатмалар бериш, фаолиятига дахлдор челенжлар ташкил этиш ва шароит яратиш;

- турли касб сохасидаги етакчи мутахас-сислар, муваффакиятли тадбиркорлар билан учрашувлар уюштириш;

- тадбиркорлик муваффакиятини интеллектуал ва эмоционал жихатдан идрок этишла-рини ривожлантириш.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Fозиев Э. Фаолият ва хулк-атвор мотивацияси. - Тошкент: Университет, 2003.

2. Fозиев Э^. Муомала психологияси: Укув кулланма. - Тошкент: "Университет", 2001.

3. Fуломов С.С. Тадбиркорлик ва кичик бизнес. - Тошкент: "Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2002.

4. Хайитов О.Э. Тадбиркорлик фаолияти мотивациясининг ижтимоий-психологик хусусиятлари: Психол. фан. ном. ... дис.: 19.00.05. - Тошкент: ТошДИУ, 2005.

5. Hamroyev Н^. Tadbirkorlik asoslari: kasb (iqtisodiyot) yo'nalishi talabalari

uchun o'quv qo'l. / Н^. Hamroyev; О^Ье^оп Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. - Toshkent: Yangi nashr, 2010.

6. Hayitov О.Е. Iqtisodiy psixologiya: O'quv qo'llanma. ОПУ o'quv yurtlari magistratura bosqichi talabalari uchun. - Toshkent: TDIU, 2009.

7. Razzoqov А., Toshmatov Sh., Ormonov N. Iqtisodiy talimotlar tarixi. Darslik. Toshkent:"Iqtisod-moliya",2007.

1 Муаллиф томонидан олиб борилган изланиш натижасида тузилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.