Научная статья на тему 'БОЛАЛАР НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ'

БОЛАЛАР НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

5251
268
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Риторика / стратегия / оналар мактаби / ақл ва нутқ / Мурожаатнома / “Янги Ўзбекистон” / “Учинчи Ренессанс”.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Алишер Хасанович Нарманов

Мазкур мақолада болалар нутқини шакллантиришда ғарб ва шарқ нотиқларининг фикрлари улар берган назарий ва амалий тавсияларини ўрганишб уларнинг нутққа оид фиклрлари ва тавсияларини ўқувчи ёшларга етказиш орқали таълим тизимида ҳам ўз самарсини бериши ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БОЛАЛАР НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ»

БОЛАЛАР НУТЦИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ

АСОСЛАРИ

Алишер Хасанович Нарманов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти докторанти

alishernarmanov@mail.com

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада болалар нуткини шакллантиришда гарб ва шарк нотикларининг фикрлари улар берган назарий ва амалий тавсияларини урганишб уларнинг нутккка оид фиклрлари ва тавсияларини укувчи ёшларга етказиш оркали таълим тизимида хам уз самарсини бериши хакида фикр юритилади.

Таянч сузлар: Риторика, стратегия, оналар мактаби, акл ва нутк, Мурожаатнома, "Янги Узбекистон" , "Учинчи Ренессанс".

КИРИШ

Кейинги йилларни жамиятимизда туб узгаришлар, ислохотлар даври дейишимиз учун етарли асослар бор. 2017 йилда кабул килинган "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси"

2017-2021 йилларда мамлакатимизни комплекс ривожлантириш, шунингдек, юрт тараккиётини таъминлашнинг устувор жихатларини белгилаб берган дастур булиб хизмат килди. Шубхасиз, 2017-2021 йиллар мамлакатимиз тарихида "Янги Узбекистон" жамиятини барпо этиш ва "Учинчи Ренессанс" пойдеворини куйишдек улугвор максадларга киришилгани билан колади. Амалга оширилаётган ислохот ва ташаббусларнинг аниклиги, стратегик ахамияти ва камрови нафакат махаллий, балки халкаро экспертлар томонидан хам эътироф этилмокда.

Ислохотлар контекстида таълим ва фан сохасига булаётган эътибор алохида эътирофга лойик. Кейинги беш йил давомида барча турдаги таълим боскичларини тубдан такомиллаштириш буйича бир катор Президент фармони ва карорлари кабул килинди. Кабул килинган бу хужжатлар амалий жихатдан хаётга якинлиги билан ажралиб туради.

Таълим муассасаларида, хусусан, умумий урта таълим мактабларида укувчиларнинг коммуникатив

компетенцияларини шакллантириш, нуткий куникмаларини

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

739

ривожлантириш компетенциявий ва шахсга йуналтирилган таълим технологияларининг мухим масалаларидан хисобланади. Коммуникатив компетенциялар укув фанини пухта узлаштириш, ижтимоий муносабатларга киришиш, танкидий ва ностандарт тафаккур тарзига эришиш, уз фикрини аник ва тушунарли баён килиш билан боглик нуткий фаолият махсули экан, укувчиларда мазкур компетенцияларни шакллантириш ва ривожлантириш масаласига мактабгача таълим даври ва умумтаълим мактабларининг дастлабки боскичларидан катта эътибор каратиш лозим ва бу, айни пайтда, укувчиларда шахсий компетенцияларни шакллантиришнинг энг мухим шартларидан бири хамдир.

Бола нуткини шакллантириш ва ривожлантириш масаласи педагогиканинг асосий муаммоларидан булиб келган. Дархакикат, болалар нуткининг шаклланиши бир канча омилларга боглик ва уларни тахлил килиш мазкур муаммонинг ечимига нисбатан тугри ёндашувни таъминлайди. Мазкур омиллар сифатида оила ва таълим муассасасидаги мухит, боланинг рухий холати, имкониятлари, жисмоний саломатлиги, фаоллиги, ахлокий ва эстетик сифатларини келтириш мумкин. Бола нуткини ривожлантиришда бой фольклор намунларининг урнини, шунингдек, халк огзаки ижодидаги бир катор жанрларнинг рухий ва физиологик таъсир имкониятларини илмий-назарий жихатдан асослаш бугунги кун тилшунослик, адабиётшунослик, фольклоршунослик, психология ва педагогика каби фанларнинг долзарб масалаларидан хисобланади. Мавзунинг бир неча фанлар кесишмасидан жой олиши унинг кенг камровли илмий муаммо эканлигини курсатади.

