Научная статья на тему 'МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ТАЛАБАЛАР МУСТАҚИЛ ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА'

МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ТАЛАБАЛАР МУСТАҚИЛ ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
492
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мустақил таълим олиш / ўз-ўзини тарбиялаш / мустақил ўқиш / амалий кўникма / мустақил фикрлаш / ижодий фикрлаш / талаба / таълим / эҳтиёж / лаёқат / шаклланиш. / самостоятельное обучение / самообразование / самостоятельное чтение / практические навыки / самостоятельное мышление / творческое мышление / студент / образование / потребность / способность / формирование.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Келдиёрова Манзура Ғайбуллаевна

Мақолада «Мустақил таълим» тушунчаси моҳияти, олий таълимда талабалар мустақил таълимини самарали ташкил қилиш, талабанинг мустақил фикр юритиши, ўқув материалини мустақил ўзлаштириш, мураккаблик даражаси турлича бўлган топшириқлар, амалий вазифаларни аудиторияда ҳамда аудиториядан ташқарида ижодий ва мустақил бажариш асосида назарий билим, амалий кўникма ва малакаларни шакллантириш масалалари талқин қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЭФФЕКТИВНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОГО ОБУЧЕНИЯ КАК СРЕДСТВО РАЗВИТИЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОГО МЫШЛЕНИЯ СТУДЕНТА

Суть понятия «Самостоятельное обучение» в статье заключается в эффективной организации самостоятельного обучения студентов в вузе, самостоятельном мышлении, самостоятельном изучении учебного материала, выполнении заданий различной сложности, творческом и самостоятельном выполнении практических заданий на уроке. и во внеурочное время интерпретируются вопросы формирования умений.

Текст научной работы на тему «МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ТАЛАБАЛАР МУСТАҚИЛ ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА»

г

v.

Келдиёрова Манзура fайбуллаевна,

К,арши давлат университетининг Педагогика институти "Мактабгача ва бошлан^ич таълим методикаси" кафедраси укитувчиси

МУСТАКИЛ ТАЪЛИМНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ КИЛИШ ТАЛАБАЛАР МУСТАКИЛ ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА

УУК: 371

КЕЛДИЁРОВА M.F. МУСТАЦИЛ ТАЪЛИМНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ЦИЛИШ ТАЛАБАЛАР МУСТАЦИЛ ФИКРЛАШИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА

Маколада «Мустакил таълим» тушунчаси мох,ияти, олий таълимда талабалар мустакил таъ-лимини самарали ташкил килиш, талабанинг мустакил фикр юритиши, укув материалини мустакил узлаштириш, мураккаблик даражаси турлича булган топшириклар, амалий вазифа-ларни аудиторияда х,амда аудиториядан ташкарида ижодий ва мустакил бажариш асосида назарий билим, амалий куникма ва малакаларни шакллантириш масалалари талкин килинган.

Таянч суз ва иборалар: мустакил таълим олиш, уз-узини тарбиялаш, мустакил укиш, амалий куникма, мустакил фикрлаш, ижодий фикрлаш, талаба, таълим, эх,тиёж, лаёкат, шаклланиш.

КЕЛДИЁРОВА М.Г. ЭФФЕКТИВНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОГО ОБУЧЕНИЯ КАК СРЕДСТВО РАЗВИТИЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОГО МЫШЛЕНИЯ СТУДЕНТА

Суть понятия «Самостоятельное обучение» в статье заключается в эффективной организации самостоятельного обучения студентов в вузе, самостоятельном мышлении, самостоятельном изучении учебного материала, выполнении заданий различной сложности, творческом и самостоятельном выполнении практических заданий на уроке. и во внеурочное время интерпретируются вопросы формирования умений.

Ключевые слова и понятия: самостоятельное обучение, самообразование, самостоятельное чтение, практические навыки, самостоятельное мышление, творческое мышление, студент, образование, потребность, способность, формирование.

KELDIYOROVA M.G. EFFECTIVE ORGANIZATION OF INDEPENDENT LEARNING AS A MEANS OF DEVELOPING STUDENTS' INDEPENDENT THINKING

The essence of the concept of «Independent Education» in the article is the effective organization of independent learning of students in higher education, independent thinking, independent study of educational material, assignments of varying complexity, creative and independent performance of practical tasks in the classroom and outside the classroom. skills formation issues are interpreted.

Key words and concepts: independent learning, self-education, independent reading, practical skills, independent thinking, creative thinking, student, education, need, ability, formation.

Кириш. Узбекистон Республикаси таълим тизимида утказилаётган ислох,отлар, шунинг-дек, олий таълимнинг уз олдига куйган вази-фаларидан бири - булажак мутахассисни уз-узини ривожлантиришга, мустакил билим олиш салох,иятини такомиллаштиришга, инновацион фаолиятдан кенг камровда фой-даланишга тайёрлашни такозо этади. Белги-ланган вазифани амалга ошириш учун факат укитувчи томонидан бериладиган билим-лар етарли булмайди, албатта. Шунинг учун кейинги йилларда талабаларнинг мустакил ишларини ташкил этиш оркали уларга мустакил билим олишларига алох,ида эъти-бор каратилмокда.

