CC BY
14
ТДУ 83,3 (03) ТКБ 8Т+82+82 (091)
МУРУРЕ БА %АЁТ ВА ОСОРИ АБУЛФАТ^И БУСТИ
Рашидова Дилафруз Абдуцаюмовна, н.и.ф., дотсент, мудири кафедраи забощои хориции МДТ «ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Рашидова Дилафруз Абдукаюмовна, к.и.ф., доцент, заведующая кафедрой иностранных языков ГОУ «ХГУ имени акад.Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Rashidova Dilafruz Abdukayumovna, candidate of philological sciences, Associate Professor, head of the department of English language attached the under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov "(Tajikistan, Khujand), E-mail:[email protected]
Вожа^ои калидй: Абулфатуи Бусти, адабиёти арабизабони форсй-тоцикй, цасида, адабиёти асруои Х-Х1, Сомониён, Газнавиён
Мацола ба баррасии мухтасари ауволу осори Абулфатуи Бусти бахшида шудааст.Цайд мешавад, ки Абулфатуи Бусти аз шоирони дузабонаи адабиёти асруои Х-Х1 ба уисоб рафта, дар замони зиндагии хеш шуурати азиме доштааст. Тазаккур меравад, ки Бусти барои ба роу мондани робитаи байни Сабуктегин ва давлати Сомониён мацоми арзандае бозидааст. Истеъдоду мауорати суханофаринии Абулфатуи Бусти дар ду забон-араби ва форсй-тоцикй ба зууур меомад ва у уам дар наср ва уам дар назм дасти тавоно доштааст. Аз ин ру, Манучеурии Домгони дар яке аз цасидауояш Абулфатуи Бустиро дар радифи Рудаки, Шауиди Балхи, Абушакури Балхи ва дигарон ном бурдааст. Цасидаи арабии нунияи у хеле машуур буда, шоирони зиёде дар тацлиди нуния уам ба араби ва уам форсй-тоцикй цасидауо навиштаанд. Хулоса мешавад, ки осори адабии Абулфатуи Бусти чуноне ки боисти дар адабиётшиносии тоцики омухта нашудааст.
Ключевые слова: Абульфатхи Бусти, арабоязычная персидско-таджикская литература, касыда, литература Х-Х1 веков, Саманиды, Газневиды
Статья посвящена краткому обзору жизни и творчества Абульфатхи Бусти. Отмечается, что Абульфатхи Бусти был одним из двуязычных поэтов таджикско-персидской литературы Х-Х1 веков и при жизни был очень популярен среди мужей государства и литературы.Подчеркивается, что Бусти сыграл важную роль в установлении отношений между Сабуктегином и государством Саманидов. Отмечается красноречие Абульфатхи Бусти, которое проявилось в двух языках -арабском и персидско-таджикском, и он имел сильную руку как в прозе, так и в поэзии. Его касыда "нуния" (стихотворение, рифмующее на букву «нун»)» на арабском языке была очень популярна. Указывается, что многие поэты писали стихи как на арабском, так и на персидско-таджикском языках, подражая "нуния". Автор приходит к выводу, что литературные произведения Абульфатхи Бусти не изучались широко и скрупулезно таджикской литературной критикой.
Key words: Abulfatkhi Busti, Arabic-speaking Persian-Tajik literature, qasida, literature of the X-th -the Xl-th centuries, Samanids, Ghaznavids
The article dwells on a brief overview of Abulfatha BustVs lifestyle and creations. It is underscored that Abulfatkhi Busti was one of the bilingual poets of Tajik-Persian literature referring to the X-th - the Xl-th centuries and during his lifetime was very popular among the men of state and literature. It is emphasized that Busti played an important role in establishment of relations between Sabuktegins and Samanids state. Abulfatha BustVs eloquence is noted manifesting itself in two languages - Arabic and Persian-Tajik and he had a strong hand in both prose and poetry. His qasida "nuniya (Poem rhyming with the letter nun)" in Arabic was very popular. It is indicated that many poets wrote poetry in both Arabic and Persian-Tajik imitating nuniy. The author of the article comes to the conclusion that Abulfathi BustVs literary productions have not been widely and scrupulously studied by Tajik literary criticism.