Олиб борилган илмий иш ва тадкикотларни тахлил хамда тавсиф этиш бошлангич таълим ёшидаги болалар нуткини такомиллаштиришнинг илмий асослари ва тадкик этиш даражасини аниклаш имкониятини беради.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Бошлангич таълим ёшидаги болалар нуткини ривожлантириш масалаларини тадкик этиш мамлакатимизда утган асрнинг 50-йилларида бошланган. Бошлангич таълим сохасини биринчилардан булиб урганган олимлардан А.В.Никольская махаллий миллат болаларига рус тилини укитиш контекстида муаммони тадкик этади. А.В.Никольская томонидан утказилган синов тадкикотлари (1958-60 йиллар) натижасида бошлангич катта ёшли узбек болаларига русча огзаки нуткни ургатиш

February, 2022

методикасининг асосий мазмуни белгиланган ва унинг асосий масалалари ишлаб чикилган.

ХХ асрнинг 70-йилларида А.В.Никольскаянинг илмий рахбарлиги остида Е.М.Разбаева томонидан амалга оширилган тадкикотларда бошлангич таълим ёшидаги болаларда укилган асарлар асосида катталар мехнатига хурматни тарбиялашда фольклор асарларининг урни ёритилган. Хусусан, мазкур тадкикотда мехнат ва маросим кушиклари воситасида ёшларда ижтимоий фойдали мехнатнинг инсон камолотидаги урни, мехнатнинг мукаммал тарбия воситаси эканлиги, узбек халк огзаки ижодидан (халк эртаклари, уйинлари) фойдаланиш асосида атрофдагиларга адолатли муносабатда булишни шакллантириш масалалари узбек фольклори намуналари воситасида тахлил килинган.

Мазкур тадкикотлар фольклорнинг инсон маънавий камолотидаги урни, хусусан, бола тарбиясидаги ахамияти нечоглик катта эканлигини курсатади. Дархакикат, "Фольклор барча санъатнинг бошланиши, сарчашмаси, шу сабабли хам бошка купгина санъатлар билан уйгунликка эга, шунинг билан бирга хеч бирига ухшамаган узига хослиги билан ажралиб турувчи алохида санъат туридир. Бу соха уз ичига мусика, ракс, хунармандчилик, тасвирий, бадиий ва бошка санъатлар билан боглик тасаввурларни камраб олади. Бошкача айтсак, огзаки ижод халкнинг утмиши, бугуни ва келажагини узида ифода этувчи, унинг такдири билан чамбарчас боглик ижодий жараёндир. Шунинг учун хам алломаларимиз уни эл адабиёти деб атаган. Бирор бир халкнинг кандай халк эканлигини билиш учун даставвал унинг фольклорига назар солиш лозим булади. Х,ар кандай санъатнинг боши фольклорда, деган гап бугун пайдо булган эмас. У узок йиллик хаётий кузатиш, илмий тажрибанинг хосиласи. Хдкикатдан хам тасвирий, хунармандчилик, мусика, ракс, суз ва бошка санъат турларининг аввали-боши, юзага келиши бевосита халк огзаки ижодига, халкнинг илк тасаввур ва ишончларига бориб такалади".

Халк огзаки ижоди, шубхасиз, бола тарбиясида, хусусан, уларнинг нуткини ривожлантиришда катта имкониятлар ва жуда бой кадриятларга эга суз санъати туридир. Хусусан, унинг эртак, афсона, ривоят, тез айтиш, топишмок, макол каби жанрлари укувчи-ёшларнинг дунёкарашини, тасаввурини, тафаккур имкониятларини, хотирасини, рухиятини, нуткини тарбиялашда бемисл ахамиятга эга эканлиги мазкур жанрларнинг узига хослиги ва ички имкониятларида намоён булади.