Таълим жараёнида мустакил ва ижодий фикрлай оладиган кадрлар етиштиришга катта эътибор берилмокда. Ёшларни таълим олишга мойиллиги, лаёкатлари, билим ва куникмаларини ривожлантириш, улар-нинг танлаган касбларини эгаллаш-лари учун умумкасбий фанларни укитиш, мустакил ва ижодий ишлашларини сама-рали ташкил килиш долзарб вазифалардан бири х,исобланади. Республикамизга турли сох,аларда кенг камровли тафаккури ривож-ланган, мустакил фикрлай оладиган мута-хассислар зарур. Таълим-тарбия жараёнида талабаларни мустакил фикрлашга урганиш асосий уринга кутарилиши замон талабидир. Талабанинг бутун х,аёт давомида, таълимнинг барча боскичларида мустакил фикр юри-тиш асосий талаб булиб колиши керак. Фик-рлаш ёки фикр юритиш талаба аклий фаоли-ятининг, акл заковатининг, муомала маро-мининг, онгли хулк-атворининг юксак шакли булиб х,исобланади. «Мустакил таълим» тушунчаси педагогик лугатларда таълим муассасасидан ташкари, мустакил урганиш асосида эгалланадиган таълим туридир, деб таърифланган. Айни вактда «мустакил таълим олиш», «узини тарбиялаш», «мустакил укиш» тушунчаларидан синонимлар сифа-тида фойдаланилмокда.

Мавзунинг долзарблиги. Бугунги кунда олий таълим муассасаларининг барча укув ва мутахассислик фанлари буйича яратилган дастур, шунингдек, таълим муассасаларининг

укув режасида х,ам талабаларнинг мустакил таълимига алох,ида урин ажратилган1.

Илмий тадкикот натижалари асосида мустакил таълимга куйидагича таъриф берилди: мустакил таълим - укув матери-алини мустакил узлаштириш, мураккаблик даражаси турлича булган топшириклар, ама-лий вазифаларни аудиторияда х,амда аудито-риядан ташкарида ижодий ва мустакил бажа-риш асосида назарий билим, амалий куникма ва малакаларни шакллантиришга каратилган тизимли фаолиятдир. Мустакил ишлар дидактик максади, вазифаси, мураккаблик даражаси, кимга (индивидуал ёки жамоа учун) мулжалланганлигига караб, бир-биридан фарк килади2.

Талабаларнинг укув фаолиятларининг сифати ва жадаллашуви таълим бериш сифа-тини, балки шунга мос равишда, мутахассис-лар тайёрлаш натижаларини х,ам аниклаб беради.

Мавзу буйича илмий манбаларнинг цисцача та^лили. Талабалар мустакил таълим олишлари жараёнида кушимча адабиёт-ларга мурожаат килади, утилган мавзуларни кайта куриб чикади. Купгина талабалар уйга берилган маъруза матнлари устида ишлай-дилар, маърузалар, рефератлар тайёрлашда илмий-оммабоп, даврий нашрлардан фойда-ланадилар3.

Талаба назоратнинг шакли ва тури: ёзма-эссе, х,исобот, реферат ва бошкалар, оFзаки-такдимот, саволларга жавоб бериш ва бошкалар, шунингдек х,ар бир укув топшириFини бах,олашни сифат ва микдорий мезонлари билан таништирилган булиши зарур.

Узини узи текшириш учун х,ар бир укув машFулотига тавсия этилаётган топширик (тест, савол, вазифа ва машклар) жорий

1 Рахимов З.Т. Талабалар креативлигини ошириш максадида мустакил таълимни ташкил этиш методика-сини такомиллаштириш // Педагогика. Илмий-назарий ва методик журнал. - Тошкент, 2021. - № 3. - 15-20 б.

2 Муслимов Н.А., Куйсинов О.А. Касб таълими укитувчиларини тайёрлашда мустакил таълимни ташкил этишнинг назарияси ва методикаси. - Тошкент "Фан" 2009 й.

3 Власова Н.Ф. Самостоятельная работа как средство повышения познавательной самостоятельности обучения в курсе высшей математики: автореф. дис. ... канд. пед. наук / Н. Ф. Власова. - М., 2003. -25 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

педагогик назоратни ва талаба томонидан кузатилган таълимий максадларга эришиш даражасини доимий узи бах,оланишни таъ-минлайди.

И.А. Зимняя1 фикрига кура, мустакил иш укув фаолиятининг энг юкори шакли х,исобланади ва шунинг учун талабаларнинг касбий таълимида устувор ах,амиятга эга.

И.Т. Сыроежкин2 мустакил ишларни тас-нифлаб, дидактик максадни асос килиб олган ва уч турдаги ишларни аниклаган. Ишнинг биринчи тури янги билимларни эгал-лаш максади билан белгиланади; ишнинг иккинчи тури билимларни такомиллашти-риш максади билан белгиланади (такрорлаш, мустах,камлаш, куллаш); ишнинг учинчи тури билимларни синаш максади билан белгила-нади.

М.А. Федорова3, х,акикатан х,ам талаба позициясидан мустакил иш мустакил укув фаолиятининг бир шакли эканли-гини таъкидлайди ва фаолият психология-сига мувофик биз куйидаги боскичларнинг кетма-кетлигини ажратамиз: мотивни яра-тиш, максадни белгилаш, максадни шак-ллантириш. таълимий вазифа, операция-лар ва амаллар ечиш, натижаларни назорат килиш ва тах,лил килиш.

