Научная статья на тему 'ЧОЛҒУ ИЖРОЧИЛИГИ ТАЪЛИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ВАЗИФАЛАР'

ЧОЛҒУ ИЖРОЧИЛИГИ ТАЪЛИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ВАЗИФАЛАР Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
43
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
мусиқа / халқ чолғулари / ижрочилик / маданият / дарс жараёни / ривожлантириш / ёшлар

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Х.М.Мирсолихова

Ёш авлодни халқимизнинг бу соҳадаги кенг кўламли, бой мероси билан таништириш, мусиқа оламининг шахсни маънавий жиҳатдан бойитувчи сеҳрли ва фусункор, яхшиликни тараннум этувчи омиллари асносида халқ чолғулари ижрочилигига қизиқтириш, уларнинг дунёқарашини бойитиш, ижодий салоҳиятини ошириш соҳа олдига қўйилган асосий вазифа бўлиб ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЧОЛҒУ ИЖРОЧИЛИГИ ТАЪЛИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ВАЗИФАЛАР»

ЧОЛГУ ИЖРОЧИЛИГИ ТАЪЛИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ

ВАЗИФАЛАР

Х.М.Мирсолихова rahisk@mail.ru Узбекистан давлат консерваторияси

Аннотация: Ёш авлодни халкимизнинг бу сохадаги кенг куламли, бой мероси билан таништириш, мусика оламининг шахсни маънавий жихатдан бойитувчи сехрли ва фусункор, яхшиликни тараннум этувчи омиллари асносида халк чолгулари ижрочилигига кизиктириш, уларнинг дунёкарашини бойитиш, ижодий салохиятини ошириш соха олдига куйилган асосий вазифа булиб хисобланади.

Калит сузлар: мусика, халк чолгулари, ижрочилик, маданият, дарс жараёни, ривожлантириш, ёшлар

TASKS IN THE DEVELOPMENT OF INSTRUMENT PERFORMANCE

EDUCATION

H.M.Mirsolikhova rahisk@mail.ru State Conservatory of Uzbekistan

Abstract: Introduce young people to the vast and rich heritage of our music. To interest the younger generation in performing arts of folk instruments with the help of magical and fascinating factors of the world of music. Enriching their worldview and increasing their creative potential is the main task of our direction.

Keywords: music, folk instruments, performance, culture, educational process, development, youth

Узбек халк чолгулари академик ижрочилиги бошлангич нуктасини халк фольклори ва анъанавий ижрочилиги замиридан олиб, аста-секин узига хос маълум бир шакл ва шамойилга эга булиши узок муддатни талаб этди, аникроги 1936 йилдан бошлаб то бугунги кунга кадар чолгуларимизнинг академик ижро мактаби маълум даражада ривожланиб келмокда.

Бунга композиторларимизнинг халк чолгулари учун ёзаётган концерт, фантазия, рапсодия, сюита каби асарлари, чолгуларимизнинг хали очилмаган янги-янги кирраларини намоён килмокда. Албатта, буларнинг таг замирида

халкимизнинг санъатга булган мухаббати, мамлакатимизда мусика таълимини ривожлантириш учун амалга оширилаётган ислохатлар ётади.

Президентимизнинг: "Истеъдодли ёшларни излаб топиш ва уларни максадли тарбиялаш борасидаги ишларни кучайтириш керак. Илмни, тарбияни тугри килсак, хамма сохаларни малакали мутахассислар узлари ривожлантиради" - деган сузлари барчамизга катта куч багишлайди ва масъулият юклайди.

Кайд этиш керакки, халк чолгуларида ижрочилик таълимини сифатли олиб бориш, ургатиш уч боскичда амалга ошириб келинади. Улар бошлангич таълим берувчи БМСМлар, урта таълим маскани хисобланган Мусикий коллеж ва лицейлар ва юкори таълим даргохи булган Мусика олий укув юртларидир. Уларда укитиш, ургатиш ишлари тегишли таълим дастурлари, укув режалари ДТС асносида амалга оширилади.

Табиийки, бу сохада килинаётган саъй-харакатлар узининг ижобий самарасини бермокда. Бирок, бугун тухталмокчи ва эътиборингизга хавола килмокчи булган холатлар ушбу жараёндаги мавжуд муаммо ва камчиликлар, уларнинг ечимлари хакидадир.

Чунки, улар халк чолгулари ижрочиларининг замон талабларига жавоб берадиган мутахассислар, ижро санъатини янада юкори боскичга кутарувчи, ижод килувчи созандалар булиб етишишлари учун халал бермокда. Окибатда "Халк чолгулари" йуналишида назарий ва амалий жихатдан малакали, билимли укувчилар нуфузининг тобора камаяётганлиги сир эмас.