Ф.РДодированинг тадкикотларида мактабгача катта ёшдаги болалар нуткини ривожлантиришда нутк шаклларидан фойдаланишнинг педагогик-психологик омиллари, болаларга хорижий тилларни ургатишнинг лингвопедагогик муаммолари, русийзабон болаларга узбек тилини ургатишнинг услубий хусусиятлари каби масалалар ёритилган. Хусусан, болалар нуткини ривожлантиришда уларнинг суз бойлигини ошириш устида ишлаш, хотирасини кучайтириш, диалогик нутк шаклидан фойдаланишнинг услубияти, бадиий асарлар, хусусан, халк огзаки ижодининг эртак, ривоят, афсона каби насрий жанрларидан фойдаланишнинг услубий ва педагогик хусусиятлари кенг куламда тахлил килинган.

Р.МДодированинг тадкикотларида эса беш-олти ёшли болалар нуткини рус тилини укитиш жараёнида ривожлантиришнинг омиллари тадкик этилган. Хусусан, болаларнинг нуткини ривожлантиришнинг педагогик-психологик омиллари, болаларга рус тилини диалогик нутк воситасида укитишнинг услубияти, рус тилини укитиш жараёнида болаларда байналминаллик ва ватанпарварлик фазилатларини шакллантириш масалалари тахлил килинган.

Д.Р.Бабаеванинг тадкикотларида болалар нуткини ривожлантиришнинг илмий-педагогик шарт-шароитлари, назарий, ташкилий-педагогик ва методик томонлари, болалар нуткини ривожлантиришда оиланинг урни, мазкур муаммони таълим жараёнида режалаштириш ва ташкил этиш, теварак-атроф билан танишиш жараёнида болалар нуткини устириш усуллари, болаларнинг теварак-атрофни билиш жараёни билан боглик нуткни ривожлантириш технологияси каби масалалар тадкик этилган.

Инсоният тараккиёти тадрижида тил, нутк ва тафаккурнинг ахамияти катта. Шу уринда ушбу тушунчаларнинг лингвистик тахлилига бир оз тухталиб утишни максадга мувофик деб хисоблаймиз.

Тил онг ва тафаккур билан чамбарчас боглик. Бу икки тушунча бир-бирини таказо этади ва бири иккинчисисиз мавжуд була олмайди. Тафаккур жараёни онгимизда тил элементлари куринишида кечади. Суз ва бошка тил унсурлари тушунча сифатида онгда тафаккур юритиш воситаси сифатида намоён булади. Бу жараён тил унсурларисиз амалга ошмайди. Демак, тил онг ва тафаккур билан чамбарчас боглик.

Нутк тил билан боглик ходиса булиб, унинг такомили тилдаги лексик бирликларнинг инсоннинг тезкор хотирасидан урин олиши ва унинг нутк жараёнида тезкор куллай олиш кобилиятига боглик. Инсоннинг лугат бойлигини оширмасдан туриб унинг

нуткий кобилиятини ривожлантириб булмайди. Шунингдек, лексик бирликларнинг услубий хосланганлиги ва унинг узига хос маъно товланишларини тажриба ва табиий интуицияга таянган холда хис килиш инсонга суздан уринли фойдаланиш имкониятини оширади. Бу эса сузга эътибор, бадиий мутолаа, турли ижтимоий муносабатлар воситасида хосил буладиган лингво-психологик куникмалар булиб, унга ички ва ташки омиллар воситасида таъсир килиш мумкин.

Нуткни эгаллашнинг асосий боскичи бошлангич таълим даврига тугри келади ва кейинчалик у мунтазам ривожланиш хусусиятига эга. Шундан келиб чиккан холда, хозирги пайтда нуткни ривожлантириш боскичларини алохида урганишга кенг эътибор каратилмокда. Бошлангич таълим ёшидаги болалар нутки тадкикотчилари Е.И.Тихеева, Е.А.Флерина, А.М.Леушина, Л.А.Пеньевская ва бошкалар болаларнинг огзаки нуткини ривожлантириш ва хикоя килиш куникмаларини узлаштиришнинг узига хос хусусиятлари, диалогик нутк шакли билан ва монологик нуткнинг ифода йусинидаги узаро богликлик, фарк ва ухшаш хусусиятлар, равон нуткни шакллантирувчи омиллар тадкик килинган. Шунингдек, мазкур тадкикотчилар томонидан болалар нуткини ривожлантиришнинг амалий жихатлари, хусусан, болалар хикояларини таснифлаш, хикоя укиш (тинглаш) жараёнининг нуткни шакллантиришдаги роли, теварак-атрофдаги предметларни тавсифлаш, адабий асарларни хикоя килиб бериш, расмга караб хикоя килиш, шахсий ва жамоа тажрибасидан мисол келтириш, ижодий хикоя килиш каби омиллар тавсифланган.