Мустакил ишлашга асосланган талабаларнинг уз-узини укитиш фаолияти муваффакиятининг шартлилиги, асосий ком-петенцияларни шакллантириш М.Б. Балика-ева4 томонидан исботланган. Муаллиф талабаларнинг асосий ваколатларини тизим-лаштирилган билим, куникма ва куникмалар сифатида тушунади, бу мустакил билим фаолиятида тажриба орттиришга х,исса

1 Зимняя И.А. Педагогическая психология: Учебник для вузов. - 2-е изд., доп., испр. и перераб. - М.: Логос, 2002. - 384с.

2 Сыроежкин И.Т. Самостоятельная работа учащихся на уроках химии / И. Т. Сыроежкин // Химия в школе. -1959. -№3. - С.27-31; № 4. - С.26-30.

3 Федорова М.А. Теория и методическое обеспечение формирования учебной самостоятельной деятельности студентов в вузе: дис. ... д-ра пед. наук/ М. А. Федорова. - Орел, 2011. - 39 с.

4 Баликаева М.Б. Развитие самообразования студентов

вуза в условиях реализации компетентностного подхода: дис. ... канд.пед.наук / Баликаева, Марина Бемба-евна - Омск, 2007. - 207 с. - С.39.

кушадиган турли хил укув ва когнитив вази-фаларга ечим беради».

Мустакил таълим жараёни кандай амалга оширилиши, унинг ривожланиши, узлаштирилган билимлар асосида мустакил таълим фаолияти даражаларини куйидаги мезонлар билан белгилаш мумкин5:

- максадга йуналтирилган, мотивацион мух,итдаги мустакил таълим;

- мустакил тафаккур жараёнини таъ-минловчи куникмалар;

- мустакил таълим фаолиятини ташкил этишга йуналтирилган куникмалар.

Асосий цисм. Талаба мустакил ишни бажаришда нафакат укув машFулоти максадини, балки унинг якунида тахминан кандай укув натижаларга эришиш мумкинли-гини х,ам билиши зарур.

Фаннинг хусусияти, талабаларнинг билим даражаси ва кобилиятига караб ишчи укув дастурига киритилган алох,ида мавзулар талабаларга мустакил равишда узлаштириш учун топширилади. Бунда мавзунинг асосий мазмунини ифодалаш ва очиб беришга хизмат киладиган таянч иборалар, мавзуни тизимли баён килишга хизмат киладиган саволларга эътибор каратиш, асосий ада-биётлар ва ахборот манбаларини курсатиш лозим.

Талаба томонидан мустакил ишни бажаришда уларнинг фаолияти тизи-мида курсатилган х,ар бир элементларнинг муваффакиятли х,аракатланиши укитувчини куйидаги бошкарув х,аракатларини аниклайди: режалаштириш, ташкиллаштириш х,амда мониторинг ва бах,олаш.

Талабанинг укув фаолиятига нисбатан укитувчи томонидан муайян талабларнинг куйиши уларнинг мазмунини бойитади.

Мустакил таълим фаолиятининг биринчи босцичида фанларга булган кизикиш асосий манба булади. Бирок бу кизикиш етарли даражада катъий ва чукур булмайди. Бунда х,ам максадга йуналтирилган, тизимли, махсус ташки-лий, мустакил таълим фаолияти мавжуд эмас. Факат китоблар укиш, махсус маъруза-

5 Рахимов З.Т. Факторы развития учебно-познавательной деятельности // Наука и образование сегодня. Научно-теоретический журнал. - Москва, 2021. -№ 9 (68). - С. 43-49.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

лар тинглаш, мустакил тафаккур фаолиятига интилиш булади. Шахснинг мустакил таълим олиш фаолиятига кизикишлари х,ам мужас-самлашмаган, у х,ам куплаб кушимча, кенг микёсли ишларни амалга оширади, бирок буларни узвий равишда эмас, балки баъзан ва чукур билимга эга булмай амалга оши-ради.

Мустацил таълим фаолиятининг иккинчи босцичида талабалар мустакил (албатта, нисбатан) уз олдига максад ва вази-фалар куйиб, мустакил фаолият мазмунини англаб, ташкилий ишларни амалга оши-риб борадилар. Бу даврда талабалар шах-сий - х,аётий режалар, Fояларни амалга оши-риш воситаси сифатида касбий вазифаларни х,ал этадилар. Иккинчи боскичда уларнинг мустакил фаолият кизикишлари жиддийла-шади, фаннинг алох,ида кисмини урганиш, бу оркали уз х,аётий режаларини тузиш, бирор касбни эгаллашга булган катъий истак асо-сий урин тутади. Онгли равишда кушимча фаолият билан шугулланади, уз Fояларини амалга ошириш воситасига айланган мустакил таълим билан шугулланишга интилиш пайдо булади. Мустакил таълимни онгли равишда ташкил этади.

Мустакил таълим фаолиятининг учинчи босцичида талабалар мустакил таълим билан бир неча йил шугулланиб, уз касбий максадлари, фаолияти йуналишларини вазифаларини аник белгилаш малакасига эга буладилар.