Шу боис бу жараёнга ташхис куйиш учун уларнинг сабабларини аниклашимиз, мамлакатимизнинг шахар ва кишлокларидаги укув масканларида мусикадан таълим олаётган, укишни давом эттириш учун марказдаги укув даргохларига келаётган фарзандларимизнинг сохадаги билим ва малакаси талаб даражасида эмаслилиги, таълим бериш билан шугулланувчи устозларимиз йул куяётган камчиликлар, укитиш, ургатиш погоналарида узвийликни таъминлай олмаётган бушликларни бартараф этилиши борасида фикр юритишимиз керак.

Ушбу муаммоларнинг асосийлари:

а) мусикавий таълим ва маданиятни сингдиришдаги;

б) сохада фаолият курсатувчи устоз-педагогларимиз ва мутахассисларимизнинг касбий махорати ва тайёргарлигидаги;

в) академик ижро укув жараёнини услубий жихатдан бойитиш ва репертуар масалаларида йул куйилаётган хато ва камчиликлар натижасида вужудга, дейиш мумкин.

Сир эмас, хар бир халкнинг мусика санъати ва маданиятида халк чолгулари ижрочилиги, унинг асрлар давомида жамланган куп киррали бой меросини сохада таълим олувчилар шуурига, ижро малакасига сингдириш

жиддий ахамият касб этади. Ана шундай ёндашув асносида замонавий хаётда пайдо булаётган, тобора купайиб бораётган керак-нокерак, менталитетимизга ёт мусикий карашлар, йуналишлар фарзандларимизни чалгитмаслиги учун халкимизнинг бой маданияти ва санъати, анъаналаридан, мусикий жавохирларидан бахраманд этиш, ижрочилик махорати ва анъаналарини таълим тизими ёрдамида асраб-авайлаб етказиш оркали уларда уткинчи хуружлардан химояланиш укуви шакллантирилиши лозим.

Бу борадаги саъй-харакатлар аввало оилада, умумтаълим ва мусика мактабларида бошланиши керак. Мусика мактабларидаги дарс утиш жараёнига айрим холларда бир колипда ёндашиш, ранг-барангликнинг сустлиги, машгулотларнинг зерикарлилиги, укувчиларни кизиктира олмаслик, таълим беришнинг замонавий технологияларини сохага мослаштира олинмаётганлиги, табиийки халк чолгулари йуналишида таълим олишни, укиб-урганишни истовчилар нуфузи купайишига салбий таъсир этмокда.

Катор холларда махсус фортепиано ва торли чолгулар йуналишларига кабул килинсада, укишни уддалай олмаганлигини рукач килиб, болаларни халк чолгу булимларига утказиб куйиш билан кифояланишни муаммонинг ечими сифатида куриш ёки халк чолгулари йуналишида тахсил олаётган, иктидор курсатган укувчиларни эстрада йуналишига утказилишлари, классик мусика, халк чолгулари ва анъанавий йуналишларга бир хил ёндашмаслик, биридан-бирини афзал куриш, устун куйиш каби, аксариятда педагоглар сабабчи булаётган салбий жараёнлар чекланиши керак.

Бунга укув жараёнининг нотугри ташкил этилганлиги, куп холларда укувчига билим паст савияда берилиши, дарсларнинг енгил-елпи, "енг учида" утилиши, бирон-бир янгиликсиз, жараёнга эскирган усулда ёндашишлар сабабчидир.

Укувчини танлаган сохасига ишонтира олиш, билим бера олиш укитувчи олдида турган асосий вазифа булиб хисобланади. Берилаётган таълимнинг жамият учун нечогли мухимлиги, ахамияти, зарурлиги унинг бахолаш мезони булиши зарур.

Бу борада янги услубий, амалий ишланмалардан фойдаланиш, йукларини ва янгиларини яратиш устида ишлаш керак. Бу жараёнда халк чолгулари ижрочилигига булган талаб бундан бир неча ун йил аввалгига караганда нисбатан сусайганлиги инобатга олиниши керак. Айни чогда таъкидлаш жоизки, бундай сусайиш ва эътиборсизликлар узи билан факатгина салбий эмас, балки ижобий натижаларни хам шакллантиради. Бизда салбий натижаларни бартараф этиш учун янги йулларни излаш, масалага чукуррок ёндашиш заруриятини келтириб чикаради.

Замонавий мусика таълимида укувчини таълимга кизиктиришнинг икки тури мавжуд булиб, бу ташки ва ички мотивациядир. Куп холларда, айникса ота-оналар томонидан болани жиддий рагбатлантириш сифатида ташки мотивация тури ишлатилади. Ташки мотивацияга яна компьютер технологиялари, кургазмали куролларлардан фойдаланиш жорий этилиши замон талабидир.