Баъд аз чараёни мустак;ил гирифтани адабиёти форсии точикй дар асри Х то муддате ба баъд дар Хуросону Мовароуннахр адабиёти арабизабон идома намуда, шоироне пайдо шуданд, ки
КРАТКИМ ОБЗОР ЖИЗНИ И ТВОРЧЕСТВА АБУЛФАТХА БУСТИ
A BRIEF OVERVIEW OF ABULFATHA BUSTIS LIFESTYLE AND CREATIONS
хам ба apaбивy хам ба фоpсй шeъp мeгyфтaнд. Аз 415 шоиpe, ки дap тaзкиpaи Абyмaнсypи Саолабй «Ятимaт-yд-дaхp» овapдa мешавад, 124 нaфapaшон дap замони Сомониëн(875-999) ва ибтидои aсpи XI дap Xypосонy Мовapоyннaхp зиста, ë танхо ба apaбй ва ë ба ду зaбон-apaбивy фоpсй эчод мeкapдaaнд[6, с.198].Ин чapaëни дузабонй хатто дap доиpaи адабии Faзнaвиëн низ идомат пайдо намуд.
Яке аз чунин сyxaнвapонe, ки хам apaбй ва хам фоpсй эчод намудааст, Абулфатхи Бустй ба хисоб мepaвaд.У шоиpи зуллисонайни тавонои афи X ва ибтидои aсpи XI буда, на танхо яке аз сapомaдони адабиети точикиву фоpсй, балки аз зyмpaи шyapо ва адибони бyзypги apaб низ махсуб мeгapдaд. Ному насаби пyppaи y Абулфатх ибни Мухаммад ибни ал- Хусейн ибни Юсуф ибни Мухаммад ибни Абдулазиз ал-Бустй буда, бо ла;аби ал-Котиб низ шyхpaт доштааст. У дap Буст ном мавзеи Бyxоpо чашм ба олами хастй боз намуда, ба хамин сабаб ла;аби Бyстиpо касб намудааст. Бустй дap шeъpaш аз аслан apaб бyдaнaшpо бaëн кapдa, чунин ме^яд:
JJ*J1ÍI
jljJl £}jâ JJC ^Jj
^IJLAII Jjc ÍAJ J
(Ман бандае хастам, ки нaсaбaмpо медиханд
Ба банда, xypшeди бapгyзидaи замон Ва амакам хуршеди бузурги Хршим Ва тагоям аз ацрабони Абдулмадон) [2,c.415]
Дap масъалаи соли таваллуди Абулфатхи Бустй мдани муаллифони мaъxaзхо ва осоpи илмй-тад;и;отй иxтилофи нaзap вучуд доpaд. Теъдоде аз мaъxaзхо соли валодати ypо 971[8,c.372] зикp кapдaaнд. Баъзе муаллифони дигap аз чумла мухавдщи pyзгоpy осоpи Абулфатхи Бустй - Мухаммад Мypси ал-Хулй, мyappиxи aдaбиëти apaб Умap Фappyx, донишманди точик Т.Мapдонй ва Абдyшyкypи Абдyсaгтоp соли 941^о тaъpиxи таваллуди y тaxмин кapдaaнд, ки ;обили ;абул менамояд [1, с.254;5, с. 152].
Дap боpaи чузъиети зиндагии Абулфатхи Бустй хамин K^ap маълум аст, ки y дap овони чавонй бо тахсили улум ва хамзамон бо тадоис мaшFyл будааст ва дap назди фа;ехи мaъpyф Ибн Хаббон ал-Бустй илми фи;хpо фapо гиpифтaaст [1,с.452].
Абулфатхи Бустй то замони фатхи Буст аз тapaфи Абyмaнсypи Сабуктегин, яъне то соли 976 дaбиpи aмиpи ин шaхp - Байтуз будааст ва баъди даъвати aмиpи нав вазифаи дaбиpии девони }фо ;абул кapдaaсг.
Дap дaвpaи дaбиpии Абулфатхи Бустй мушохида намудан мумкин аст, ки ду давлати aбap;yдpaт давлати Сомондан ва давлати Бувайхдан дap ин минта;а хyкмфapмой доштанд ва Бустй хамеша ба ин ду сapдоpни давлати бyзypг дypyдy салом иpсол менамуд ва бapои бapпо намудани ало;а байни Сабуктегин ва давлати Сомондан на;ши мyхимepо бозидааст [6,с.254].
Фаъолияти Бустй дap paëсaти девони paсоил боис мегашт, ки хамеша бо бyзypгони давлати Сомондан дap масъалахои мукотиботи paсмй муносибат намояд. Абулфатхи Бустй стесати Сaбyктeгинpо ба онхо шapхy тавзех менамуд. Хамин тaвp баъзе вилоятхое, ки дap хавзааш, ба монанди Буст во;еъ буд, ба зиммаи давлати Сомондан гузашт.
