Научная статья на тему 'МУСИҚИЙ ЖАМОАЛАР БИЛАН ИШЛАШДА ДИРИЖЁРЛИКНИНГ АҲАМИЯТИ'

МУСИҚИЙ ЖАМОАЛАР БИЛАН ИШЛАШДА ДИРИЖЁРЛИКНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
31
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
дирижёр / мусиқий жамоа / оркестр / услуб / товуш / услуб / ички омил ёки ташқи омил / эстетик завқ

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ж.Маматов

Мусиқий жамоалар билан ишлашда дирижёрликнинг аҳамияти ҳамда бу мавзуни кенгроқ тадқиқ этиш ва ёритиш ҳақида сўз борганда энг аввало созандаларни бошқарувчи (дирижёр)нинг индивидуал ҳатти-ҳаракатлари тизимининг асосий мазмунини тавсифловчи, уларнинг ўзаро самарадорлиги ва боғлиқлигини очиб берувчи турли хил айрим вазифалардан энг муҳим кўрсаткичларни аниқлаштириш, бирлаштириш ва умумлаштириш муҳимдир. Бутун бошли бир тизимнинг ижодкор омили бўлиб ҳисобланган дирижёрнинг асосий вазифаси, маҳсулоти ва ҳаракат бирлиги сифатида унинг ижодий шериклари билан муносабатини айтиш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУСИҚИЙ ЖАМОАЛАР БИЛАН ИШЛАШДА ДИРИЖЁРЛИКНИНГ АҲАМИЯТИ»

МУСЩИЙ ЖАМОАЛАР БИЛАН ИШЛАШДА ДИРИЖЁРЛИКНИНГ

АХДМИЯТИ

Ж.Маматов

Узбекистан давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтакавий

филиали

Аннотация: Мусикий жамоалар билан ишлашда дирижёрликнинг ахамияти хамда бу мавзуни кенгрок тадкик этиш ва ёритиш хакида суз борганда энг аввало созандаларни бошкарувчи (дирижёр)нинг индивидуал хатти-харакатлари тизимининг асосий мазмунини тавсифловчи, уларнинг узаро самарадорлиги ва богликлигини очиб берувчи турли хил айрим вазифалардан энг мухим курсаткичларни аниклаштириш, бирлаштириш ва умумлаштириш мухимдир. Бутун бошли бир тизимнинг ижодкор омили булиб хисобланган дирижёрнинг асосий вазифаси, махсулоти ва харакат бирлиги сифатида унинг ижодий шериклари билан муносабатини айтиш мумкин.

Калит сузлар: дирижёр, мусикий жамоа, оркестр, услуб, товуш, услуб, ички омил ёки ташки омил, эстетик завк

THE IMPORTANCE OF CONDUCTING IN WORKING WITH MUSIC

TEAMS

J.Mamatov

Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: When it comes to the importance of conducting in working with musical groups and the broader research and coverage of this topic, first of all, the most important indicators of various tasks that describe the main content of the system of individual behavior of the musician manager (conductor), reveal their mutual effectiveness and dependence it is important to clarify, integrate and generalize. The main task of the conductor, who is considered to be the creative factor of the entire system, can be said to be his relationship with his creative partners as a product and a unit of action.

Keywords: conductor, musical team, orchestra, style, sound, style, intrinsic factor or extrinsic factor, aesthetic pleasure

Мусикий жамоаларнинг ижровий ва доимий вазифаларини, уларнинг максад ва характерини очиб бериш дирижёрлик харакатларининг ички мохияти хисобланади. Дирижёрлик фаолиятининг энг асосий омилларидан бири бу ижро

жараёнига айланадиган, доимий равишда оркестрдаги хакикий ички вазият билан боглик булган ижодий эхтиёждир. Шу сабабдан дирижёрнинг ташки харакатлари хар доим иккинчи даражали хисобланади ва ички харакатлар мусикий ва ташкилий вазифалардан келиб чикади.

Дирижёрлик харакатларида марказий бошкарув элементи карор кабул килиш механизмлари хисобланади. Дирижёрларнинг одатий нормал фаолият юритиши уларнинг мусикий жамоанинг харакатларини доимий равишда бошкарувчиси сифатида замон ва макон доирасида илгари харакат килишига боглик булади. Берилган кушимча вакт оралиги дирижёр учун оркестрнинг бироз олдиннги ижросини бахолаб олиши хамда узиниг намунавий русумдаги услуби билан солиштириб олиши, созандаларнинг янги харакатларининг максад ва вазифалари тугрисида янги карор кабул килиши шу жумладан оркестр ижрочилигида аникланган салбий жихатларни тузатиб олиши учун имкон беради.