Бошлангич таълим ёшидаги болалар нуткини ривожлантириш мактабгача таълим муассасаларида шу йуналишда олиб борилган амалий ишларга асосланади. Шундай экан, мактабгача ва бошлангич таълимда нуткни шакллантириш ва ривожлантириш борасидаги ишларнинг интеграциясини таъминлаш, дастурлардаги узвийлик ва узлуксизлик масалаларини кайтадан куриб чикиш максадга мувофик. Бунда, мактабгача таълимда нуткни шакллантириш билан боглик: фикрни ифодалай олиш, богликли нутк куникмалари, бошлангич таълимда эса уни ривожлантириш масаласига эътибор каратиш максадга мувофик; бошлангич таълимда яна расм асосида хикоя тузиш, бадиий матнни кайта хикоя килиб бериш, тил элементларининг грамматик табиатига хам эътиборни каратиш кул келади.

Болалар нуткини шакллантириш ва ривожлантириш борасида олиб борилган назарий ва амалий тадкикотлар

нуткий фаолиятнинг яхшиланишига рагбатнинг кучайтиришига сабаб булмокда. Нуткий фаолият нуткий харакатлар билан яхлитлик касб этганда самарали мулокот жараёни карор топади. Рус тадкикотчиларининг болалар нуткий фаолиятини ривожлантириш борасидаги назарий карашларида мазкур ёндашув марказий уринни эгаллайди. Уларда вербал ва новербал мулокот шаклларидан уринли ва унумли фойдаланиш нуткнинг таъсирчанлигини ошириши исботланган.

Узбек маърифатпарварларидан бири Абдулла Авлонийнинг серкирра ижодий фаолиятида таълим ва тарбия масаласи алохида урин эгаллайди. У олим ва муаллим, шоир ва ёзувчи, театр етакчиси ва режиссёри сифатида Ватан равнакини махаллий халк болаларининг илму маърифатли булишида куради ва бу йулда амалий ахамиятга эга булган жиддий ишларни амалга оширади. Айникса, у узбек кизларига таълим-тарбия бериш ва улар учун махсус мактаблар ташкил этиш муаммосига алохида эътибор беради. Фаолияти давомида Авлоний "Адабиёт" (I-IIV китоблар), "Биринчи муаллим" ("Муаллими аввал"), "Иккинчи муаллим" ("Муаллими соний"), "Туркий гулистон", "Мактаб гулистони" каби дарсликларини ёзади ва чоп этади.

Абдулла Авлоний уз асарларида илм олиш муаммосини биринчи уринга куяди. У, жумладан, шундай дейди: "Алхосил, бутун хаётимиз, саломатлигимиз, саодатимиз, сарватимиз, маишатимиз, химматимиз, гайратимиз, дунё ва охиратимиз илм билан богликдур. Шунинг учун укимак, билмак замоналарини кулдан бермай, вужудимизнинг душмани булган жахолатдан кутулмакка жонимиз борича саъй килмагимиз лозимдир".1 Авлоний илм тарбия жараёнида узлаштирилади, у яхшини ёмондан, эзгуликни ёвузликдан, жоизни ножоиздан фарклаш имконини беради, деб хисоблайди.

Укиш ва укитиш услубига ислох киритилиши, янги мактабларнинг ташкил килиниши, укувчиларга замонавий билимлар бериш, шарк ва гарб тилларини ургатиш каби масалаларнинг таълим амалиётига киритилиши Абдулла Авлоний номи билан боглик.

Абдулла Авлоний ёшлар тарбиясида бадиий адабиётнинг урни бекиёс эканлигини англаган холда узининг дарсликларида халк огзаки ижоди ва ёзма адабиёт намуналарини муайян тарбия шаклини асослаш максадида келтиради.