Бо ин стесати xиpaдмaндонaaш дaстгиpии давлати Сомониëнpо ба Сабуктегин овapд, Абулфатхи Бустй бо вaзиpи бyзypг Сохиб ибни Аббод дустии пyp;yввaт пайдо намуд ва дap бисëpe аз шeъpхояш ypо мадх мeкapд. Дap натичаи ин мадхияхо ба эхтиpоми ин вaзиpи бyзypг ноил гашт ва ин буд, ки дap дaвpони Ибни Аббод дap байни ду давлати pохбapикyнaндa кинаю адоват бapдоштa шуд.
Аз хамин сабаб Бустй тавонист бо фазлу аъмоли бyзypгaш ба давлати Faзнa дap ибтидои ахдаш коpхои бyзypгepо ба сомон paсонaд. Дap натичаи амалхояш дap байни давлатхои хамсоя нуфуз пайдо намуда, дap навбати xyд дap сиëсaтмaдоpй тaчpибa пайдо намуд. Дap ин хангом соли 976 м. Абумаж^ Сабуктегин вафот намуд ва ба чои y фapзaндaш Махмуд ба тaxт нишаст. Абулфатхи Бустй муддате кутох дaбиpии ypо бap ^хда дошт, вале ба зудй бо фитнаи хасудону бада^н Махмуд )фо аз xидмaти дaбиpй ва уму^и дapбоpй озод намуд. Tyë Абулфатхи Бустй ба Махмуди Faзнaвй якчанд футухот навишт, аммо бо сабаби номаълум Султон аз ин дap газаб шуд ва Бyстиpо ба Мовapоyннaхp дap наздикии Бyxоpо бaдapFa кapд ва шоиp мyсофиpaт иxтиëp намуда, соли 1009 дap Бyxоpо вафот кapдaaст [6, с.257].
Осоpи адабии Абулфатхи Бустй далел бap он аст, ки y хам дap нaсp ва хам дap назм дасти ;авй дошт ва истеъдоду мaхоpaти сyxaнофapиниaш дap ду зaбон-apaбй ва фоpсй-точикй ба зyхyp меомад. Мувофи;и маълумоти тазк^аи «Лубоб-ул-албоб»-и Мухаммад Авфй Абулфатхи Бустй ду девони aшъоp - яке ба фоpсии точикй ва дигape ба apaбй доштааст. Бо ишоpa ба ин матлаб
№2 (6 7)НОМАИ ДОПИШИ О\ « УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ « SCIENTIFIC NOTES
Ав фй навишта буд , ки «назми хуби у завки оби хаёт дошт ва насри равони у махбуби равон буд» [2,с. 114].
Аз ашъори форсии точикиаш то замони мо намунахои кам бокй мондаанд. Дар «Ашъори хамасрони Рудакй» аз шеърхои точикии Бустй хамагй 5 байт накл гардидааст[3, с.372].Шеърхои зиёди арабиаш дар сарчашмахои ба забони арабй таълифшуда махфузанд. Касидаи арабии нунияи у хеле машхур буд. Онро шоири форс-точик Бадри Чрчармй (вафот 1287) ба забони точикй баргардонидааст. Шоирони зиёде дар таклиди нуния касидахо навиштаанд. Манучехрии Домгонй дар яке аз касидахояш Абулфатхи Бустиро дар радифи Рудакй, Шахиди Балхй, Абушакури Балхй ва дигарон ном бурдааст:
Аз хакимони Хуросон ку Шахиду Рудакй, Бушакури Балхию Булфатхи Бустй хокзй[10] .
