CC BY
3ÜMUMi T9HSiL M9KT9BL9RiND9 COGRAFiYA F9NNiNiN T9DRiSiN9
MÜASiR YANA§MALAR
QASIMOVA TÜRKAN VALEH QIZI
ADPU - nun nazninda Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Kollecinin cografiya müallimi
Xülas3. Mdqalddd ümumi tahsil maktablarinda cografiyanin tadrisina müasir yanagmalardan bdhs edilir. §agirdlar tarafindan materialin daha darindan manimsanilmasina kömak edan innovativ metod va texnologiyalara xüsusi diqqat yetirilir. Müallimlarin qar§ila§diqlari asas gatinliklar tahlil edilir va onlarin aradan qaldirilmasi ügün effektiv strategiyalar taklif edilir.
Tadqiqatyeni metodlarin tadrisprosesinda ugurlu tatbiqinin praktiki nümunalarina asaslanir. Müalliflar §agirdlarin fanna maragini artirmaq ügün müasir texnologiyalarin va faal talim metodlarinin inteqrasiyasinin vacibliyini vurgulayirlar. Tadqiqatin naticalari ham müallimlar, ham da cografiyanin tadrisinin keyfiyyatini artirmaq istayan tahsil müassisalari ügün faydali ola bilar.
Agar sözlw. Ümumi tahsil maktablari, cografiya, tadris, §agird, metod.
Ключевые слова: Общеобразовательные школы, география, преподавание, ученик, метод.
Keywords: General education schools, geography, teaching, student, method.
Ümumi tahsil maktablarinda cografiyanin tadrisi tabiatin va camiyyatin öyranilmasina kompleks yana§masi ila digar fanlardan farqlanir, maktab tahsilinin bütün pillalarinda §agirdlarin ekoloji tarbiyasi maqsadlarina nail olmaq ü<ün mühüm potensiala malikdir [1]. Cografiya fanni ham atraf mühiti, ham camiyyati, ham da demoqrafiya, etnoqrafiya, naqliyyat cografiyasi, turizm, dinlar, madaniyyat va bir <ox ba§qa sahalari öyranir. Cografiya fanni arazilarin, ölkanin va dünyanin davamli inki§afini, planetin qlobal problemlarini ara§dirir va §agirdlarda dünya va proseslar haqqinda vahid anlayi§ formala§diran bir fann kimi onun tadrisi metodologiyasina mühüm yer verilmalidir.
Hazirda dünyanin bir <ox ölkalarinda qlobal tahsil makanina daxil olmaga yönalmi§ yeni tahsil sistemi qurulur. Bu proses müasir innovativ tadris metodlarinin tadris prosesina tatbiqi ila mü§ayiat olunur.
Cografiya idrak faaliyyatinin aparici oldugu bir fanndir. §agirdlarin talim faaliyyatinin asas növlari izah etmak, müqayisa etmak, sistemla§dirmak, asililiqlari müayyan etmak, tahlil etmak va s. Bu bacariqlar asasan praktiki ma§gala i§lari yerina yetirmakla formala§ir. Belalikla, cografiyada praktiki i§ takca fanni deyil, ham da meta-fanni öyranma naticalarina nail olmagin asas yoludur. Üstalik, cografiyanin bir akademik fanni kimi spesifikliyi istanilan marhalada - yeni materialin öyranilmasi, biliklarin takrarlanmasi, möhkamlandirilmasi, ümumila§dirilmasi va sinaqdan ke<irilmasi zamani tadris va idrak prosesinin tarkib hissasi olan sinifda macburi praktiki faaliyyatlari nazarda tutur. [3]
Müallimin tadris prosesinda müasir innovativ talim metodlarindan istifada etmasi praktiki situasiyalara yeni yana§malarin inki§afina, §agirdlarin yaradiciliq qabiliyyatlarinin inki§afina kömak edir. Müasir maktab müallimlardan yüksak bacariq, pedaqoji savad va sari§ta talab edir. Ham da §agirdlarin elmi funksional savadinin formala§dirilmasi yolunda cografiya müallimi yeni tadris metodlari se<malidir.
Cografiya darslarinda innovativ talim metodlarindan istifada §agirdlarin idrak faalliginin artmasina sabab olur, biliklari zanginla§dirir, sistemla§dirir va möhkamlandirir, onlarin §üurlu istifadasina §arait yaradir.
