CC BY
0
5. 2 (08.00.00) ЭКОНОМИКА 5.2 ЩТИСОДИЁТ 5.2 ECONOMICS
5.2.1 (08.00.01) ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ 5.2.1. НАЗАРИЯИ ЩТИСОДЙ 5.2.1. ECONOMIC THEORY
УДК 36.1/5
DOI 10.24412/3005-8023-2024-2-61- 70
МУШКИЛОТИ СИЁСАТИАНДОЗ ДАР Пулотова Умри Садуллоевна, МАРЩЛАИМУОСИРИРУШДИ н.и.и., дотсентиДД^БСТ ИЦТИСОДИ (Хуцанд, Тоцикистон)
ПРОБЛЕМЫ НАЛОГОВОЙ Пулатова Умри Садуллоевна, канд. ПОЛИТИКИ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ экон. наук, доцент ТГУПБП (Худжанд, ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ Таджикистан)
PROBLEMS OF TAX POLICY IN Pulatova Umri Sadulloevna, candidate of MODERN STEP OF ECONOMIC economy, associate professor of TSULBP DEVELOPMENT (Khujand, Tajikistan)
e-mail: u_pulatova71@mail.ru
Дар маруилаи муосири рушди ицтисоди бозори нщоди сиёсати андози давлат бо манфиатуои уамаи шаурвандон, субъектуои хоцагидор, аз цумла дар уошияи таъмини амнияти молиявии кишвар пайванди ногусастани дорад. Таулили мушкилоти асосии сиёсати андоз самти рушди низоми амнияти ицтисодии давлатро дар мацмуъ муайян месозад. Вобаста ба ин, масъалауои безараргардонии муаммоуои татбиц ва рушди сиёсати андоз дар шароити ноустувории муносибатуои ицтисоди ауамияти махсус касб менамояд, ки метавонад ба табдили сиёсати мавцудаи андоз ба воситаи муассири таъмини амнияти молиявии цомеа ва давлат таъсир расонад.
Калидвожа^о: сиёсати андоз, воридоти андоз, гаронии андоз, андоз аз арзиши иловашуда, бацайдгирии шахсони ууцуци, маъмурикунонии андоз, баргардонидани андоз аз арзиши иловашуда, ицтисоди рацами
В условиях укрепления рыночной экономики налоговая политика выступает в качестве фундамента системы регулирования социально-экономических процессов, протекающих в обществе. Институт налоговой политики тесно связан с интересами всех граждан, хозяйствующих субъектов, в частности в контексте обеспечения финансовой безопасности страны. Анализ проблем налоговой политики задает вектор развития системы экономической безопасности в целом. В этой связи актуальными остаются вопросы нейтрализации проблем развития и реализации налоговой политики в условиях нестабильных экономических отношений, что может послужить трансформации существующей налоговой политики в эффективный инструмент обеспечения финансовой безопасности общества и государства.
Ключевые слова: налоговая политика, налоговые поступления, налоговая нагрузка, налог на добавленную стоимость, регистрация юридических лиц, налоговое администрирование, возврат НДС, цифровая экономика
The article dwells on the context of strengthening a market economy, tax policy acts as the
foundation of a system for regulating socio-economic processes occurring in society. The Institute of Tax Policy is closely connected with the interests of all citizens and business entities, in particular in the context of ensuring the financial security of the country. Analysis of tax policy problems sets the vector for the development of the economic security system as a whole. In this regard, the issues of neutralizing the problems of development and implementation of tax policy in conditions of unstable economic relations remain relevant, which can serve to transform the existing tax policy into an effective tool for ensuring the financial security of society and the state.
Keywords: tax policy, tax revenue, tax burden, tax on added cost, registration of legal entities,
tax administration, VAT refund, digital economy
Дар низомхои муосири щтисодй на^ши андоз бенихоят калон буда, он на танхо асоси ташаккули ^исми даромади бучет махсуб меёбад, балки ба тамоми хал^ахои низоми молиявй дохил гардида, муносибатхои молиявии байни давлату шахсони ху^у^й ва во^еиро ташаккул медихад ва миёнаравй мекунад.
Самарабахшии фаъолияти ниходхои асосии молиявй аз хадафмандй ва мутоби^ати низоми андоз ба шароити и^тисодй ва принсипхои и^тисодиёти миллй вобастагй дорад. Бинобар ин, табиист, ки дар шароити имруза андоз ва сиёсати андоз мухимтарин объект ва самти ислохоти бозорй гардидааст. Фахмиши илмии мохияти сиёсати андоз ва мундаричаи и^тисодии он дар назария дар муддати тулонй тадричан рушд ёфтааст. Маъмулан, коршиносон ин мафхумро ба таври худ шарх медиханд, бо вучуди ин, дар асоси тахлили а^оиди аксари онхо чунин фахмиши сиёсати андозро ироа кардан мумкин аст: сиёсати муосири андоз фаъолияти ма^омоти давлатй дар самти сарива^т ва самаранок амалисозии мачмуи тарзу усулхо чихати расидан ба хадафхо дар сохаи андоз мебошад. Дар ин замина, хулоса намудан мумкин аст, ки доираи субъектхои сиёсати андоз давлатро дар симои ма^омоти хокимияти давлатй дар бар мегирад. Ба ибораи дигар, ну^таи назари мазкур ба чанбахои маъмурию идоракунй асос меёбад. Аммо, дар он ахаммияти и^тисодии андоз ба назар шрифта нашудааст, бинобар ин мохияти сиёсати андозро ба пуррагй инъикос намесозад. Таърифи нисбатан васеъро В.Г. Пансков пешниход кардааст: сиёсати андоз мачмуи тадбирхои и^тисодй, молиявй ва ху^у^ии давлат оид ба ташаккули низоми андози мамлакат ба ма^сади таъмини талаботи молиявии давлат, гуруххои алохидаи чомеа, инчунин рушди и^тисодиёти кишвар аз хисоби бозта^сими захирахои молиявй мебошад.