Ташки мотивациянинг энг самарали тури укувчилар орасида соглом ракобат рухини пайдо килишни тарбиялашдир. Таълим даргохларида булим укувчилари орасида кичик танловлар, концертлар, ижодий учрашувлар утказиш оркали улар орасида узаро мусобакалашишга, ижро махорати юкори эканлигини исботлаш, узи устида мустакил ишлашга интилишларини кучайтиради. Бу тизимнинг нечогли кенг, адолатли, шаффоф булиши укувчиларда ижро имкониятларидан тугри фойдаланиб, омад ва муваффакиятга эришиш хиссини шакллантиради, иктидорлари суст булган укувчилар уз устларида ишлаб, махоратларини ошириш харакатлари фаоллашади. Купчилик тан оладиган "ишонтириш" усули хам замонавий укувчини кизиктиришда биз истаган натижани бермаслиги мумкин. Шу боис, укувчи билан муваффакиятга эришишга элтувчи максадли режа тузиб, унга уни бажариш йулларини курсатиш лозим. Укувчига ички рагбат хисси ва узига булган ишонч туйгусини сингдириш учун унинг ютуклари ёки муваффакиятсизликларига беэътибор булмаслик керак. Кайси харакат ва омиллар бунга сабаб булганини хамкорликда тахлил килиш, уларни бартараф этиш йулларини топишга ундай олиш, кумаклашиш мухим ва зарур.

Замонавий дарс жараёни малакали олиб борилиши учун укитувчи олдига нафакат уз чолгусида ижро этиш асосларини ургатиш, балки психология, мусикий психология, социология, анатомия, эстетика, физиология фанларидан фундаментал билимларга эга булиш каби талабларни хам куймокда. Укувчи билан якка тартибда дарс утиш - укитувчи учун хар сафар ижодий топширикдир. Замонавий, илмий ютуклардан, мусика оламидаги янгиликлардан бехабар булиш ва уларга таянмасдан, дарснинг муваффакиятли ечимини топиш мушкул. Педагогик махоратни устириш учун укитувчи узи устида тинмай ишлаши, изланиши зарур.

Бу харакатлар укитувчининг биргина педагогик фаолиятига эмас, унинг феъл-атворига, карашларига, иш услуби, унинг берадиган натижасигаижобий узгаришлар олиб киради.

Педагогик махорат учун биринчи кадам - ижоддир. Махоратли педагог укувчини энг аввало ундай олиши, максадга йуналтириш, билим ва тажриба бериши, педагогик техникага эга булиши лозим. Машхур немис педагоги А.Дистервег айтганидай "Ёмон укитувчи хакикатни айтиб беради, яхшиси эса

укувчига уни узи топишни ургатади" Замонавий педагог бу - уста, изловчи, инновацион технологияларни тахлил кила олувчи ва улар орасидан кераклигини илгаб олиб фаолиятида куллайдиган, унинг кандай натижа беришини олдиндан кура билувчи шахсдир.

Укув жараёнининг самарали йулларини топиш учун мусика таълими ва тарбиясининг хар бир боскичига оид укув дастурлари куздан утказилиши лозим. Чунки, бошлангич, урта хамда юкори таълим тизими укув дастурлари бир-бири билан мувофиклаштирилмаган. Улар орасида узаро келишилган ягона вертикаллик йук Шунинг учун укитиш тизимидаги жиддий муаммолардан -максадли-мусикий тарбия, ижро ва эшитиш сезгиси, ритм, мусикий хотира ва ижро тасаввурининг шаклланмаганлиги, педагогик репертуарнинг эскилиги каби муаммолар тегишли боскичларда уз вактида хал килинмаганлиги боис тобора купайиб бормокда.

Айникса, аксарият шахар ва кишлок Болалар мусика санъат мактабларидан келаётган битирувчиларнинг назарий билим даражаси пастлиги, хатто уз чолгуси хакида зарур тушунчага эга эмаслиги, уларда сольфеджио, мусика назарияси, дирижёрлик каби фанлар мутлако утилмаганлиги буни тасдиклайди. Укувчиларнинг гамма, этюд нималигини билмасликлари, улар хакида тушунчага эга эмасликлари таажубли. Укувчи билан янги боскич таълимини бошлаганда олдинги погонадаги бушликларни тулдиришга ва табиийки натижада вактни кулдан бой беришга тугри келади. Укув жараёнида йул куйилаётган шу каби камчиликлар, улар бартараф этилмаслиги туфайли, назарий ва амалий билим етарли булмаган мутахассислар тайёрланмокда.