Cografiya darslarinda innovativ metodlardan istifada imkan verir:
• §agirdlarin idrak faaliyyatini güclandirmak;
• tarbiyavi effektlari artirmaq, darslari yüksak estetik saviyyada ke<irmak;
• §agirdlarin atraf alamin informasiya axinlarini idara etmak bacariqlarini inki§af etdirmak;
• müxtalif saviyyali öyranmaya hazir olan §agirdlara differensial yana§ma hayata ke<irmak;
• materialin öyranilmasinin keyfiyyatinin yüksaldilmasi.
Cografiya darslarinda u§aqlarin ya§ xüsusiyyatlari nazara alinmaqla a§agidakilardan istifada
olunur:
• adaptasiya-propedevtik texnika;
• problem asasli talim metodu;
• layiha metodu;
• interaktiv metod;
• informasiya va kompüter texnologiyalari (iKT);
• oyun üsulu;
• gazintilar va ekskursiyalar vasitasila dünyani kaf etmak üsulu. [5]
Fannin tadrisinda maqsadlardan biri §agirdlarin öz ugurlarini, intellektual rifahini hiss etmalari ü9ün rahat talim mühiti yaratmaqdir ki, bu da talim prosesinin özünü mahsuldar edir. Cografiya tadrisinda interaktiv metodlar faal metodlarin müasir formasidir. interaktiv üsul biri ila qar§iliqli alaqada olmaq, söhbat, dialoq rejiminda olmaq demakdir. Faal metodlardan farqli olaraq, interaktiv metodlar §agirdlarin takca müallimla deyil, ham da bir-biri ila daha geni§ qar§iliqli alaqasina va talim prosesinda §agirdlarin faaliyyatinin üstünlük ta§kil etmasina yönalmi§dir:
> Beyin firtinasi (hücum).
> Mini-mühazira
> Test tap§iriqlari
> Rol oyunu
> Oyun ma§qlari
> Layihanin hazirlanmasi
> Situasiya tipli tap§iriqlar
> Müsahiba
> Situasiyalarin simulyasiyasi
> Talim9i kimi faaliyyat
> Hekaya rasmlarinin müzakirasi [3 ].
Cografiyanin tadrisi metodlari sistemina a§agidakilar daxildir:
✓ biliyin §ifahi taqdimati (hekaya, izahat, maktab mühazirasi, söhbat);
✓ yerin öl9ülmasi va arazi planinin tartib edilmasi üzarinda i§lamak;
✓ cografi mü§ahidalar;
✓ tacrübalar; ayani vasaitlarla i§lamak (xaritalar, rasmlar, filmlar, maketlar,);
✓ darslik va alava adabiyyatla i§lamak.
Praktiki sistemda xaritalarla i§lamak aparici yer tutur . Cografi ila i§ üsullarinin ahamiyyati cografiyanin tadrisi ü9ün xaritalar onunla müayyan edilir va xarita olmadan he9 bir cografiyanin asas xüsusiyyatini dark etmak mümkün deyil. Xaritasiz cografiyada öyranilan böyük arazilarin formasi va öl9üsü, cografi arazilarin qar§iliqli alaqasi ba§a dü§üla bilmaz. Cografi manbalardan biri kimi xaritanin dayari biliklar §agirdlarda arazinin sada planlarini tartib etmak va hazir xaritalari oxumaq üzra güclü bacariqlarin formala§dirilmasi ehtiyacini müayyan edir. Bu bacariqlar §agirdlarin praktiki talima hazirlanmasinin aspektlarindan birini ta§kil edir [2].
Tabiatda, ahalinin sosial va istehsalat hayatinda aparilan mü§ahidalar cografiyanin tadrisini hayata yaxinla§dirir. Xaritalar va cografi mü§ahidalar cografiyanin tadrisinin bütün digar metodlarina, elaca da cografiyada tadris i§inin ta§kili formalarina, tadris avadanliqlari sistemina mühüm tasir göstarir. Cografiyanin tadrisinda har hansi bir metodun ugurlu tatbiqi xaritalarla i§lamak ü9ün müxtalif üsullarla macburi birla§ma, cografiya prosesinda §agirdlarin alda etdiklari materiallardan geni§ istifada etmakla müayyan edilir [4].
Cografiya fanni üzra tadris i§inin ta§kili a§agidaki formalarda hayata ke9irilir:
1 - dars (asas forma),
2 - ekskursiya,
3- cografi ma§galalar.