Дар низоми хадафхои сиёсати андоз ^онеъ гардонидани талабот оид ба муайянкунии ху^у^ии худудхои назорати андоз мав^еи марказиро ишгол менамояд. Бояд ба назар гирифт, ки масъалаи худудхои андозбандй дар як ва^т ду самтро дар бар мегирад: якум, бо хачми андозбандии инфиродй ало^аманд аст, дуюм - сатхи гаронии андоз дар макросатх, яъне кадом хиссаи ММД-и ба вучудовардашуда бояд ба давлат пардохта шавад.
Тахлили мундаричаи сиёсати андоз собит месозад, ки хадаф ва вазифахои он шакли сиёсати андозро муайян мекунад. Ба ибораи дигар, усули татби^и сиёсати андоз аз натичахое вобастагй дорад, ки давлат дар рафти амалигардонии сиёсати мазкур онхоро ба даст оварданй аст. Мониторинги доимии холати низоми андоз шарти мухимми таъмини амнияти молиявии давлат буда, сари ва^т муайян кардани мушкилоти мавчуда ва халли онхо имкон медихад, ки аз хатархои зиёд канорагирй карда шавад, ки зухури онхо метавонад суботи и^тисодй ва низоми молиявии кишварро халалдор созад.
Дар шароити имруза яке аз мушкилоти асосии низоми андозбандй дар Чумхурии Точикистон ^афомонии танзими меъёрй аз тагйирёбии сохтори андозхо мебошад, ки асоситарини онхоро андозхои муста^им ва истеъмолот, инчунин набудани назорати самараноки риояи да^и^и ^оидахои андозбандй аз тарафи андозсупорандагон ташкил мекунанд. Аз ин ру, давлат чихати сари ва^т такмил додани меъёрхои конститутсионии
консепсияи ду^у^ии андозии кишвар принсипдои умумии идоракунии низоми андозро тадия намудааст.
Мушкилоти дигари низоми муосири андозбандй дар он аст, ки дорои хусусияти фискалй мебошад, ки он дар навбати худ, татби^и вазифадои танзимй ва давасмандгардонии низоми андозро хеле мушкил мегардонад. Ин долат дар баррасии меъёрдои андоз тачассум меёбад. Масалан, дар ташаккули бучети кишвар андоз аз арзиши иловашуда, ки меъёри он назар ба кишвардои дамсоя баланд мебошад, адаммияти мудим дорад. Дар ин асос, андозбандии субъектдои чузъи даёти ицтисодии чомеа мудимтарин самти ицтисоди миллй мадсуб меёбад. Вобаста ба ин, хулоса кардан мумкин аст, ки ин мушкилот дар низоми ицтисоди бозорй «мероси» солдои гузашта аст.
Мушкилоти дигари асосй та^сими номувозини гаронии андоз дар байни андозсупорандагон ба дисоб меравад.
Хдмзамон, ба и^тисодиёти пиндонии афзоянда дивдати махсус бояд дода шавад, зеро дар муомилоти он дачми зиёди маблаги пулй гардиш дорад, ки, бешубда, яке аз мушкилоти чиддии шароити имруза ба шумор меравад.
Ташкилотдое, ки бо истифода аз на^шадои чиноятй аз пардохти андоз саркашй менамоянд, бешак, манфиати молиявй ба даст меоранд, дар доле ки андозсупорандагони бомасъулият дар вазъияти душвори молиявй муаммодои ташкилотро аз дисоби воситадои пулии худй даллу фасл менамоянд. Дар ин замина, таба^абандии минбаъдаи чомеа ба «сарватмандон» ва «камбизоатон» сурат мегирад. Барои рафъи ин мушкилй зарур аст, ки ба ма^омоти молия дар самти гузаронидани санчиши андозии шахсони ду^у^й ва во^ей дар мавриди гирифтани даромад ва инъикоси харочот ваколатдои бештар дода шавад.
Хдмин тари^, агар шахси во^ей бо ^арори ма^омоти андоз дар бораи даромаддои зикргардидаи шахс мувофи^ набошад, бояд хатоидои ма^омоти давлатиро нишон дода, оид ба манбаъдои даромади гирифташуда маълумот пешнидод намояд. Мутаносибан, ма^омоти андоз набояд санчиши шахсони ду^у^иро оид ба ^онунй будани тагйирот дар дачми сармояашон сарфи назар кунанд, зеро долатдои ба хорича баровардани сармояи ташкилот тавассути суратдисобдои офшорй ба назар мерасанд.
Тавре ки тачрибаи чадонй нишон медидад, баровардани маблагдои пулй аз кишвардои ИДМ, аз чумла Казо^истон, Белорусия ва дигар кишвардои Осиёи Марказй торафт вусъат меёбад.