Укув дастурлари барча тизимлар учун мувофиклаштирилиб, боскичма-боскич мураккаблаштирилиб борилиши, укув жараёни режалар асосида амалга оширилиши керак. Бунинг учун укув материалларини, ижро репертуарларини куздан кечириб, аникланган камчиликларни тугрилаш, камчиликларини тулдириш, бойитиш лозим.

Замонавий услубда ва чолгуларимиз учун махсус ёзилган асарлар жуда кам. Услубий жихатдан хам ранг-баранг эмас, бир неча ун йил аввалги репертуар билан чегараланиб колинаяпти. Аксариятимиз укиган давримизда кандай асарларни урганиб, ижро этган булсак, иш жараёнимизда укувчиларга хам худди шу асарларни ургатиш, ижро килдириш билан чекланяпмиз. Демокчиманки, янги асарлар кидириб топишни, уларни мослаштиришни, янги ижро элементларини жорий этишни хохламаймиз ёки чучимиз.

Натижада, бундай чегараланишлар укувчиларда юкори даражадаги мусикий идрокни тарбиялашга, ижрочилик мактабини ривожлантиришга ва укувчиларда кейинги боскичга утиш учун зарур булган муносиб билим ва куникмалар шаклланишига тускинлик килаяпти.

Замонавий концерт ижрочилиги мусикачи-созандадан мураккаб репертуар, юкори суръатли темп, ижро маданияти, тембр ва штрихларнинг ранг-баранг булишини талаб килмокда. Бу эса ижро технологияларига янги узгартишлар киритилишини такозо килади. Укув педагогик репертуарни бойитишда чолгу ижрочилигига якин булган академик мусика намуналарини, шунингдек хамдустлик мамлакатлари халк чолгулари учун ёзилган янги асарларни мослаштириш ижобий натижа беради. ХУП-ХУШ аср, Европа композиторлари, рус, озар, арман ва бошка миллат композиторларининг асарларини халк чолгулари ижросига мослаштириб, уларни укув жараёнининг барча боскичларига киритишимиз укувчиларимизнинг мусикий дунё карашларини устиради. Уларда услубий жихдтдан турли асарларни ижро килишда фактура, тембр, усул, штрих мутаносиблиги, ижро ранг-баранглигини танлаш, ажратиш каби тушунчаларни шакллантиради.

Замонавий мусика намуналаридан фойдаланиш хам узининг ноанъанавий мусикий тили ва техник мураккаблиги билан ижрочиликка янги нафас, оким олиб киради.

Таклифлар:

- халк чолгулари ижрочилигини жойларда таргибот килиш, умумтаълим мактаблари мусика дарслари доирасида экспериментал курслар ташкил килиш, болалар иштирокида халк чолгулари оркестрлари тузиш, тугараклар очиш;

- малакали педагогларнинг иш услубларини жамлаш, уларни нашр килдириш, таргиб килиш учун енгилликлар бериш;

- услубий таркокликни камайтириш чораларини куриш;

- ижрочи ва педагогларни бирлаштирувчи уюшмалар тузиш;

- олийгохларда "Педагогик амалиёт" фанини сифатли, мазмунли, максадли, утилишини таъминлаш, жараённи назоратга олиш;

- оригинал репертуарларни купайтириш максадида "Бастакорлик ва чолгулаштириш" кафедраси билан хамкорликни фаоллаштириш. Маълум чолгу учун махсус яратилган асар шу чолгу имкониятларини ёркинрок ифодалашини эътиборга олиб, уларнинг укув дастурларига халк чолгулари учун асарлар яратиш борасида вазифа сифатида киритиш;

- халк чолгулари ижрочилари орасидаги бастакорликка мойиллиги бор укувчиларни куллаб-кувватлаш;

Чолгу ижрочилик йуналишида вужудга келган холатлар юзасидан ушбу маколада билдирилган фикр, мулохазалар, тавсиялар чолгу ижрочилигида замонавий ижрочилик таълим фаолиятини яхшилаш, таълим сифатини ошириш учун кумак беради, деган умиддамиз. Х,ар бир истеъдодни зийрак англаш, авайлаш керак.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Р.ГДодиров/'Мусика психологияси" укув кулланма. - М,2014.

2. Е.Н.Ильин. "Мастерство учителя: идеи, советы, предложения." - П. 1988

3. ^одиров Р. Оммабоп мусикий глоссарий. -Тошкент,2014

4. Вызго Т.С. Музыкальные инструменты Средней Азии.- Москва, 1980

5. Кучкоров F. Миллий чолгуларни урганиш.- Тошкент,2002

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.