Илмий педагогик адабиётларда мустакил ишларнинг куйидаги туртта тури кайд этиб утилади: намуналар буйича бажариладиган мустакил ишлар, реконструктив-вариатив, эвристик (кисман ижодий), ижодий тадкикот характеридаги мустакил ишлар. Аммо уларда юкорида кайд этилган мустакил ишлар нати-жасини текшириб куриш, тах,лил этиш, синтез килиш, бах,олаш, хулоса чикариш х,акида суз юритилмайди. Бизнингча, мустакил ижодий тадкикот натижаларини тах,лил этиш ва синтез килиш х,ам мух,им педагогик ах,амиятга эга. Уни мазмунан таркиб топтириш билан бирга талабаларнинг уз ишларини узлари текширишлари х,амда назорат килишлари мустакил ишлаш куникма ва малакала-рини шакллантиришда яхши самара бериши

аникланди. Уларнинг мох,ияти куйидагича тавсифланади:

- намуналар буйича мустакил ишларда типик вазифалар амалга оширилади, яъни турли машклар, амалий ишлар намуналар асосида бажарилади. Намуналар буйича бажариладиган мустакил ишлар укув матери-алларини узлаштиришга омил булади, лекин талабалар ижодий фаоллигини ривожлан-тирмайди;

- реконструктив-вариатив мустакил ишлар нафакат билимларнинг амалий тав-сифномасини, балки билимлар мазмунини кайта ишлаб чикишни, масала ёки муам-мони ечишда улардан амалий фойдаланишни такозо этади;

- эвристик (кисман ижодий) мустакил ишларда маъруза, лаборатория, амалий машFулотлар, семинарларда куйилган муам-молар х,ал килинади;

- ижодий тадкикот ишларида талаба масалани х,ал килиш йулларини мустакил кидиради ва тадкик этади. Ижодий тадкикот характеридаги мустакил ишлар талабаларда муаммони кура билиш малакасини шакллан-тиради ва натижада улар муаммони мустакил ифодалай олади ва уни х,ал этиш режасини ишлаб чикади1.

Шундай килиб, талаба мустакил ишининг асосий максади - укитувчининг рах,барлиги ва назорати остида талабада муайян укув ишларини мустакил равишда бажариш учун зарур булган билим ва куникмаларни шак-ллантириш ва ривожлантиришдан иборат деган хулосага х,ам келиш мумкин.

Мустакил фикрлаш теварак-атрофни, ижтимоий мух,итни х,амда вокеликни билиш куроли, шунингдек, талабанинг кенг куламли аклий фаолиятини окилона, омилкорлик билан амалга оширишнинг асосий шарти саналади. Мустакил фикр юритишнинг руёбга чикишида талабада фикр, мулох,аза, Fоя, фараз, максад кабилар вужудга келади ва улар шахс онгида тушунчалар, х,укмлар, хулосалар сифатида ифодаланади. Мустакил фикр юритиш тил ва нутк билан чамбарчас боFл и к равишда намоён булади, х,амда улар

1 Рахимов З.Т. Талабалар мустакил таълимни ташкил этиш методикаси. - Тошкент: "Ворис" нашриёти 2019 й. 116 б.

yзлyкcиз тapздa биp-биpини тaкoзo этaди. Худди шу бoиc тaлaбa Узининг мycтaкил фик-pлaши (мyлoкoти), нутки, oнгли xyлк-aтвopи тyфaйли бopликдaги мaвжyдoтлapдaн тyбдaн aжpaлиб тypaди.

Одaтдa фикp юpитиш вoкeликни умум-лaштиpa oлиш дapaжacигa, мyaммoни eчиш вocитacининг xycycиятигa, oбъeктнинг тaлaбa учун янгилиги унинг фaoлликкa yндa-ши^ бинoaн биp нeчa тypлapгa aжpaтилaди. Mycтaкил фикpлaш aклий фaoлият cифaтидa тaхлил килингaндa тaлaбa тoмoнидaн мaca-лaлap вa тoпшиpиклapни eчиш нaзapдa тути-лaди, yлapнинг шapтлapидa, мox1ияти, тузи-лиши, шaкллapи вa шaxcнинг aнглaшyв, тушу-нув имкoниятлapидa кyзaтилaди. Macaлa, мyaммo, тoпшиpик eчиш (х^л килиш, бaжa-pиш) тaлaбaнинг эхтиёжи, кизикиши, мaйли, мoтивaцияcи, aклий ^билияти, иcтeъ-дoди, caлoхияти билaн бoFлик хoлдa oлиб кapaлaди, мyaммo тoмoнидaн кУйилгaн тaлa-блapни кaбyл этиш, шaxcий кapopгa кeлиш, eчимни топиш учун вocитaлap кидиpиш ижoд, излaниш вa фикpлaшнинг мycтaхкaм нeгизини тaшкил килaди.

Mycтaкиллик - шaxc xapaктepининг ижo-бий xycycиятлapидaн биpи булиб, инcoн тaфaккypи тизимидa, тypли кypинишдaги фaoлият вa хapaкaтлapидa aкc этaди. Mycтaкиллик тyшyнчacи инcoн oлдидa тypгaн вaзифaлapни хaл этиш йyллapи вa вocитaлa-pини тaнлaшдaги мycтaкиллик тyFpиcидaги тacaввyp билaн бoFликдиp.