Дирижёрнинг харакатлари оркестрдаги вазиятга бевосита муносабат сифатида эмас, балки уларнинг максад ва мазмуни хакида тугри карор кабул килиши натижасида юзага келади. Бундан шуни англаш мумкинки, бу жараёнларни тартибга солиб турган жамоанинг ижро жараёни эмас балки дирижёрнинг тасаввурида шаклланган мусикий тасвир яъни унинг рухий холатидир. ^андайдир бир хатони тузатиш, ансамбль ижросини тиклаш, овоз сифатини яхшилаш ва хоказо заруриятларлар пайдо булганда хам дирижёр энг аввало маълум бир тухтамга келади ва кейингина уни амалга оширишни бошлайди.

Тизимли ёндашув кабул килинган билимларни таснифлаш ва рационал тарзда ташкил этиш хамда таълим самарадорлигини оширишда ёрдам беради. Бу утмиш тажрибаларида тупланган маълумотлар кераксизларидан кутулиш ва оркестрнинг узи билан узаро таъсир килиш хажмини камайтириш имконини беради. Тулик ишонч билан айтиш мумкинки, дирижёрликка тизимли ёндашув хакикий, сезиларли амалий натижа бериши лозим.Дирижёр ва мусикий жамоа уртасидаги узаро таъсир тизимини ташкил этувчи омил бу натижавий бадиий товуш-мусикадир. Бу тизимнинг яхлит ижодий бутунлик сифатида муваффакиятли фаолият юритишини белгиловчи ягона мезондир. Дирижёрлик тизими барпо этилган асосий омил бу бир бутун яхлитлик мезонидир. Бу мусикавий жамоанинг ижросини бошкариш жараёнининг таркибий элементлари математик йигиндиси сифатида эмас, балки дирижёр фаолиятининг барча жихатларининг ажралмас бирлиги билан сифатланадиган тузилма сифатида куриб чикишга имкон беради. Бу уз навбатида дирижёрдан асар талкинига, ижро жараёнинг макон ва замонда равнак топишига яхлит ёндашишни такозо этади.

Дирижёрликка ёндашувнинг яхлитлиги табиий равишда инсон танасининг барча функцияларининг мувофиклаштирувчи бирлигидан келиб чикади.

Дирижёрликда ички мусикий тимсолнинг жонли тимсоли-ижроси унинг амалий фаолиятининг барча бошка функцияларига ёрдам беради, барча омилларни бадиий натижа атрофида бирлаштиради. Шу сабабдан дирижёрлик тизимининг яхлитлиги дирижёр ички ва ташки харакатларининг ажралмас бирлигига, ижодий эхтиёжларни руёбга чикаришга доимий эътибор каратишга асосланади. Дирижёр - утмишдан хулоса чикариб, айни дамда эса ижро этиб ва шу билан бирга эртанги кун билан хам яшайди, ижод килади. Бу тамойил дирижёрликнинг энг мухим омили булиб, унинг барча фаолиятида намоён булади.

Доимий равишда маълум вакт оралигида оркестрдан бироз олдинда булиш - бу "муз тоги"нинг факгина куринб турган чуккиси булиб, унинг асосий жихатларидирижёр рухиятининг тубида жойлашган. Бироз олдинда булиш нафакат узгаларнинг харакатларини тартибга солиш, балки асарни рухан кайта яратиш, уни уч улчовли яхлит бир бадиий конструкция сифатида кабул килиш имконини беради.

Уз касбий фаолияти давомида дирижёр доимо мусикий жамоа билан узаро ижодий муносабатларга киришар экан, олдида пайдо буладиган узига хос ва купинча олдиндан тасаввур килиб булмайдиган муаммоларни хар сафар янгича тарзда хал килиш заруриятига дуч келади. Бирок шундай вазиятларда хам унинг хаёлидаги бутун яхлит нарсалар кисмлар тарзида ижро этилади, бутуннинг кисми сифатида эътироф килинади ва бахоланади. Лекин афсуслар булсинки, бу ёндашув хакида дарсликларда деярли дуч келавермайсиз. Келинг, бу дарсликларда дирижёрлик касбига укитиш услублари кандай ёритилганлигига эътибор каратамиз. Мусикий ноталар терилган матн олинади. Х,амда унга гуёки мусика мазмунини акс эттирувчи ва кул харакатлари ифодаланган бошка бир чизма илова килинади.Улар бир-бири ёнига куйилади. Натижада тавсия этилган ташки харакатлар чизмасини узлаштирган дирижёр бу харакатларни оркестр билан амалга оширишга тайёр хисобланади. Бирок амалиёт бундай усулнинг самарадорлигини тасдикламайди.