Дар шароити имруза сиёсати давлат дар самти аз дисоб баровардани ба^ияи ^арзи андози андозсупорандагон низ аз чумлаи муаммодои асосй ба дисоб меравад. Ба^ияи ^арзи андоз дар санаи 1-уми январи соли 2024-ум 647,6 млн. сомониро ташкил кардааст, ки бешубда, аз камтаваччудии давлат гуводй медидад [3]. Ба назар чунин менамояд, ки дар сурати татби^и усулдои ^атъии руёнидани ^арзи андоз шояд ба^ияпулии андози шахсони во^ей ва ду^у^й ба ин дачм намерасид. Зеро, маблаги мучозоте, ки нисбати андозсупорандагони бемасъулият татбиц мегарданд, дар аксар долатдо аз дачми уддадоридои андози ондо кам аст. Илова бар ин, шахсони ду^у^й дангоми батаъхиргузории пардохти андоз метавонанд ин маблагдоро ба муомилот равона намоянд ва манфиати бештар гиранд. Ба туфайли зиёд гардидани воридоти андоз ба бучет давлат имконияти бештари баланд бардоштани сатди некуадволии мардумро ба даст меорад, ки натичаи асосии татби^и сиёсати самарабахши андоз аст. Аз ин лидоз, дар як андозсупорандаро зарур аст, ки дар масъаладои пардохти сарива^тии андоздои му^аррарнамудаи ^онунгузорй дурандешй намояд.
Мушкилии дигари сиёсати андоз бартарии диссаи андоздои гайримуста^им назар ба андоздои муста^им дар низоми андоз мадсуб мешавад. Лозим ба таъкид аст, ки сатди диссаи андоздои гайримуста^им сол то сол меафзояд, он дар навбати худ, ба вазъи и^тисодиёти кишвар таъсири манфй расонида, сатди вусъат бахшидани раванддои
и^тисодй Ba aфзоиши чaмъовapии мaблaFx,ои пyлиpо дap шaкли aндозхои пapдохтшyдa кохиш медихaд. Бa тaFЙиpотy иловaхои охиpин дap низоми aндози Ч,yмхypии Точикистон нигох нaкapдa, дap ин сохд ноpacоихои зиёде вучуд доpaнд, ки бa pyшди бaхши хусусй монеa эчод мекyнaнд. Бaъзе aз ин монеaхоpо ошкоp нaмyдa, дap зaминaи шapхи rçонyнгyзоpии aндоз Ba тaнзими aндоз чихaти paфъи онхо тaвcияхо пешниход мекунем.
Apзёбии минбaъдaи бaхши Faйpиpacмй дap Точикистон бa тaхлили aмиrçи низоми мaвчyдaи aндоз мycоидaт мекyнaд. ТaFЙиpот дap мyrçappapоти cиёcaти aндоз Ba коидахои мaъмypикyнонии aндоз дap aкcap холaтхо бе нaзapдошти диди cтpaтегй cypaт мегиpaд. Гyзaштa aз ин, ин тaFЙиpот бидуни apзёбии и^тисодй Ba молиявии acоcноккyнии тaдбиpхо дap cиёcaти aндоз воpид кapдa мешaвaнд, дap холе ки тaъcиpи хaмa гyнa тaдбиpхои мухим бa дapомaд бояд бa нaзap гиpифтa шaвaд. Аз дигap тapaф, apзёбихои aндозй бояд дap caтххои мyaйян aз pyи нишондихaндaхои дapомaд тиб^и cохaхои и^тисодиёти миллй гyзapонидa шaвaнд. Aгap тarçcимоти ММД та aз pyи caтхи умумии и^тисодиёт, бaлки aз pyи бaхшхо Ba caтхи чaмъовapии воpидот, хисобхои коэффисиентхои пyё/чaндиpй тиб^и cохaхо тaхлил кapдa шaвaд, он пинхонкунии aндозpо ошкоp меcозaд.
Андоз aз apзиши иловaшyдa (ААИ) бyзypгтapин мaнбaи воpидоти aндози бучети Ч,yмхypии Точикистон бyдa, зиёдa aз 40 фоизи воpидоти умумй ё 10 фоизи ММД^о тaъмин менaмояд [3].
^иccaи бaлaнди aндоз aз apзиши иловaшyдa дap воpидоти aндоз aмcилaи чоpии иcтеъмолотpо дap кишвap инъикос мешмояд, ки бa инти^оли пулй Ba вобacтaгии он aз воpидоти молу мaхcyлот acоc меёбaд. Асосхои мyaйян нaмyдaни тaхвили aндозбaндишaвaндa Ba хaчми apзиши aндозбaндишaвaндa бa тaлaбот чaвобгy бошaд, мaвчyдияти якчaнд меъёpхои ААИ aз тaчpибaи пешвддам дyp aCT. Меъёpи aндоз дap caтхи 14 фоиз дap бapобapи меъёpи cифpии он cохтоpи дypycти ААИ мебошaд.