Абдулла Авлоний дунёкарашининг шаклланишида рус адабиёти ва маданияти мухим роль уйнайди. У А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой, М.Горькийнинг ижодий меросларига катта

February, 2022

хурмат билан муносабатда булган ва К.Д.Ушинскийнинг педагогик меросини юкори бахолаган. Авлонийнинг педагогик карашларида болалар нуткий фаолиятини ривожлантириш масаласи бадиий адабиёт билан богликликда каралади. У педагог сифатида бадиий адабиётнинг лингвистик ва коммуникатив имкониятларини болалар маънавий камолоти, хусусан, нуткининг ривожланишида асосий омил сифатида куради. Авлонийнинг дастлаб яратган дарсликларида берилган кичик хикояларнинг икки жихатини ажратиб курсатиш мумкин:

1) хикоялардаги ибратли хулосалар укувчиларнинг дунёкарашини кенгайтириш, хаёт хакидаги хулосаларини бойитиш, тафаккурини устириш билан боглик тарбиявий жихат;

2) хикояларни укиш жараёнида узлаштириладиган нуткий куникмалар билан боглик таълимий жихат.

Демак, Абдулла Авлоний узининг таълим ва тарбия концепциясида болаларнинг нуткий кобилиятларини устириш масаласига эътибор каратган, уларни узлаштиришда бадиий адабиётга асосий восита сифатида караган.

ХУЛОСА

Умуман, болалар нуткини ривожлантириш масаласи кенг камровли ва куп омилли педагогик муаммо сифатида илмий жамоатчиликнинг эътиборини купдан бери жалб килиб келмокда. Уларда муаммо турли хил аспектларда тадкик килинган. Айникса, бу борада рус педагог олимларининг хизмати катта булиб, махаллий тадкикотчилар томонидан хали амалга оширилиши лозим булган тадкикотлар талайгина. Шубхасиз, болалар нуткини ривожлантириш маслаласини турли ракурслар оркали тадкик килиниши узининг нафакат илмий, балки амалий ахамиятига хам эга.

REFERENCES

1. Никольская А.В. Воспитание у детей уважения к труду взрослых на основе бесед о прочитанном [Текст] / М-во просвещения Уэбек. ССР. Узбек. науч.-исслед. ин-т пед. наук. - Ташкент : [б. и.], 1958. - 28 с.

2. Разбаева, Э. М. Воспитание у старших дошкольников уважения к труду взрослых на основе использования бесед по прочитанному [Текст] : Автореферат дис. на соискание ученой степени кандидата педагогических наук / Ташк. гос. ун-т им. В.И.Ленина. -

Ташкент : [б.и.], 1964. - 26 с.

February, 2022

3. Фольклор - миллатнинг бокий тарихи. Фольклоршунос Жаббор Эшонкул билан мулокот.// https://saviya.uz/hayot/suhbat/folklor-millatnmg-boqiy-tarixi/?imlo=k

4. Кодирова ф.р. Мактабгача ёшдаги русийзабон болаларни узбекча сузлашишга ургатиш. Т., «Укитувчи», 1997.; Кодирова Ф.Р. Мактабгача ёшдаги болаларни чет тилига ургатишнинг лингводидактик муаммолари. Ж., «Педагогик таълим», 2002, №2.; Кодирова Ф.Р, Кодирова Р.М. Мактабгача ёшдаги болаларга иккинчи тилни ургатиш методикаси. Т., «Сано-Стандарт» 2004.

5. Кодирова Р.М. Мактабгача ёшдаги болаларда диалогик нуткни ривожлантиришнинг психологик омиллари. Сариогоч, 1998.; Кадырова Р.М. Формирования интернациональных и патриотических чувств у дошкольников и шестилеток-учащихся в процессе обучения их русской разговорной, речи. Номзодлик диссертацияси автореферати. Т., 1990.; Кадырова Р.М. Обучение детей 5-6 лет диалогической речи на русском языке в детских садах Узбекистана. Т., «Укитувчи», 1992.; Кадырова Р.М. Обучение детей дошкольного возраста русской разговорной речи в национальных детских садах Узбекистана. Т., «Укитувчи», 1992.

6. Бабаева Д.Р. Нутк устириш методикаси (теварак-атрофни урганиш материаллари асосида). Укув кулланма. -Т.: Фан ва технология, 2009, 128 бет.

7. Тихеева Е.И. Развитие речи детей. Пособие для воспитателей детских садов. Издание 4-е. -М.: Просвещение. 1981. -144 с.; Леушина А.М. Авторитет родителей в воспитании детей. Стенограмма публичной лекции. -Л., 1952.; Рассказывание детей как средство обучения связной речи // Известия акдемии педагогических наук РСФСР. Выпуск 16, 1948 г. http://elib.gnpbu.ru/text/izvestiya-apn vyp16 1948/go,111;fs,1/

® о

©

О

746

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.