Асар мазмунини, унинг эстетик завкини маълум бир кисмларга дирижёрлик килиш билан етказиб бериб булмайди. Х,ар бир мусика алохида ноталардан иборат булсада, лекин уларга караб мусикий асар хакида аник бир тасаввурга эга булиш имконсиз. Бруно Вальтер уз касбий фаолиятининг дастлабки боскичларидаги муваффакиятсизликларни тахлил килар экан, уларнинг сабабини уша пайтдаги талкинларида "асарни бир бутун сифатида кабул килиш истаги йуклигида" куради, уларсиз мусиканинг буюклиги, туб-мохиятини ва бирлигини англаш мумкин эмас, деб хисоблайди. Моцартнинг бутун бир

симфонияни бир вактни узида эшита олиши хакидаги гувохлар бор булган. Бетховен эса асар гояси пишиб етилганидан сунг шундай деган эди: "...Мусика асарини бутун тасвирини куз олдимда тасаввур киламан ва хаёлан эшитаман, мусикий асар бошдан-оёк куйма колипдек нигохим олдида туради".

Яратилаётган мусиканинг ички ижроси коида тарикасида оркестрнинг хакикий ижросидан анча аввал хаёлда яратилади. Бу жараён кулами канчалик кенг, ижодий ютуклар канчалик юкори булса, оркестрнинг уз олдига куйган вазифасини бажариши, ижодий гояларни мувофиклаштириш ва жамоавий ишларни ривожлантириш учун шунчалик осон мослашади. Аммо бундай ёндашув максадга эришиш воситаси булмаслиги лозим. Эртанги кун учун харакат килиш керакли натижага эришиш учун булмоги зарур. Ф.Бусонининг фикрича: "Профессионал ёки уртамиёна ижодкорнинг ютуги шундаки - улар кичик бир парча, тафсилотлар ва ходисаларни хис кила олишларидадир. Бундай инсонлар(афсуски, танкидчилар хам) кенг камров тушунчасини хис-туйгу етишмаслиги билан адаштириб юборишади. Чунки улар катта ижодий асарни тулалигича тинглашни ёктиришади, кичикрок парча сифатида кабул килиша олмайди" Лекин бу жуда мухим омилдир.

Дирижёр уз фаолияти давомида оркестрга килган "мурожаати"га муносиб "жавоб" олишга, хамда давом этаётган ижро жараёнига баъзи узгаришлар киритиши кераклигига эътибор каратади. Бундай харакатлар мажмуаси натижасида ижодий шериклар уртасида "баёнотлар" алмашинувига асосланган тузилма шаклланади. Ва у керакли ижодий натижани олишга каратилган узаро таъсир бирлиги сифатида ишлайди. Дирижёрликка бундай ёндашув М.М.Бахтиннинг фанда кенг таркалган лингвистик концепциясига жуда якин. Унинг тамойилларига кура нуткий муносабатларнингтаркибий кисмлари "йуналтирилганлик (манзилли)" хамда "жавобгарлик"дир. Бу икки узаро хамкор шерик тарафларнинг харакатларига тааллуклидир: оркестрнинг жавоби режиссёрга каратилган ва унинг оркестр харакатларига муносабати, гуёки созандаларнин голдинги баёнотига "жавоб" булади. Ушбу диалогик тузилмадагаи энг мураккаб масала дирижёрнинг оркестр ижросига уз бахосини бера оладиган сонияларни аниклаш пайтидир. Аввалига бу харакат худди дирижёрнинг яна бир вазифасига кушимча булаётгандек тасаввур уйготади. Бирок мантикан каралганда уларни кандайдир тарзда ажратиш кераклиги тушуниб етилади.

Табиийки, уз вактида бирламчи бахолаш булиши керак ва шундан кейингина янги фикр билидирилиши мумкин. Бу ерда ижродан ташкари яна бир функция ахамиятли хисобланади. Дахлсизлик таассуротини колдирар экан, дирижёрликнинг ташки ифодаси ва муносабати каби вазифаларни уз зиммасига олади. Бу куйидаги улчов: муносабат-жавоб-бахолаш билан чекланган узаро