Меъёpи cифpии aндоз хaнгоми сод^оти мол, бa истиснои cодиpоти шхи пaхтa, кaлобaи пaхтa, пиллa, aлюминийи aввaлия, caнгхои rçимaтбaхо Ba метaллхои rçимaтбaхо, мacнyоти зapгapй aз caнгхои rçимaтбaхо Ba метaллхои rçимaтбaхо, конcентpaтхои capвaтхои тaбий, мaъдaнхои молй, охaнпоpaи метaллхои сиёху paнгa Ba молхои дap худуди минтa^aхои озоди и^тисодй иcтехcолшyдa тaтбиrç кapдa мешaвaд. Меъёpи acоcии 14 -фоизaи aндоз ниcбaт бa тaхвили хaмaи молхо, коpхо Ba хизмaтpacонихо дap Точикистон тaтбиrç кapдa мешaвaд. Аммо, дap соли 2017 меъёpи ААИ то 5 фоиз бapои ичpои коpхои сохтмонй, коpхонaи хypоки умум Ba хизмaтpacонихои тaълимй пacт кapдa шуд. Х^ди Чоpии дapомaд бa мarçcaдхои aндоз aз apзиши иловaшyдa 1 (як) млн. сомон^о тaшкил мекушд, шaхcони ху^у^ие, ки гapдиши онхо aз 1 млн. сомонй кaмтap Ba aз пapдохти aндоз aз apзиши дохилй озод мебошaнд, aз pyи низоми cодaкapдaшyдaи aндозбaндй фaъолият мебapaнд. Дap нaтичa, хaчми чaмъовapии aндоз aз apзиши иловaшyдa кохиш ёфтaacт.
Гyзapиш aз низоми мaхcycи aндозбaндй бa пapдохти ААИ Ba бapъaкc мyaммохои зиёд доpaд Ba иcлохотpо тarçозо мекyнaд. Хднгоми aз 1 млн. сомонй зиёд гapдидaни хaчми гapдиш aндозcyпоpaндa yхдaдоp aCT 3 сол дap низоми ААИ бо^й монaд, хaтто arap дap дaвpaи хисоботй caтхи гapдиши он aз 1 млн. сомонй гам гapдaд. Мaъмyлaн, ниcбaт бa хaмaи молхои cодиpшaвaндa бояд меъёpи cифpии aндоз aз apзиши иловaшyдa, бa истиснои нaхи пaхтa, кaлобaи пaхтa, пиллa, aлюминийи aввaлия, caнгхои rçимaтбaхо Ba метaллхои ^имaтбaхо, мacнyоти зapгapй aз caнгхои rçимaтбaхо Ba метaллхои rçимaтбaхо, конcентpaтхои capвaтхои тaбий, мaъдaнхои молй, охaнпоpaи метaллхои сиёх Ba pama тaтбиrç кapдa шaвaд. Бa нaзap меpacaд, ки озодкунии ин гypyхи молхо aз aндозбaндй бa хохиши rçиcмaн aндозбaндй нaмyдaни pентaи cодиpоти ин cохaхо acоc ёфтaacт. Аммо, ин дap нapххои сод^ога yнcypи aндозpо бо^й гyзоштa, бaд - ин вacилa бa parçобaтпaзиpии cодиpоти ин гyнa молхо тaъcиpи мaнфй меpacонaд. Бaъзе aз ин имтиёзхо, хaвфи ^ллобии
баргардонидани ААИ нигаронкунанда буда, зарурати пурзур намудани низоми бадисобгирй ва маъмурикунонии ААИ-ро ба миён меорад. Аммо, мударрар нанамудани меъёрии сифрии андоз аз арзиши иловашуда барои молдои дар минтададои озоди идтисодй истедсолшаванда асоснок карда нашудааст, зеро ондо ба дигар молдои истедсолшаванда ва содиршаванда дар идтисодиёт шабодат доранд.
Низоми андозбандии арзиши иловашуда доираи васеи имтиёзро фародам меорад. Дар донунгузорй бо мадсади пешнидоди сабукидои андозй ба молдо ва ё хизматрасонидои муайян, ки асосан аз чониби гуруддои камдаромади андозсупорандагон истифода мешаванд, ва ё неъматдои муфиди чамъиятй (мисол, маориф) мадсуб меёбанд; ё чидати содагардонии маъмурикунонии содадое, ки андозбандиашон душвор аст (мисол, хизматрасонидои молиявй) имтиёздои зиёд чорй менамоянд. Дар назария ва амалия васеъ чорй намудани озодкунй занчири андоз аз арзиши иловашударо чой дорад, ки мутаносибан самарабахшй ва адолатнокии низоми андозро халалдор месозад.
Бинобар дар содаи маориф мавчуд будани омилдои назарраси беруна, хизматрасонидои асосии таълимй дар дамаи зинадои тадсилот новобаста аз шакли моликият аз андозбандй бояд озод карда шаванд. Барои Чумдурии Точикистон, ки кишвари рушдкунанда мебошад, озод намудани дама гуна хизматрасонидои таълимй, ки аз тарафи давлат ва бахши хусусй анчом дода мешавад, дар дурнамои миёнамудлат сиёсати ба дисоб меравад. Тадсилоти умумии асосй бояд аз андозбандй озод карда шавад, датто агар аз чониби бахши хусусй дода шавад; мутаассифона, айни замон тибди донунгузорй тандо хизматрасонидои таълимии муассисадои давлатии аз дисоби бучети давлатй маблаггузоришаванда дар содаи маориф аз андозбандй озод карда шудаанд [1, 261] (дисми 2 моддаи 251 Кодекси андоз).
Азбаски тамоми хизматрасонии таълимии муассисадои давлатй аз андозбандй озод карда шудааст, ба мадсади таъмини шароити баробари фаъолият мударрароти мазкурро нисбат ба бахши хусусй низ татбид кардан лозим аст.
Хизматрасонидои тиббии муассисадои давлатии тиббй (ба истиснои хизматрасонидои косметологй, дандонпизишкй, табобати санаторй-курортй) бо дарназардошти тачрибаи пешдадам аз андоз аз арзиши иловашуда озод карда шудааст. Аммо, дар донунгузорй фаъолият оид ба хизматрасонидои тиббй дар осоишгоддо ва истиродатгоддо бо андоз аз арзиши иловашуда бо меъёри пасткардаи 5-фоиза андозбандй мегардад.