Аз насри Абулфатхи Бустй танхо чанд намуна боки мондаанд, ки шояд барои таъйини вижагихои сабки нависандагии у кофй набошанд, вале бо вучуди ин аз кудрати калам ва матонати баёни у паём мерасонанд. Яке аз ин намунахо номаи кутохест, ки аз чониби султон ба Кобус ибни Вушмгир дар шафоат аз ду нафар навишта шуд ва Саолибй онро дар «Ятимат-уд-дахр»-и хеш накл кардааст [7,с.350]. Аз ин нома тамоюли Абулфатхи Бустй ба истифодаи сачъу мувозана ва мукоринаву чинос пайдост, ки онхо дар хадди маъкул ба кор гирифта шудаанд. Санъатхои мазкур дар теъдоде аз чумлахои хикматомези Абулфатхи Бустй низ, ки шабехи зарбулмасалу маколахоянд, ба зухур омадаанд [6, с.348-350]. Аз ду девони арабиву форси у, ки дар вакташ Авфй он хар дуро дида будааст [2,с.114], имруз танхо як китъа ва чанд байти пароканда ба форсй ва девони нокиси ашъор ба арабй боки мондааст. Ин девон бо иловаи ашъори парокандаи Абулфатхи Бустй, ки тахиягарон аз манобеи дигар ба даст овардаанд, то кунун се бор (солхои 1877, 1980, 1989) руи чопро дидааст. Нашри охири он, ки аз чониби Д. Хатиб ва Д. Сакол тахия шудааст, ки дар мачмуъ 1909 байтро шомил аст.
Дар асоси девонхои нашршуда метавон исбот кард, ки Абулфатхи Бустй ашъори арабии худро дар анвои мухталифи шеърй эчод кардааст. Бахши бузурги ашъори шоирро мадхияхо фарохам овардааст, ки дар бораи ситоиши бузургони дарбори Сомониён, Бувайхиён ва Fазнавиён суруда шудаанд. Дар кисме аз мадхияхои Абулфатхи Бустй дустони вай, аз кабили Саолибй, Абуалии Домгонй, Абунаср Ахмади Миколй, Сохиб ибни Аббод ва дигарон, ки аз намояндагони маъруфи адабу сиёсати он замон буданд, мавриди ситоиш карор гирифтаанд. Кисме аз ашъори Абулфатхи Бустиро чунин навъхои шеър, мисли газал, рисо, фахр, хамриёт ва хичо ташкил мекунанд. Дар девони Абулфатхи Бустиро шеърхои хикматомез низ фарохам омадаанд, ки симои гуяндаи худро чун шоири насихатгу ва андарзгу муаррифй мекунанд. Дар манобеи адабиву таърихй ишора бад-он рафтааст, ки Абулфатхи Бустй як китъаи шоири хамасри худ Абушакури Балхиро дар колаби шеъри арабй пайрезй кардааст (6, с.308). Тарчумаи арабии як китъа маснавии «Офариннома»-и Абушакури Балхй низ ба калами Абулфатхи Бустй мансуб дониста шудааст [7, с. 112-113]. Зохиран, Абулфатхи Бустй яке аз пешгомони тарчумаи шеърй аз форсй-точикй ба арабй ва баръакс будааст, ки он дар назми ахди Сомониён ривоч дошт [4,с.68].
Аз дур ба дидори ту андар нигаристам, Мацрух шуд он чехраи пурхусну малщат. В-аз гамзаи ту хаста шуд озурда дили ман. В-ин хукми цазоист: царщат ба царохат.
Китъаи мазкури Абушакури Балхй дар тарчумаи Абулфатх Бустй чунин аст:
'¿j^ij »L^all jp ^"iaj ^^Liz j^^L^all jp J Jill ^.ja. LJa
^^.^аЭ ^jj^ll J ^.JA.
Бесабаб нест, ки аз миёни тамоми ашъори бокимондаи Абулфатхи Бустй касидаи нунияи у дар олами ислом шухрати тамом пайдо кардааст [2,с.136]. Ин касида саросар аз панду андарз иборат аст. Бино ба навиштаи Давлатшох, он «кариб хаштод байти гарро»-ро дар бар мегирифт, вале имруз аз он дар худуди 65 байт бокй мондааст [3,с.106].
Касидаи мазкур дар тули асрхои миёна борхо мавриди шарх ва тарчума карор гирифтааст. Аз миёни ин шарххо шурухоти мухтасар ва муфассали Саъолибй (961-1038), Зуннун ибни Ахмади Сарморй (688-1298), Махмуд ибни Усмони Начотй (713-1313), Абдуллох ибни Мухаммади Нукракор (776-1374) маъруфияти бештар доранд [3,с.23-25].
Аз насри Абулфатхи Бустй танхо чанд намуна боки мондаанд, ки шояд барои таъйини вижагихои сабки нависандагии у кофй набошанд, вале бо вучуди ин аз кудрати калам ва матонати баёни у паём мерасонанд. Яке аз ин намунахо номаи кутохест, ки аз чониби султон ба Кобус ибни Вушмгир дар шафоат аз ду нафар навишта шуда ва Саолибй онро дар «Ятимат-уд-дахр»-и хеш накл кардааст.