Cografiya darsinin metodik cahatdan düzgün ta§kili darsin mövzusuna uygun olan müayyan bir sira xaritalarin, atlaslarin, qlobuslarin, rasmlarin, cadvallarin, diaqramlarin olmasini nazarda tutur.
interaktiv tadris metodu cografiya darsinda mövzularin ümumila§dirilmasi zamani tatbiq edilmi§dir. Dars zamani §agirdlar mövzu üzra öyrandiklari biliklari takrarlayir, praktiki masalalar hall etdilar, qurulmuç piramidalari tahlil edirlar. Bazi §agirdlara biliklarini yeni situasiyaya tatbiq etmak va natica çixarmaq ûçûn tapçiriq verilir.
interaktiv metodlar talim prosesini intensivlaçdirmaya va biliklari daha alçatan etmaya kömak edir, hamçinin tahsil malumatlarini tahlil edir va tadris materialinin manimsanilmasina yaradici yanaçir. Cografiya darslarinda interaktiv va audiovizual tadris vasitalarindan yeni biliklar öyranarkan va keçilan materiali möhkamlandirarkan istifada oluna bilar.
Tabiat, sanaye va kand tasarrüfatina maariflandirici ekskursiyalar keçirilir. Tabiata ekskursiyalarin mövzusu yerli §araitla müayyan edilir va yerli cografi xüsusiyyatlar haqqinda tasavvürlarin toplanmasi vazifasina tabedir. Ekskursiyanin taçkili 3 asas addimi ahata edir: müallim va §agirdlarin ekskursiyaya hazirlanmasi, ekskursiyanin aparilmasi, naticalarin yekunlaçdirilmasi va alinan materiallardan istifada edilmasi. Mü§ahida müallimin izahi ila, §agirdlarin müxtalif tapçiriqlari yerina yetirmasi ila birlaçdirilir [6].
Yerli va cografi tadqiqatlara galdikda, internet saytinin sistemli §akilda ta§kili maqsadi ila hayata keçirilir. Cografi cahatdan. saytlarda §agirdlar meteoroloji tadqiqatlar aparirlar. Tadris i§inin taçkilinin bu formasi, §agirdlarda ta§abbüskarligin inki§afina takan vermak, mü§ahidaçilik vardiçlarini açilamaq, müxtalif alatlardan istifada etmakla, maktabin yenidan qurulmasi dövründa mühüm tarbiyavi ahamiyyat kasb edir.
Cografiya tadrisi metodlarinin içlanib hazirlanmasinda qabaqcil müallimlarin öz tacrübalarini ümumila§dirmasi böyük ahamiyyat kasb edir. Maktablar ^ün müallim hazirligi cografi mütaxassislar tarafindan hayata keçirilir. Onun öyranilmasinin asas predmeti bazi alaqali elmlarin (kartoqrafiya, geologiya, iqtisadiyyat va s.) elementlari ila cografiyanin asaslarinin ganc nasla öyradilmasinin sosial prosesidir.
> Niya öyratmak lazimdir? (hadaf komponenti)
> Na öyratmak lazimdir? (mazmun komponenti)
> Neca öyratmak olar?
> Motivasiya komponenti
> Qiymatlandirma komponenti.
Cögrafiya tahsilinin mazmununu inkiçaf etdirir 4 asas komponentini birlaçdiran metodologiya:
> bilik - idrak faaliyyati tacrübasi,
> vardi§ va bacariqlar
> yaradici faaliyyat metodlarinin tacrübasi
> problemli vaziyyatlarda qarar qabul etmak bacarigi, tacrüba. dünyaya emosional va dayara asaslanan münasibat.
informasiya texnologiyalarinin süratli inkiçafi ahalinin maçgulluq va maçgulluq strukturunu kaskin çakilda dayiçir, yeni peçalar va i§ yerlari yaradir. Getdikca daha çox insan bu informasiya camiyyatinin üzvü olur.Cografiya darslarinda informasiya va kompüter texnologiyalarindan istifada tadris materialinin manimsanilmasini asanlaçdirir va çagirdlarin yaradiciliq qabiliy- yatlarinin inkiçafi üçün yeni imkanlar yaradir. Qeyd etmak lazimdir ki, multimedia taqdimatlar- indan istifada cografiyaya maragi artirir. Kompüter taqdimatlarindan istifada darsi ayani va ifadali etmaya, taxayyülla qavrayiç yolu ila tadris materialini daha darindan yadda saxlamaga, onun emosional tasirini güclandirmaya imkan verir. Multimedia darslarinin - taqdimatlarin açkar üstünlüklari ondan ibaratdir ki, çagirdin cografiyaya akademik bir fann kimi münasibati keyfiyyatca dayiçir. §agirdlarin sinifda öyranma faalligi artir [2].