Маъмурикунонии раванди баргардонидани андоз аз арзиши иловашуда бояд куллан тагйир дода шавад. Баргардонидани ААИ асоси низоми самараноки андоз аз арзиши иловашуда буда, татбиди он маъмурикунонии боэътимод ва амалияи дахлдори риояи талаботро тадозо дорад. Агар расмиёти муассири баргардонидани ААИ татбид карда нашавад, дарздои соф дамчун харочоти ташкилот чамъ шуда, раванди сармоягузориро бозмедорад.
Андухти дарздои соф ба радобатпазирии истедсолоти чамъиятй дам дар бозордои содиротй ва дам бозордои дохилй таъсири манфй мерасонад.
Имруз Хукумати мамлакатро зарур аст, ки сиёсати мавчударо дар ин самт бознигарй намуда, механизмеро чорй кунад, ки баргардонидани андоз ба андозсупорандагон, на истисно барои доираи маддуд, балки меъёр гардад. Албатта, нидоди дахлдор метавонад мудлати интизориро 2-3 мод вобаста ба баррасии дархостдо оид ба баргардонидани андоз ва дадди нидоии онро мударрар намояд, вале он бадисобгирии дигар уддадоридои андозро бояд таъмин намояд. Вобаста ба ин, дайд кардан зарур аст, ки дар соли 2023 модули электронии баргардонидани андоз аз чониби мутахассисони Кумитаи андози назди Хукумати Чумдурии Точикистон тадия гардидааст. Ба таври идеалй, донунгузорй ба масъалаи батаъхиргузорй аз дар ду чониб бояд муносибати якхела намояд. Агар андозсупоранда уддадориро оид ба пардохти андоз дар мудлати пешбининамудаи донунгузорй ичро нанамояд, нисбат ба у фоиздо аз маблаги андоз дисоб карда мешавад. Ба
хамин монанд, агар батаъхиргузорй аз тарафи давлат рох дода шавад, андозсупоранда бояд аз маблаги андозхои бахисобгирифташаванда фоиз гирад. Дар айни замон, мачмуи андоз аз арзиши иловашуда хамчун даромад ва баргардонидани он чун харочот дар бучет ба хисоб гирифта мешавад. Аслан, содиркунандагон ба баргардонидани ААИ дар холатхое, ки маблаги андози хангоми хариди молхо пардохташуда аз андози хангоми содирот хисобшаванда зиёд бошад, ниёз доранд, зеро баргардонидани ААИ дар дигар мавридхо, аз чумла барои молхои асосй пардохташуда душвор аст. Аз руи маълумоти Кумитаи андоз дар соли 2022 дар мачмуъ 6 маротиба ба маблаги умумии 8,2 млн. сомонй андоз аз арзиши иловашуда ба ташкилотхо баргардонида шудааст. Аз ин бармеояд, ки танхо шумораи ками ширкатхои калон имкони баргардонидани андоз аз арзиши иловашударо доранд.
Дар ин раванд ^айд кардан зарур аст, ки низоми мукаммали баргардонидани андоз аз арзиши иловашуда бояд чорй карда шавад. Раванди санчиши дархост оид ба баргардонидани андоз аз арзиши иловашуда бояд ба арзёбии хавфхои андоз асос ёбад. Татби^и мониторинги андоз имкон медихад, ки харочоти вобаста ба риояи меъёрхои ^онунгузорй кохиш дода шуда, ба туфайли баланд бардоштани шаффофият, ки тавассути низоми мониторинги андоз таъмин карда мешавад, дастрасии андозсупорандагон ба баргардонидани андоз аз арзиши иловашуда тезонида шавад. Низоми амалкунанда хавфи ^аллобй аз чониби сохибкорй ва сатхи нокифояи маъмурикунонии андоз аз арзиши иловашударо нишон медихад. Низоми аудит тавассути гузаронидани аудити андоз аз арзиши иловашуда бояд пурзур карда шавад.
Аз тачрибаи чахонии баргардонидани андоз аз арзиши иловашуда мисол меорем. Тачрибаи чахонии баргардонидани андоз аз арзиши иловашуда собит месозад, ки дар кишвархои пешрафта тартиби махсуси баргардонидани андоз бо номи ма^оми «тиллой» ва «ну^рагй» барои содиркунандагон истифода мешавад: талаботи баргардонидани андоз барои содиркунандагони «тиллой» дар мухлатхои кутохтарин ва бо хадди а^алли санчиши хуччатхо сурат мегирад; барои содиркунандагони «ну^рагй» низ сабукихо дода мешаванд, ки назар ба содиркунандагони дорои ма^оми «тиллой» камтар аст.
Андоз аз даромади шахсони ху^у^й аз руи хиссаи воридоти андоз дар Чумхурии Точикистон мав^еи дуюмро ишгол менамояд. Хиссаи андоз аз даромади шахсони ху^у^й 19,8 фоизро аз воридоти умумии андоз дар солхои 2022-2023 ташкил додааст, ки муодили 3 фоизи ММД аст.
Хамаи шахсони ху^у^ие, ки ба талаботи низоми махсуси андозбандй чавобгу намебошанд, ухдадоранд андоз аз даромадро пардохт намоянд.
