Научная статья на тему 'МУСТАҚИЛЛИК ДАВРИ БОЛАЛАР АДАБИЁТИНИНГ ТИЛ ХУСУСИЯТЛАРИ'

МУСТАҚИЛЛИК ДАВРИ БОЛАЛАР АДАБИЁТИНИНГ ТИЛ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

100
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мустақиллик даври / болалар адабиѐти / тил хусусиятлари / сўз қўллаш / асар бадиийлиги / коммуникатив қобилият / лингвокреатив / салоҳият / лисоний / нутқий вазият / independence period / children's literature / language features / word usage / work art / communicative ability / linguocreative / potential / linguistic / speech situation

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы —

Ушбу мақолада мустақиллик даври болалар адабиѐтининг тил хусусиятлари ва тадқиқи тавсифланган. Шунингдек, ѐзувчиларининг сўз қўллашдаги маҳорати асарнинг бадиийлигини таъминлашда асосий омил эканлиги ва асар тилининг равон ва аниқ бўлиши болаларнинг коммуникатив қобилиятини, лингвокреатив салоҳиятини ошириши, лисоний ва нутқий вазиятда ўз-ўзини намоѐн қилиш масалалари қаламга олинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article describes the linguistic features and research of children's literature of the independence period. It is also noted that the skill of the writers in the use of words is a key factor in ensuring the artistry of the work, and the fluency and clarity of the language of the work enhances children's communicative ability, linguocreative potential, speech adaptation in linguistic and verbal situations.

Текст научной работы на тему «МУСТАҚИЛЛИК ДАВРИ БОЛАЛАР АДАБИЁТИНИНГ ТИЛ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 6 | 2022

МУСТАЦИЛЛИК ДАВРИ БОЛАЛАР АДАБИЁТИНИНГ ТИЛ

ХУСУСИЯТЛАРИ

Нуриддин Комилович Рахматуллаев

Термиз давлат университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада мустакиллик даври болалар адабиётининг тил хусусиятлари ва тадкики тавсифланган. Шунингдек, ёзувчиларининг суз куллашдаги махорати асарнинг бадиийлигини таъминлашда асосий омил эканлиги ва асар тилининг равон ва аник булиши болаларнинг коммуникатив кобилиятини, лингвокреатив салохиятини ошириши, лисоний ва нуткий вазиятда уз-узини намоён килиш масалалари каламга олинган.

Калит сузлар: мустакиллик даври, болалар адабиёти, тил хусусиятлари, суз куллаш, асар бадиийлиги, коммуникатив кобилият, лингвокреатив, салохият, лисоний, нуткий вазият.

ABSTRACT

This article describes the linguistic features and research of children's literature of the independence period. It is also noted that the skill of the writers in the use of words is a key factor in ensuring the artistry of the work, and the fluency and clarity of the language of the work enhances children's communicative ability, linguocreative potential, speech adaptation in linguistic and verbal situations.

Keywords: independence period, children's literature, language features, word usage, work art, communicative ability, linguocreative, potential, linguistic, speech situation.

КИРИШ

Болалар адабиети ёшларни тарбиялашга уларни ватанга ва оилага мухаббат рухида тарбиялашда катта ахамиятга эга. Бу яна харакатчанлиги билан бошка жанрлардан ажралиб туради. У вокеаларнинг тезкор, кизикарли, фантазияга, юморга бой равишда ечилишини талаб килади.

Болалар ёзувчиларининг суз куллашдаги махорати асарнинг бадиийлигини таъминлашда асосий омил саналади ва асар тилининг равон ва аник булишига хизмат килади. Ёзувчи асарлари мисолида бундай жихатларни тадкик этиш кимматли илмий-назарий билимлар бериш билан бир каторда, болаларнинг коммуникатив кобилиятини,

June, 2022

885

лингвокреатив салохиятини, болалар нуткининг фонетик, лексик, грамматик хусусиятларини услубий жихатдан асослаш, лисоний ва нуткий вазият даражасини белгилаш тилшуносликда алохида изланиш олиб бориш заруратини курсатади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбек тилшунослигида бадиий асар тили борасида Х.Дониёров, РДунгуров, Б.Йулдошев, С.Мирзаев, К.Самадов, ИДучкортоев, Х.Абдурахмонов, Н.Махмудов, Б.Умуркулов, И.Мирзаев, М.Ёкуббекова, С.Каримов, М.Йулдошев каби олимларнинг тадкикотларини алохида эътироф этиш мумкин[1]. Тадкикотларда ижодкорларнинг мавжуд тил

имкониятларидан фойдаланиш махорати, ифодали усули хамда индивидуал услуби хакида фикр-мулохазалар кенг баён этилган. Бу борадаги илмий изланишлар такомиллашиб, янада кенгайиб борди.