Инcoн хaётининг xap биp дaвpидa унинг му^киллик дapaжacи yзигa xoc нaмoён бyлaди. Maзкyp мycтaкиллик дapaжacи инcoннинг pивoжлaниш шapoитлapигa вa зapypaтгa бoFлик хoлдa юкopи ёки пacт булиши мумкин1.

Билимлapни мycтaкил paвишдa эгaллaшгa интилиш-тaлaбa фaoлиятининг тaълим мyac-cacacидaги энг aжpaлиб тypaдигaн xycy^-яти, му^кил укиб, билим opттиpиш acocи Xиcoблaнaди. Mycтaкил укиб, билим oprrn-pиш жapaёни тaлaбaлapнинг мycтaкил тaй-ёpгapлик кypиши дeмaкдиp. Олий тaълимдa

1 Paxимoв B.T. Poль пeдaгoгичecкoгo мacтepcтвa и иннoвaциoнныx тexнoлoгий в пoвышeнии эффeк-тивнocти oбpaзoвaния II Вecтник нayки и oбpaзoвa-ния. Hayчнo-мeтoдичecкий жypнaл - Mocквa, 2G21. - № 6(1 G9). 4ac^ 3. - C. 5G-55.

тaлaбaлapнинг му^кил тaълими кacбий-пeдaгoгик фaoлиятгa мyвoфик мeхнaт нaти-жacининг caмapaдopлигини oшиpишгa йyнaлтиpилaди. Бyндa тaлaбaлap уз мeхнaти нaтижaлapини тaхлил этиб, уз кacбий пeдa-гoгик фaoлияти мaзмyнини aниклaйди. Taлa-бaнинг мycтaкил тaълим oлишидaн aco-cий мaкcaди уз кacбий пeдaгoгик мaлaкa-cини oшиpиш, кacбий фaoлиятидa юкopи ютyклapгa эpишишдaн ибopaт.

Myстаrçил таълим олишда мотивация-ларни кучайтириш. Mycтaкил тaълим oлиш жapaёнини фaoллaштиpиш учун тaлaбa-лapдa кyйидaги xycycиятлapни шaкллaнти-pиш зapyp:

- му^кил тaълим oлишгa иштиёк (мoтив);

- мycтaкил тaълим oлиш мaлaкa вa кyникмaлapи;

- мycтaкил тaълим oлиш лaёкaти.

Mycтaкил тaълим oлишгa фaoл paFбaт

yЙFoтyвчи oмиллap:

- му^кил фaoлиятгa бeвocитa фaoл кизикиш;

- axлoкий эcтeтик вa pyхий кoникиш мoтивлapи.

Билиш эхтиёжлapи pивoжлaнишининг бocкичлapи кyйидaгилap:

- элeмeнтap илмий тaдкикoт фaoлияти йyнaлиши бocкичи С^шки тaaccypoтлapгa эхтиёжни шaкллaнтиpиш);

- oлaмни билишгa бyлгaн эхтиёжни шaкллaнтиpиш бocкичи;

- билиш ycyлини эгaллaш фaoлияти cифaтидa мaшк килиш эхтиёжини шaкллaнти-pиш бocкичи;

- билиш эхтиёжлapини тaнлaшгa йyнaлгaнлигини шaкллaнтиpиш бocкичи;

- му^кил тaълимгa бyлгaн эхтиёжни pивoжлaнтиpиш бocкичи.

Айникca, cyнгги бocкич тaдкикoт иши учун aхaмиятли хиcoблaнaди. Чунки мycтaкил тaхcил oлишгa бyлгaн эхтиёжни шaкллaн-тиpиш тaлaбaлapнинг eтyк, бapкaмoл, уз йyнaлиши бyйичa мaлaкaли мyтaxaccиc бyлишлapидa мухим aхaмият кacб этaди. Ta^ лим тизимидa муста^л бuлuм олuш, назо-рат кtuлuш му^кил тaълим oлишнинг acocий oмиллapидaн биpи хиcoблaнaди. Mycтaкил билим oлишдa aввaлo, тaлaбaлapдa

ЗAMOHABИЙ TAЪЛИM I COBPEMEHHOE OБPAЗOBAHИЕ 2G22, 4 (113)

мустакил ишлашга, эркин, ижодий фаолият юритишга эх,тиёжни шакллантириш лозим1.

Талабада мустакил фикр юритиш муам-моли вазият вужудга келишидан бошла-нади, лекин мазкур вазият туFилиши, ечими бу билан тугалланмайди. Талабада билишга нисбатан мойиллик, ихтиёрсиз хатти-х,аракат муаммоли вазиятгача ёркин булмайди, у ноаник х,олда юзага келади, сунгра бу маъ-нода ечимга мух,тож муаммоли вазият яра-лади ва них,оят унинг ечими топилса, лекин билишнинг муаммодан кейинги боскичи фикрнинг уз йуналишида ихтиёрсиз давом этаверади (муаммогача - муаммоли вазият -муаммодан кейинги вазият).

Талабанинг укув фаолиятида фикр юри-тишнинг узаро мустах,кам боFланган берк занжири вужудга келади: мустакил фикрлаш, муаммо, масала (топширик).