Бустй шоири зуллисонайн буда, дар хонадоне парвариш ёфт, ки ба форсй гуфтугу мекарданд ва дар мактабхое дарс хонд, ки забони форсй дар он чо роич буд. Аз ин чихат у аз худ осоре ба забони форсй мерос гузоштааст. Вале мутаассифона он осори гаронбах,о ба таври комил ба дасти мо нарасидааст. Хдр чи аз корхои у меномем, ашъоре аст, ки дигарон аз у накл кардаанд. Хоса Авфй, ки дар «Лубоб-ул ал-боб» мегуяд, ки «ман девони форсии уро дидаам, вале акнун ин девонро дар даст надорам» [2,с.454]. Осори вай бештар чанбаи мадхй доранд. Агар мо ба ашъори Бустй аз назари маъно ва мафхуми онхо бингарем, зеботарини онхоро дар миёни амсолу ашъори хикамии у хохем ёфт, ки хосили солхо ва тачориби арзишманди уст. Тамоми ашъори шоир аз фасохату балогат иборат буда, мавзуоти гуногуни динию ахлокй ва мушкилоти асрашро дарбар гирифтааст.
Дар нихоят, бояд кайд намуд, ки бо вучуди шухрату махорати азимаш ахволу осори адабии Абулфатхи Бустй, чун бисёр аз шоирони асрхои Х-Х1, ба таври бояду шояд дар адабиётшиносии точикй омухта нашудааст.
ПАЙНАВИШТ
1. Абдусаттор, А. Арабият ва адабиёти ахди Fазнавиён/А.Абдусаттор.-Душанбе, 2001.-220с.
2. Авфй, Мухаммад ибни Мухаммад. Лубоб-ул-албоб. Аз руи тасхехи Э. Браун. Бо мукаддимаи Мухаммад Казвинй ва тахкикоту таъликоти Саид Нафисй. - Техрон: Х^ирмис, 1389. - 1082с.
3. Ашъори хамасрони Рудакй, Сталинобод, 1958.- 408 с.
4. Броккелман Карл. Таърих ал-адаб ал-арабй, Ч,.1-3.-Кохира, 1959-1962.
5. Ватвот Рашидуддин, Хддоику-с-сехри-фи дакоику-ш-шеъри. тарчумаи Иброхим Амин Шуробй. Миср 1382.
6. Мардонов, Т.Н. Об одном раннем двуязычном персидско-таджикском поэте/ Т.Н. Мардонов //Письменные памятники Востока. История, филология. - М.: Наука, 1979. - С. 121-132.
7. Саолибй. Ятимату-д-дахр фй махосин ахли-л-аср. Ч,илди 2-4. Дор ал-кутуб ал-илмия. Байрут, 1420/2000.
8. ал- Хамавй, Ёкут Муъчаму-л-удабо, ч. 1-2.-ал-Кохира: Дору-л-фикр, 1400/1980.
9. http://komron.info/cr/adabijoti-arabizabon/
10.https://ganjoor.net/manoochehri/divanm/ghaside-ghete/sh67
REFERENCES
1. Abdusattor, A. Arabism and Literature of Ghaznavid Period. - Dushanbe, 2001. - 220 p.
2. Awfi, Muhammad ibn Muhammad. Lubob-ul-albob. Under the editorship of E. Brown. With an introduction by Muhammad Qazvini and research of Said Nafisi. - Tehran: Hirmis, 1389. - 1082 p.
3. Poems of Rudaki's Companions. - Stalinabad, 1958. - 408 p.
4. Brockelman Carl. History of al-adab al-arabi. - V.1-3.-Cairo, 1959-1962.
5. Watwat Rashiduddin, Hadoiqu-s-sehri-fi daqaiqu-sh-sheiri. translation by Ibrahim Amin Shurobi. -Egypt, - 1382.
6. Mardonov T.N. About one Early Bilingual Persian-Tajik Poet // Written monuments of the East. History, philology. - М.: Science, 1979. - P. 121-132.
7. Saolibi. Yatimatu-d-dahr fi mahasin ahl-l-asr. - V.V. 2-4. Dor al-kutub al-ilmiya. Beirut, 1420/2000.
8. al-Hamawi, Yaqut Mujamu-l-udabo. - V.V. 1-2. -al-Cairo: Daru-l-fikr, 1400/1980.
9. http://komron.info/cr/adabijoti-arabizabon/
10. https://ganjoor.net/manoochehri/divanm/ghaside-ghete/sh67