Юкорида келтирилган тадкикотларга таянган холда айтиш мумкинки, узбек тилшунослигида болалар адабиёти тили ва услубияти махсус тадкикот объекти булмаганлиги мазкур унинг долзарблигини белгилайди,

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Маълумки, факат чинакам бадиий асарларгина болаларга кучли таъсир курсатиб, ана шу юксак талабларга жавоб бера олади. Шу сабабли бундай китоблар педагогик ва психологик нуктаи назардан хам алохида ахамият касб этади.

Болалар китоби бу вазифани бажаришда бадиий тилга суянади. Адабий асарнинг тили унинг гоявий мазмунини аник ва ифодали очиб бериш воситасидир. Яхши, аник, равон, образли, бой тил билан ёзилган асар ёзувчининг максад ва фикрларини китобхонларга тез ва осон етказади.

Равон тил билан ёзилган бадиий асарлар ёш китобхоннинг нуткига хам катта таъсир курсатади, суз бойлигини оширади. Болалар ёзувчиларининг энг яхши китоблари ёш авлодни хаётга турли муносабатда булишга ургатади, она диёримизга, мехнатга мухаббат, замонамизга садокат рухида тарбиялайди, уларни юртимизнинг муносиб фарзандлари булишга чакиради. Китоб боланинг дунёкарашини шакллантиришга ёрдам беради, характерини тарбиялайди, илм-фанга мухаббатини оширади. Китоб халкимизнинг утмиши, илгор маданиятимиз, фан ва техникамиз ютуклари билан таништиради, фахр-ифтихор туйгуларини устиради.

June, 2022

886

Academic Research in Educational Sciences ISSN: 2181-1385

Volume 3 | Issue 6 | 2022 Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Таъкидлаб утиш керакки, болалар учун ижод киладиган калам сохиби хаётдаги мухим, характерли вокеа ва ходисаларни бадиий образлар оркали болалар нуткига хос тилда, уларнинг ёши, рухияти ва савиясига мувофик равишда тасвирлаши лозим[2].

Худойберди Тухтабоев «Куёнлар салтанати» романи кахрамони Эгамберди нутки оркали миллий уйинлар билан бир каторда, болалар томонидан уйлаб топилган уйинлар хам келтирилган: - Хонкелди кишлогида хеч кандай тартибга буйсунмайдиган, хеч кандай конунга риоя килмайдиган, муштлашиш, эшакминди, бов устига бов, ун акки соат тухтамай туп тепиш, даштга, хув анави тог ён багридаги кенгликка чикиб олиб велосипеднинг коскони сингунча пойга уюштириш сингари ёввойи уйинлар авжига чиккан. (9-б.). Куриняптики, болалар уйин фаолияти жараёнидаги мулокот вазиятида уз шахсий фазилатлари ва характер-хусусиятларини нуткларига мос равишда акс эттиряптилар. Шунингдек, уйин жараёнида болаларнинг атроф-мухитга нисбатан тасаввурлари ортиб, вокеликка муносабат билдира олаётганликлари хам яккол намоёндир. Шунингдек, ишда асардаги купрок угил болаларга хос кураш, куз бойлагич, варрак учириш, аркон тортиш каби миллий уйинлар тахлил килинган.

Худойберди Тухтабоев кахрамонлари - болаларни ижтимоий мулокотдан кочишга уринадиган кахрамонлар сифатида эмас, балки муомалага тез кириша оладиган XXI авлоди сифатида шакллантиришга эътибор каратади.

«Кайлардасан, болалигим» асарининг кахрамони Рашид шу кадар сузга чечанки, лексик-услубий воситалардан шундай махорат билан фойдаланадики, унинг нуткида фраземаларнинг мазмунини саклаган холда структурасини узгартириб куллаш кузга ташланади: - Узинг хам идиштовокларни эрталабгача ювиб куймасанг, мехрибон ойижонинг терингни шилиб баданингга туз сепади.. ,(97-б.). Ушбу фразема «Узбек тилининг изохли фразеологик лугати»да терисига сомон тикмок, яъни «жуда каттик жазоламок» (36); «Узбек тилининг изохли лугати»да терисига (ёки терисини шилиб) сомон тикмок, яъни «нихоятда каттик жазоламок»(37) маъноларида кулланган. Бирок кахрамон бола нуткида фраземанинг эмоционал кучи шу даражада оширилганки, терисини шилиб, сомон эмас, балки туз сепиш натижасида каттик жазолаш мумкинлигини келтириб утади. Бу фраземани куллаш оркали Худойберди Тухтабоев боланинг хатти-харакатлари, характер-хусусиятларини курсатиш билан бир каторда, унинг нутки оркали бола рухиятини

очишга харакат килган.