Ташкилотхо - резидентони Чумхурии Точикистон аз даромади умумй ва гайрирезидентон танхо аз даромади дар худуди Чумхурии Точикистон ба дастовардашуда андоз месупоранд. Даромади андозбандишаванда хамчун фар^и байни даромади умумй ва тарххои пешбининамудаи ^онунгузорй муайян карда шуда, манбаи андоз даромад аз тахвили молхо ва хама гуна дигар даромадхои гайрифуруширо дар бар мегирад. Даромад аз фуруш даромад аз тахвили молхо, корхо, хизматрасонихо ва ху^у^хои молумулкй ва даромадхои гайрифурушй молхо, кор, хизматрасонй ва ху^у^хои молумулкии ройгон додашударо дар бар мегирад. Манбаи андоз барои хар намуди даромад, ки барои онхо меъёрхои хоси андоз пешбинй гардидаанд, алохида муайян карда мешавад.
Молу мулке, ки ташкилотхои гайритичоратй мегиранд ва ба ма^садхои гайритичоратй истифода мебаранд, ба даромади андозбандишаванда дохил намегардад. Дар Чумхурии Точикистон иштирокдорони касбии бозори когазхои ^иматнок аз андозбандй озод мебошанд. Дар мачмуъ, сохтори андоз аз даромади шахсони ху^у^й устувор буда, дар баробари ин, чихати сода намудани маъмурикунонии андоз ва мутоби^гардонии му^аррароти андозй бо тачрибаи чахонй баъзе тагйирот ба ма^сад мувофи^ мебошад.
Тартиби гузаронидани зарар дар Чумдурии Точикистон барои ташкилотдо маддуд мебошад, зеро мудлати сесола хеле кутод аст ва бояд ба мудлати аз 5 то 7 сол тамдид карда шавад. Зарар аз фуруши молу мулк (ба истиснои молу мулке, ки дар фаъолияти хочагидорй истифода карда мешаванд) аз зарар аз фаъолияти асосй чудогона ба дисоб гирифта шуда, метавонад тандо аз дисоби фоидаи фаъолияти шабед чуброн (пушонида) карда шавад.
Тартиби гузаронидани зарар дар дар кишвар куллан фард мекунад ва дар баъзе кишвардои ру ба тараддинидода гузаронидани зарар ба мудлати номуайян пешбинй карда шудааст. Дар шароити Точикистон 5-7 сол мудлати мувофид барои чуброни зарари ташкилот дисобида мешавад.
Дар Кодекси андоз пешбинй кардани доидадои мушаххаси нархгузории трансфертй ба мадсад мувофид мебошад, зеро он барои кишвари дорои бахши калони истихрочи маъдан, ба монанди Чумдурии Точикистон мудим арзёбй мегардад. Мударрароти нархгузории трансфертй дар боби 33 Кодекси андози Чумдурии Точикистон дарч гардида, аз руи зарурат татбид карда мешавад. Дар амалия якчанд гуруддои тарафдои ба дам алодаманд вучуд доранд, ки дар байни ондо диссаи моликият зиёда аз 25 фоиз меъёри асосии эътироф намудани тарафдои ба дам алодаманд ба шумор меравад. Мадомоти судй метавонад тибди асосдои дар донунгузорй пешбинигардида тарафдоро ба дам алодаманд эътироф намояд, масалан, агар муносибатдои байни ин тарафдо ба амалиёт таъсир расонад. Агар мударрар карда шавад, ки нархи андозсупоранда аз нархи бозорй фард мекунад, мадомоти андоз дудуд дорад ухдадории иловагии андозй, фоиздо барои батаъхиргузории пардохт ва чаримадоро дар асоси нархи бозорй дисоб намояд. Хамин тарид, барои муайян намудани нархи бозорй усулдои зерин истифода карда мешаванд, ки ба принсипдои ТХИР шабед аст:
1) усули мудоисавии нархдои бозорй;
2) усули такрорфурушй;
3) усули замкунй ба харочот.
Дар донунгузорй оид ба истифодаи дар як усул тавсиядои муфассал оварда шудааст. Усули якум бартарй дорад, дар доле ки ду усули дигарро тандо дар сурате истифода намудан мумкин аст, ки арзиши мудоисашаванда ва ё маълумот оид ба нархдо дар бозордои дахлдор вучуд надошта бошад. Масъулияти исботи он ки нархдо ба принсипдои фаъолият дар асоси нархдои бозорй мутобидат намекунанд, ба зиммаи мадомоти андоз гузошта шудааст.
Давлатро зарур аст, ки андозбандии даромади шахсони дудудии хоричиро пурзур намуда, чидати идоракунии доидадои нархгузории трансфертй ва амалияи пиндонкунии манбаи андоз ва интидоли фоида дар сохтори Кумитаи андоз водиди алодидаро таъсис дидад. Ин сохтор уддадор карда мешавад, ки татбиди нархдои бозориро аз руи адддои тарафдои ба дам алодаманд дар бозори чадонй мавриди тадлил дарор дидад. Нархдои бозорй метавонанд аз руи нархдои радобатй ва ё нархдое, ки тарафдои ба дам алодаманд нестанд, мударрар карда шаванд.
Бо дарназардошти мураккабии усулдои нархгузории трансфертй ва амалияи пиндонкунии манбаи андоз ва интидоли фоида дар тамоми чадон, бояд бозомузии касбии кормандони махсуси шуъба таъмин карда шавад.