Талабанниг мустакил фикрлашини таркиб топтириш боскичлари:

1. Мустакил фикр юритиш фаолиятида, энг аввало х,ал килиниши зарур булган масала (топширик) талаба томонидан аниклаб олиниши керак. Агарда унинг олдида х,еч кандай масала ёки муаммо вужудга кел-тирмаган булса, у х,олда бирон-бир нарса туFрисида фикр х,ам юритмайди. Демакки, талаба каршисида х,еч кандай муаммо пайдо булмаган, мабодо у ечиш шарт булган масала юзасидан канчалик аник ва туларок маълу-мотларга эга булса, унинг окилона бажариши юзасидан йул ва воситаларни шунчалик енгиллик билан топади. Бунинг учун тала-балар куйилган масала мазмунини аввало маълум даражада тушуниб олишлари, унинг шартини текшириб чикишлари,нима маълум ва нима номаълум эканлигини аниклашлари мутлако зарур. Факат ана шундагина, улар сира шошиб колмайдилар ва сира иккилан-масдан (топширик) шартини кидириб, зех,н билан уни тах,лил килиши, татбик этиш нати-жасида туFри ечишга эришадилар.

2. Муаммо ёки масалани х,ал килиш учун энг зарур булган барча билимларни (коидалар, омиллар, конуниятлар, хосса-лар, хусусиятлар, мух,им белгилар, муноса-

1 Муслимов Н.А., Куйсинов О.А. Касб таълими укитувчиларини тайёрлашда мустакил таълимни ташкил этиш. Методик кулланма. - Т.: ТДПУ, 2006. - 46 б.

батлар, боFланишлар ва бошкаларни) татбик килиш учун интиладилар. Бунинг учун эса талабанинг шахсий тажрибасида учраган х,олатлардан, усуллардан унумли фойдалан-ган х,олда янги шароитга, объектга кучириш жараёни амалга оширилади.

3. Масала ёки муаммога тааллукли фараз (тахмин) илгари сурилади, боскичлар тах,лил килинади, ечиш туFрисида мулох,азалар юри-тилади, турли вариантлар х,амда вариаци-ялар, инвариантлар х,акида фикр билдири-лади, улар узаро киёсланиш натижасида энг самарали аломатларга, белгиларга ажрати-лади.

4. Муаммо олдига куйилган гипотезани муайян мезонлар натижаси ёрдами билан текшириш зарурияти туFилади. Уни текшириш учун узаро ухшашлик х,олатлари маънавий, шаклий, тузилмавий жих,атдан таккосланади. Бу уринда ижодий хаёл материалларидан атрофлича фойдаланилади, яъни ижодий режалар тузиш, умумлашма образлар яра-тиш максад, натижаларини куз унгига келти-риш, тахминий муносабатларни идрок килиш амалга оширилади. Унинг х,акконий эканли-гига ишонч х,осил килиш учун аклий хатти-х,аракатлар тизимини татбик этиб курилади ва айрим узгаришларни киритиш мулжали ойдинлаштирилади. Гипотеза мантикий усуллар ёрдамида фикран анализ ва синтез килинади, унинг мух,им аломатлари ажрати-лади, унинг туFрилиги, х,акконийлиги буйича тезкор х,укм ва хулосалар чикарилади.

5. Муаммони назарий жих,атдан ^ал килиш учун илгари сурилган гипотеза туFрилиги ёки нотуFри эканлиги аникланса, у фикр юритиш объектидан сикиб чикарилади ва янги фараз-лар, уйлар топилади. Янги амалий гипотеза фикран бир неча марта текширилади ва ундан сунг амалиётга жорий килиш учун синашга тавсия этилади. Таъкидлаб утилган мулох,азаларнинг аксарияти конструктив техник масалаларни х,ал килишда, кашфи-ётларни яратишда, ихтирочилик таклиф-ларида, рационализаторликда, технологик курилмаларни жорий этишда турли-туман моделлар, вариантлар, препаратлар, техно-логик карталар ва бошкалар фикран тах,лил килинади, сунгра улардан энг маъкули, омил-кори, окили, энг максадга мувофиклиги тан-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

ланади ва унинг устига бош котиришда давом эттирилади.

6. Муаммо ёки масалани х,ал килиш, ечиш, олинган натижаларнинг т^рилигига ишонч ва каноат х,осил килиш учун талаба уни тек-шириш билан мустакил фикр юритиш хатти-х,аракатларини якунлайди. Ана шу фикрий операциялар, мулох,аза шаклларидан сунг масала (топширик) батамом х,ал килинади деб топилади ва у туFрида уйлаш нисбий жих,атдан тухтатилади, холос.

Талабанинг мустакил фикр юритиши куйидаги боскичлардан ташкил топган булиши мумкин:

1. Муаммонинг талаба идрок майдонида пайдо булиши.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Талаба томонидан масала, муаммо, топширик мох,иятини англаш.

3. Уларга ухшаш маълумотлар ёки образ-ларнинг вужудга келиши.

4. Тасаввур ва хотира материалларининг камайиши, тахминлар (фаразлар)нинг узлук-сиз туFил и ши.

5. Тахминларни боскичма-боскич тек-шириш ёки уларнинг х,акконийлигини тасдиклаш.

6. Янги тахмин(фараз)нинг юзага келиши ва такомиллашуви.