June, 2022

Худойберди Тухтабоев болалар нуткида айрим окказионал фраземаларни хам махорат билан куллайдики, улар воситасида унинг она тили имкониятларидан озикланганлиги хамда тилнинг бойишига узининг муносиб хиссасини кушганлигини исботлайди. Масалан, гап теккизмок фраземасини олиб курайлик. Бу фразема узбек тилининг фразеологик лугатларидан урин олган булса-да, бирок адиб уни ходисага салбий муносабатини ифодаловчи лексик-услубий восита сифатида куллайди:

- Кани машинага чикинглар, лекин мактабимизга гап тегадиган иш килманглар.\\ - Гап теккизмаймиз! («Куёнлар салтанати», 7-б.). «Гап тегизмок» фраземаси матнда хам катталар, хам болалар нуткида кузатилган.

Худойберди Тухтабоев асарларидаги болалар нуткида кулланилган новербал воситалар оддий нуткда учрайдиган новербал воситалардан фарк килади. Уларда коммуникантларнинг жинси, ижтимоий мавкейи, айникса, ёши жихатидан етакчилик килади. Худойберди Тухтабоев асарларида кул ва бармок харакатлари билан юзага келувчи новербал воситалар кулланилган. «Телебола» хикоясининг кахрамонлари Омонбой ва Давронбойлар хам бир умрга чин дуст булиб колиш учун ахд килишаётганларида жимжилок бармокларини бирбирлариникидан утказиб уртоклик сулхи тузишади. Бармокларни бу тарзда утказиш узбек миллатига хос булган миллий менталитетни курсатиш билан бирга коммуникантларнинг бир-бирларига нисбатан бир умрлик ишонч, хурмат мазмунини англатади: - Кирк йилга урток буламиз деб, жимжилокларини бирлаштириб олишган экан. (41-б.). Матндан англашиляптики, болалар нуткидаги алока-аралашув жараёнида бармоклар хам маълумот ташувчи восита сифатида фаол кулланилар экан.

Худойберди Тухтабоевнинг эртаклар туркумидан олинган «Асраб олинган киз» эртагининг бошланмасида хам морфологик параллелизмнинг гузал намунасига гувох буламиз: - Бир бор экан, бир йук экан. Кадим замонда бир киши булган экан. Унинг атиги биттагина угли бор экан. У фарзанди учун хамма нарсани мухайё килар экан... (197-б.). Куйидаги уринда ижодкор эмок туликсиз феълининг утган замон шакли такрори келтириш оркали бола нуткига узига хос охангдорлик, мусикийлик, майинлик хамда феълнинг мазкур шакли воситасида доимийлик белгиси акс этган баркарор бутунликни намоён этмокда.

ХУЛОСА

Хулоса, мустакиллик даври болалар адабиётининг услубий-тасвирий воситалар болалар нуткини индивидуаллаштириш, типиклаштириш, бола шахсини

June, 2022

888

Academic Research in Educational Sciences ISSN: 2181-1385

Volume 3 | Issue 6 | 2022 Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

гавдалантириш, психологиясини очиб бериш, вазиятнинг аник тасвирини бола тилидан образли ифодалашга хизмат килган.

REFERENCES

1. Саидхонов М. Узбек тилида новербал воситалар ва уларнинг кулланиши: Филол. фан. номз.дисс. автореф. - Тошкент, 2013. - Б. 28.

2. Болтаева Б. Узбек тили фразеологик бирликларининг трансформацияси (семантик-прагматик тахлил): Филол. фан. фалсафа д-ри (PhD)... дисс. автореф. - Самарканд, 2019. - 48 б. ва бошкалар.

3. Сайидирахимова Н. Мактабгача ёшдаги узбек болалар нуткининг лингвистик хусусиятлари: Филол. фан. номз. .дисс. - Тошкент, 2004. - 126 б.; 4Дурбонова М. Узбек болалар нутки лексикасининг социопсихолингвистик тадкики: Филол. фан. номз. ... дисс. - Тошкент, 2009. - 154 б.; 5.6Дурбонова М.А. Узбек болалар нуткининг прагмалингвистик аспекти. -Тошкент: Адабиёт учкунлари, 2018. - 160 б

June, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.