Дар шароите ки Чумдурии Точикистон ба чалби сармояи мустадими хоричй ва ширкатдои фаромиллй манфиатдор аст, чидати таъмини диссаи муайяни даромади бучетй ба мадомоти андоз бояд тадбирандешй шавад.
Андози аксизй аз чониби ширкатдо ва содибкорони инфиродие, ки молу мадсулоти зераксизй дар Чумдурии Точикистон истедсол ё ворид мекунанд, инчунин баъзе намуддои хизматрасонии алодаи бардиро амалй менамоянд, пардохта мешавад. Доираи объекти андозбандии аксиз васеъ буда, нушокидои спиртй ва гайриспиртй, мадсулоти тамоку,
воситахои на^лиёт ва сузишворй, хизматрасонихои телекоммуникатсионй ва чавохиротро дар бар мегирад.
Меъёрхои андози аксизй ба хисоби фоиз ва махсус му^аррар мегарданд. Бартарии меъёрхои махсуси андоз дар он аст, ки онхо метавонанд истеъмоли баъзе молхои зараровар (тамоку, нушокихои спиртй ва маводи ифлоскунанда дар сузишворй)-ро махдуд намоянд, ки дар и^тисодиёт таъсири манфии беруна ба вучуд меоранд. Аммо, бо мурури замон меъёрхои махсуси андоз аз сабаби таваррум арзиши худро гум мекунанд, ки дар натича самарабахшии онхо кохиш меёбад ва боиси талафот мегардад. Меъёрхои андоз бояд ба ма^сади бахисобгирии таваррум индексатсия карда шаванд, дар акси хол даромади во^ей кохиш меёбад. Дар Чумхурии Точикистон меъёрхои андоз метавонанд давра ба давра тасхех карда шаванд, вале дар ^онунгузорй му^аррарот оид ба индексатсияи автоматии меъёрхои андоз пешбинй карда нашудаааст.
Айни замон, индексатсия дар асоси нарххо бо хисоби евро амалй карда мешавад, ки ба ассиметрияи асъорй оварда мерасонад, зеро маблаги андоз бо сомонй пардохта мешавад. Бо вучуди афзоиши охирини аксизхо ба махсулоти тамоку, му^оиса гувохй медихад, ки ин нишондиханда дар Точикистон дар ^иёс бо кишвархои хамсоя дар минта^а паст мебошад, ки ин боиси нигаронй хам аз лихози молиявй (талафоти назарраси даромад) ва хам аз лихози солимии чомеа мегардад, зеро сатхи дастрасии ахолй ба ин махсулот баланд бо^й мемонад.
Мушкилоти дигари меъёрхои аксиз дар он аст, ки набояд меъёри якчояи андози гайримуста^ими ААИ ва аксиз аз меъёри хадди аксари даромаднокй баланд гардад, ба шарте ки ма^сад танхо кохиши истеъмоли чунин молхо (тамоку, машрубот) набошад. Чй радаре, ки талаботи истеъмолкунандагон ба нархи махсулот вобастагй дошта бошад, манбаи андоз бинобар баланд шудани меъёри аксиз хамон ^адар кохиш меёбад, ва агар меъёри андоз аз хад зиёд гардад, даромад метавонад кохиш ёбад. Меъёри нихоии даромад барои хар як махсулот метавонад бо рохи муносибгардонии ифодаи мачмуи даромади андозй нисбат ба меъёри фоизй хисоб карда шавад.
Низоми махсуси андозбандй бо ду ма^сад - чалби точирон ва хочагихои кишоварзии хурд ба низоми андозбандй ва хамзамон сабук намудани риояи талаботи ^онунгузорй барои онхо чорй карда шудааст. Аммо, ва^те ки андозсупорандагон дар низоми махсуси андозбандй фаъолият менамоянд, хохиши гузариш ба низоми умумии андозбандиро надоранд. Му^аррароти ^онунгузорй истифодаи минбаъдаи низоми содакардаи андозбандиро махдуд намесозад, инчунин барои гузариш ба низоми умумии андозбандй ягон имтиёз пешбинй намекунад.
Набудани низоми боэътимоди баргардонидани ААИ дар ин самт боз як монеаи чиддиро ба миён меорад. Агар андозсупорандагони калон тасмим бигиранд, ки зери ин низом панох баранд, метавонанд ба муддати номуайян дар низоми мазкур бо^й монда, бо субъектхои сохибкорие ра^обат кунанд, ки ба фазои сохибкорй таъсири манфй мерасонанд. Андозсупорандагон дар ин холат бо ра^обати носолим дучор мешаванд.
Гузариш аз низоми умумии андозбандй ба низоми содакарда ва баръакс тиб^и му^аррароти боби 36 Кодекси андози Чумхурии Точикистон танзим карда мешавад. Хавасмандгардонии сармоягузорй хангоми ^абули ^арорхои сармоягузорй омили муайянкунанда намебошад.