7. Фаразларни иккиламчи текшириш(иккинчи марта тасдиклаш)

8. Масала, топширик, муаммо ечимини топиш (Хал килиш).

9. Ихтиёрсиз аклий хатти-х,аракатларнинг давом этиши( фикрларнинг нисбий давомийлиги) ва х,оказо.

Талабаларни мустакил фикр юри-тишга ургатиш учун муаммонинг маъ-навий, шаклий, тузилмавий жабх,аларини х,исобга олган х,олда куйидагиларга диккат-эътиборни йуналтириш максадга мувофик:

- саволлари аник килиб берилма-ган муаммолар, масалалар,топширикларда улар уртасидаги боFликликлар, алокалар, муносабатлар талаба томонидан тах,лил килингандан кейин ифодалаб берилади-ган саволларнинг вариантларидан бири кавс ичида курсатилади;

- берилганлари етишмайдиган муаммолар, масалалар, топшириклар, уларни ечиш

(бажариш, х,ал килиш) учун етишмайдиган маълумотлар кавс ичида колади;

- ортикча маълумотларга, тафси-лотга эга булган муаммо, масала, топширик, ортикча маълумотлар билан берилади;;

- бир неча йул билан, усул билан, боскич билан ечиладиган, х,ал килинадиган, бажариладиган муаммо, масала, топширик, бу уринда турли масалалар (муаммолар, топшириклар) берилади, бунда ечимнинг энг кулай, оддий, энг тежамли, омилкор йули иложи борича яширинган х,олда х,авола эти-лади, муаммолар фикрлашнинг бир усули-дан иккинчисига, бир оддийрок х,укмдан мураккаброFига, бир хулосадан унинг алох,ида куринишларига, шаклларига утиш талаба аклий кобилиятини шакллантиришга каратилган булади;

- мазмун ва мох,ияти узгариб туради-ган муаммолар, масалалар, топшириклар, уларда х,ам битта мустах,камланган аклий хатти-х,аракатлардан бошкасига утишдан иборат аклий кобилият таркиб топтиришга йуналтирилади, яъни уларни янги вазиятга, объектга кучиш жараёнида фойдаланишга ургатилади;

- исботлашга, кашф килишга, янги-лик очишга мулжалланган муаммолар, масалалар, топшириклар, улар ёрдами билан мантикий фикрлаш ички муносабатларни далиллаш, конуниятларини англаш сингари аклий кобилият такомиллаштиради;

- мустакил фикрлашга, мантикий мулох,аза юритишга муаммолар, топшириклар, масалалар, уларни ечиш(х,ал килиш) учун х,еч кандай махсус билим-лар талаб килинмайди, лекин бунда маъ-лум даражада ижодкорлик курсатиш, х,аётга мурожаат этиш, мантикий муло^аза юрита олиш имконияти такозо килинади, уларнинг баъзилари математик хусусиятли, бошкалари эса, факат мантикий бошкотирма шаклида х,авола этилади.

Мустакил фикр юритиш узининг сама-радорлиги, долзарблиги, универсаллиги билан касбий тайёргарлик майорат сари талабаларни етаклайди, жамият ва табиат х,одисаларини англаш учун пухта негиз х,озирлайди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

Хулоса килиб шуни айтиш лозимки, х,озирги даврда илм ва фаннинг жадал тараккий этиши, замонавий ахборот коммуникация тизимларининг кенг жорий эти-лиши, турли фан сох,аларида билимларнинг тез янгиланиши, техника ва технологиянинг кун сайин узгариб бориши мустакил таъ-лим олишга имконият булиб, электрон дарс-ликларни яратишни ва амалда жорий этиш методикаларини ишлаб чикишни такозо этмокда. Умумкасбий фанлардан яратил-ган электрон дарсликларнинг мазмуни таъ-лим олувчиларнинг ижодий кобилиятларини ривожлантиришга йуналтирилиши, мустакил таълим олишга имконият яратиши, янги билимларни излаб топиш куникмаларини х,осил килишни таъминлаши лозим.

Талаба фикр юритишининг мустакиллиги унинг мах,сулдорлиги билан узвий боFлик тарзда кечади. Агар талаба томони-дан муайян вакт ичида маълум сох,а учун кимматли ва янги фикрлар, Fоялар, тавсияно-малар билдирилган х,амда назарий ва амалий вазифалар х,ал килинган булса, бундай инсон-нинг фикр юритиши сермах,сул дейилади. Вакт оралиFида бажарилган аклий фаолият куламига ва сифатига окилона бах,о бериш талаба фикр юритиши мах,сулдорлигини улчаш мезони сифатида хизмат килади. Талаба оддий нарсалар туFрисида фикр юритганда х,ам уларнинг ташки белги-лари билан чегараланиб колмайди, балки х,одисалар мох,иятини очишга интилади, оддий турмуш хакикатидан умумий ижти-моий конуният яратишга х,аракат килади. Шубх,асиз талабанинг мустакил фикрлаши х,али изланмаган тула фойдаланилмаган имкониятларга эга булиб, уларни тула очиш фан ва техника тараккиётини жадаллашти-риш максадига хизмат килади. Хар кандай ташкилот, янгилик тараккиёт-инсон акл-заковатининг мах,сулидир, худди шу боис фан ва техника ривожи куп жих,атдан мутахассис-нинг мустакил фикрлашига боFлик. Талаба камолоти жисмоний, ахлокий ва аклий боскичлардан иборат булиб, бу борада унинг мустакил фикрлаши етакчи, устувор урин эгаллайди. Хозирги даврнинг талаба-лари жисмоний, ахлокий жих,атдан комиллик даражасига енгиллик билан эришсада, лекин