таъсирнинг элементар циклини якунига етказади. Хдкикий бахолаш исталган хамда эришилган максадлар уртасидасезиларли тафовут пайдо булгандагина кузатилади. Бошка холатларда эса, мустакил яъни "ургу берилган бугин" сифатида у деярли кузга ташланмайди, балки дирижёрнинг оркестр ижросига нисбатан нозикрок ва мураккаб муносабатида уз ифодасини топади. Шу билан бир каторда, вазиятга бахо бериш дирижёр бошкарув фаолиятининг энг мухим конструктив элементи сифатида давом этаверади. Оркестр ижросидан клеаётган бадиий импульсни идрок этар экан, дирижёр узгалар учун пассив кузатувчи сифатида тааассурот колдирмайди. Аксинча, дирижёр гуёки ижрони "узлаштиради" хамда "узига хос ижро"га айлантиради, узини бевосита жамоа, созандалар, оркестр билан якинлаштириб, уларнинг мусикий ва хиссий тимсоллари доирасига кириб боради. Мулокот давомида шерикларинг ижро харакатларини хушмуомалалик билан тузатиб борар экан малакали дирижёр жамоанинг бадиий кучини синдириб куймайди. Балки ижро жараёнинг муайян тафсилотлари ва элементларини талкин килишда унга маълум бир ташаббусни онгли равишда беришда ёрдам беради. А.М. Пазовский таъкидлаганидек, бундай "кунгилчанлик"ни дирижёрни иродасизликда айблашга асос булмайди. Шу билан бирга дирижёр "бир сонияга булса хам ансамбль рахбари булишдан тухтамайди, ижрочиларнинг индивидуаллиги ва ижодий истакларини тахлил килади, хамда уларни уз индивидуаллиги ва хохиш-истаклари билан уйгунлаштиради"

А.М.Пазовский уз ижодий йулига танкидий бахо берар экан, энг омадсиз асарларини шафкатсизлик рухи хукмрон булган асарлар деб билишини тан олди. Бу усулни куллар экан, у ижрочи-созандаларга мустакил тарзда ижод килишларига, изланиш, яратиш хамда эришилган натижалардан завкланиш хукукини чеклаб куйди. Босим таъсир асосида олиб бориладиган дирижёрликни узаро келишув-тушунишларга асосланган деб булмайди. Узаро тушуниш тамойилида хар бир иштирокчи - хам созанда, хам дирижёр бир-бирларидан нимадир олишлари-урганишларини англатади. Бу дирижёрликнинг нафакат вемократик тамойили, балки хозирги кунда керакли натижага эришишининг энг илгор усули хисобланади.

Ёш дирижёрларнинг катта устозларнинг китоб ва маколаларидан фойдаланиб, тажрибаларини урганишга булган табиий интилиши, афсуски хар доим хам кутилган ижобий натижа беравермайди. Чунки буюк санъаткорнинг фикри, тавсияси ёки айтганлари одатда дирижёр хатти-харакатининг маълум бир кисмига тегишли булади, ва баъзида ёш дирижёр учун энг мухим булиши мумкин булган жихатлар (катта дирижёрларда аллакачон шаклланиб булган) сояда колиб кетади. Ёш дирижёрнинг тажрибасизлиги, майда тафсилотлар ортидан яхлитликни англаши мураккаблиги, хамда таникли дирижёрларнинг бир

томонлама берган тавсиялари баъзида ёш дирижёрнинг зарари учун хизмат килиши мумкин. Шу сабабдан ички ва ташки омиллар яхлитлиги асосида яратилган дирижёрликка тизимли ёндашув катта ахамиятга эга.

Бундан икки юз йил мукаддам Гёте "Ички омил ёки ташки омил деган тушунчалар мавжуд эмас, чунки ички омил бир вактнинг узида ташки омил инъикосидир" деган эди. Х,ар доим узини "Фауст" асари муаллифининг шогирди деб хисоблаган Гегель уша давр учун гайритабиий хисобланган бу карашларни ривожлантириб борди. Гегель ташки омилни ички омилга карама-карши эмас балки бир-бирини узаро тулдирувчи эканлигини таъкидлади. Дирижёрлик фаолиятидаги ички ва ташки омилларнинг ажралмас бирлиги ва узаро богликлиги уз навбатида хакикий касбий махорат пайдо булиши учун хизмат килади. Услубиётда эришилган муваффакиятлар боис фан тез суръатлар билан ривожланиб боради. Кддамба-кадам бир погона юксалаверамиз, аввал куз илгамаган имкониятлар учун янада кенг уфклар якинлашиб келаверади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Бауэр-Лехнер Н. Воспоминания о Густаве Малере//Дирижёрское исполнительство.-М.1976

2. Боулт А. Мысли о дирижировании. М.1975

3. Вагнер. О дирижировании. Спб.1985

4. Вальтер Б. О музыке и музицировании. Москва 1962

5. Глинский М. Очерки по истории дирижерского искусства. Музыкальный современник. М.1982

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.