Тачрибаи чахонй гувохй медихад, ки сармоягузорон, пеш аз хама, чунин омилхо, ба монанди кафолатхои сармоягузорй, мавчудияти захирахои табий, имконияти ба даст овардани ху^у^и молумулкй ба амволи гайримащул, шароити андозбандй, аз чумла суботи низоми андозро ба назар мегиранд. Озодкунй аксар ва^т ба зарари молиявй, ки дар натичаи напардохтани андоз (харочоти андозй) аз чониби ташкилотхое, ки ба ма^сади гирифтани сабукихо ба рафтори каммахсул машгул мешаванд, муносибгардонии
андозбандй ва саркашй аз чониби бахши хусусй, харочоти маъмурй вобаста ба мавчудияти расмиёти вазнини пешнидод ва мониторинги сабукидои фискалй, тадрифи идтисодй дар натичаи бозтадсими захирадо дар бахшдое, ки аз сабукидо истифода менамоянд, пешнидод месозанд. Дар заминаи давасмандгардонии сармоягузорй омилдои зерин бояд ба назар гирифта шаванд:
• дастрасии ройгон ба маълумоти дамачониба оид ба имконият ва сабукидои мавчуда;
• ба таври автоматй дудуд барои гирифтани сабукидо ва мудлатдои дадиди дарордои бо салоддиди мадомоти давлатй дабулшуда, дар сурати беасос пешнидод гардидани ондо;
• зарурати давасмандгардонии бештари гайримолиявй, дар навбати аввал, пешнидоди дарздои имтиёзнок барои дастгирии фаъолияти содибкорй: содагардонии расмиёти маъмурй вобаста ба пешнидоди дисобот ва гирифтани ичозатнома, ичозатдо ва дигар дуччатдо; машваратдидй чидати мусоидат ба фаъолияти сармоягузорон;
• бартарафсозии номутобидатй ва норасоидо дар конунгузорй дар машварат бо субъектдои содибкорй ва тадияи мударрароти бештар мушаххаси донунгузорй ва санаддои меъёрии дудудие, ки андозбандй, расмиёти гумрукй, истифодаи замин ва гайраро танзим менамоянд.
Тадлили дамачонибаи сиёсати андоз ва донунгузории андоз нишон медидад, ки ондо на дамеша бо дадафдои дар стратегияи миллии рушди кишвар пешбинигардида чидати гузариши Точикистон ба идтисодиёти индустриалй-инноватсионй, содагардонии амалиётдои тичоратии содиротмедвар ва рушди бахши хусусй мувофидат мекунанд. Мадомоти давлатиро зарур аст, ки ба мадсади дар донунгузории андози кишвар инъикос намудани афзалиятдои кунунии рушд онро, донунгузории андозро бознигарй ва дамоданг созанд.
Бознигарй ва содагардонии сохтори мавчудаи мураккаби андозбандй ба мадсади аз байн бурдани андоздои ночиз якчоя бо такмили имтиёздои андоз самарабахшй ва адолатнокии низоми андозбандиро бедтар мекунад.
Такмили низоми баргардонидани ААИ барои содиркунандагон, чорй намудани расмиёти автоматй ва мураттаби баргардонидани маблагдои пулй аз руи дархостдои андозсупорандагон як таконе барои пешбурди содирот мегардад. Мутобиди дадафи ислодот дар назар дошта шудааст, ки дар солдои 2023-2024 95 фоизи маблаги баргардонидашавандаи ААИ тариди автоматй амалй карда шавад [1]. Натичадои таддиди гузаронидашуда надши назарраси сиёсати андозро дар низоми таъмини амнияти идтисодии мамлакат собит месозад. Сиёсати дамачониба андешидашудаи андозй ба канорагирй аз мушкилоти зиёде, ки метавонанд суботи идтисодиро халалдор сохта, паёмаддои ногувори гайричашмдошт ба бор оваранд, имкон медиданд. Дар ташаккули дисми даромади бучети давлатй сиёсати андоз тавассути фародам овардани шароити чамъоварии пардохтдои андозй надши мудим мебозад. Илова бар ин, сиёсати андоз фаъолияти субъектдои хочагидорро тадвият дода, бад ин васила ба тавсеаи идтидори идтисодии кишвар мусоидат менамояд.
Бинобар ин, бо дарназардошти хусусиятдои рушди идтисодй ва сиёсии мамлакат ба татбиди сиёсати андоз, ки ба эдтиёчоти давлат дар самти мударрар намудани низоми босуботи андоз таъсири мустадим дорад, таваччуди чиддй додан лозим аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Кодекси андози Цущурии Тоцикистон. - Душанбе, 2022. - 407 с.
2. К,арори Хукумати Цумуурии Тоцикистон «Дар бораи Барномаи рушди маъмурикунонии андоз барои солуои 2020 - 2025». - Душанбе, 2019. - №643.
3. Маълумоти уисоботии Кумитаи андози назди Хукумати Цумуурии Тоцикистон. -Душанбе, 2024.
4. Таджикистан: обзор государственных расходов // Стратегические вопросы среднесрочной повестки реформ. - 2022. - 274 с.
5. Стратегияи рушди миллии Цум^урии Тоцикистон барои давраи то соли 2030. -Душанбе, 2016. - №636. - 103 с.
6. www.andoz.tj //Нишондщандауои асосии фаъолияти Кумитаи андоз [Санаи муроциат: 20.12.2023].
REFERENCES:
1. Tax Code of Tajikistan Republic. - Dushanbe, 2022. - 407 pp.
2. The Decision of Government of Tajikistan Republic "On Tax Administration Development Program for 2020 - 2025». - Dushanbe, 2019. - №643.
3. Report Information of the Tax Committee under the Government of Tajikistan Republic. -Dushanbe, 2024.
4. Tajikistan: review of state input // Strategic issues of medium-dates of reform summons. -2022. - 274pp.
5. Strategy of National Development of Tajikistan Republic for the period until 2030. -Dushanbe, 2016. - №636. - 103 pp.
6. www.andoz.tj //Main indicators of the activity of Tax Committee [Date of appeal: 20.12.2023].