аклий камолотга етишишга эса асаб тизими-нинг таранглашуви, аклий зурикиш, х,иссий жиддийлашув баркарор иродавий акт, узлук-сиз фаоллик, фидойилик намуналари эва-зига боскичма-боскич, аста-секинлик билан амалга ошиши мумкин. Комил инсон булиб камол топишни эзгу ният килган булFуси мутахассис аждодларимиз томонидан яра-тилган маънавият ва кадриятлар эгаллаш учун х,амда келажак ривожини таъминлаш учун талабаларда мустакил фикрлашни, ижодий изланишни, аклий фаолият усулларини шакллантириш максадга мувофик.

Хозирги пайтда олий таълимда укитишни ташкил этиш шакли мустакил билим олиш ва урганиш куникмасини тулик шакллантир-майди. Бу х,ол эса мустакил ва эркин фик-рлайдиган шахсни ривожлантиришга сал-бий таъсир курсатади. Шунингдек ёшлар-нинг мустакил ишлаш ва ижодий фаолиятини ривожлантириш х,амда фаоллаштиришга оид жуда кам илмий тадкикот ишлари олиб борилмокда.

Таклифлар. Олий таълимда мустакил ишларни самарали ташкил этиш учун:

- умумкасбий ва ихтисослик фанлари-дан талабалар мустакил таълимини самарали ташкил килиш ва утказиш методикаларини ишлаб чикиш;

- мустакил таълим топширикларини талабаларнинг мантикий фикрлаши ва ижод-корлигини оширишига йуналтирадиган шак-лда ишлаб чикиш;

- талабаларни уз-узининг ^аракатини режалаштириш, уз максадини танлаш, уларга эришишнинг йул ва воситаларини аниклаб олишига йуналиш бериш;

- мустакил таълим топшириклари тайёрлашда талабаларнинг мазкур топширикларни кизикиш билан бажа-ришга ундайдиган шаклда муаммолилик, кизиктириш, ижодий ва амалий йуналганлик даражаларини эътиборга олган х,олда тайёр-лаш;

- талабаларда уз фаолиятини назорат килиши ва уз-узини мос равишда бах,олаш узининг кейинги х,аракатларини узи назорат килишга ургатиш максадга мувофик булади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

с ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ 49 и

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Баликаева М.Б. Развитие самообразования студентов вуза в условиях реализации компетентностного подхода: дис. ... канд. пед. наук / Баликаева, Марина Бембаевна -Омск, 2007. - 207 с. - С.39.

2. Власова Н.Ф. Самостоятельная работа как средство повышения познавательной самостоятельности обучения в курсе высшей математики: автореф. дис. ... канд. пед. наук / Н.Ф. Власова. - М., 2003. -25 с.

3. Зимняя И.А. Педагогическая психология: Учебник для вузов. - 2-е изд., доп., испр. и перераб. - М.: Логос, 2002. - 384с.

4. Муслимов Н.А., Куйсинов О.А. Касб таълими укитувчиларини тайёрлашда мустакил таълимни ташкил этишнинг назарияси ва методикаси. - Тошкент "Фан" 2009 й.

5. Муслимов Н.А., Куйсинов О.А. Касб таълими укитувчиларини тайёрлашда мустакил таълимни ташкил этиш. Методик кулланма. - Т.: ТДПУ, 2006. - 46 б.

6. Рахимов З.Т. Талабалар креативлигини ошириш максадида мустакил таълимни ташкил этиш методикасини такомиллаштириш // Педагогика. Илмий-назарий ва методик журнал. - Тошкент, 2021. - № 3. - 15-20 б.

7. Рахимов З.Т. Талабалар мустакил таълимни ташкил этиш методикаси. - Тошкент: "Ворис" нашриёти 2019 й. 116 б.

8. Рахимов З.Т. Факторы развития учебно-познавательной деятельности // Наука и образование сегодня. Научно-теоретический журнал. - Москва, 2021. - № 9 (68). - С. 43-49.

9. Рахимов З.Т. Роль педагогического мастерства и инновационных технологий в повышении эффективности образования // Вестник науки и образования. Научно-методический журнал - Москва, 2021. - № 6(109). Часть 3. - С. 50-55.

10. Сыроежкин И.Т. Самостоятельная работа учащихся на уроках химии / И.Т. Сыро-ежкин// Химия в школе. - 1959. -№3. - С.27-31; № 4. - С.26-30.

11. Турдиев Ш.Р., Келдиёрова М^. Таълим жараёнини тизимли ёндашув асосида педагогик технологиялардан фойдаланган х,олда ташкил этиш // Замонавий таълим. Илмий-амалий оммабоп журнал. - Тошкент, 2019. - № 12. - 31-36 б.

12. Федорова М.А. Теория и методическое обеспечение формирования учебной самостоятельной деятельности студентов в вузе: дис. ... д-ра пед. наук/ М.А. Федорова. - Орел, 2011. - 39 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.