Bütün növ interaktiv, audiovizual va ekran-sasli tadris vasaitlarindan istifada çagirdlarin fanlari öyranmaya müsbat motivasiyasinin artirilmasina yönalib. Bu, çagirdlarin idrak faaliyyatinin aktivlaçmasina, onlarin tafakkürünün inkiçafina, müasir informasiyala§mi§ camiyyatda çaxsiyyatin faal mövqeyinin formalaçmasina gatirib çixarir. Bu vasitalardan istifada çagirdlarin yaradiciliq qabiliyyatlarinin inkiçafini va müstaqil i§i davam etdirmak istayini tamin edir. iKT va audiovizual vasitalarin kompleks istifadasi bu cür faaliyyatlarin taçkili vasitasina çevrila bilar.
Oyun metodundan istifada yeni materialin öyranilmasinin uguru va öyranma motivasiyasinin saviyyasinin yüksaldilmasi üçün çox vacibdir. Oyun metodlari talim prosesini aktivlaçdirir, maktablilarin yaradiciliq qabiliyyatlarini inkiçaf etdirir: dü§ünmak, dü§ünmak va öz nöqteyi-nazarini müdafia etmak bacarigi. Bela ki, cografiya darslarinda müasir innovativ talim metodlarindan istifada §agirdlarin idrak faalliginin artmasina sabab olur, biliklari zanginlaçdirir, sistemlaçdirir va möhkamlandirir.
Ümumi tahsil maktablarinda cografiyanin tadrisi metodikasi inki§af etdikca onun mantiqla alaqalari darinlaçir. Cografiya fanni üzra anlayiç va bacariqlar sisteminin qurulmasinda, tadris vasaitlari sisteminin içlanib hazirlanmasinda mantiq qanunlarindan istifada olundugu metodiki tadqiqatlar aparilmi§dir.
Cografiya fanninin tadrisinin marhalalari: я ümumi va fardi kurslar üzra fann proqramlarinin qurulmasi prinsiplarinin, seçim meyarlarinin
içlanib hazirlanmasi; я maktablilar arasinda formalaçmali olan dayarlar sisteminin müayyan edilmasi; я tahsilin mazmununun §agirdlarin ictimai faaliyyati ila doldurulmasi. Bu, talim prosesi zamani
alda edilmi§ biliklari praktikada tatbiq etmaya imkan veracak; я cografiya fannin üzra tadris standartin takmillaçdirilmasi; я akademik fann üzra nazariyya ila faktlar arasinda alaqanin müayyan edilmasi; я fiziki va iqtisadi-cografi biliklarin inteqrasiyasi; Müasir dövrda tadris metodlarinin maqsadlari:
o Maktab cografi tahsilinin strukturunun va mazmununun onun standartlaçdirilmasinin
zaruriliyi ila alaqadar inki§afi. o ömak tarbiyasinda cografiyanin rolunun artirilmasi va maktab §agirdlarinin dialektikmaterialist dünyagörü§ünün formalaçmasi. o Cografiyanin tadrisi ^ün yeni texnologiyalarin içlanib hazirlanmasi va tatbiqi. o Çagirdlarin yaradiciliq faaliyyati tacrübasinin va dünyaya emosional va dayarli münasibatin
inkiçafi problemlarinin inki§afi. o Sinif-dars sisteminin müasirla§dirilmasi va cografiya darslarinda tadrisin ta§kili formalari. Ümumi tahsil maktablarinda cografiya fanninin müasir inki§af marhalasinda qitalarin öyranilmasinin aktiv va interaktiv metodlarindan istifada hayati ahamiyyat kasb edir. Natica etibarila, cögrafiya darsinda talimin taçkilina farqli yanaçma talab olunur, bu, çagirdlarin va müallimin talim qarçiliqli faaliyyatinda mövqelarini dayiçmaya imkan verir. Bu zaman talim prosesinda cografiya müalliminin rolu getdikca daha çox çagirda maslahat vermakla azalir [3].
Cografiya fanni maktabda çagirdlara planetimiz va insanlar haqqinda hartarafli tasavvür yaradan yegana fanndir. §agirdlari idrak yolu ila sosial-iqtisadi va tabii proseslara tasir etmak ^ün mühüm alat kimi arazi yanaçmasi ila tani§ edir.
Pedaqogikanin an çatin va mühüm vazifalarindan biri hala da öyranmaya maragin artirilmasi problemidir.Bir çox insanlar "metod" va "texnika" terminlarini qari§diraraq, onlardan sinonim kimi istifada edirlar.
Müallimin pe§a faaliyyatinda hamiça axtari§, pedaqoji yaradiciliq ^ün zamin var va ananavi metodologiya saviyyasinda deyil, sonraki texnoloji saviyyadadir. Yeni texnologiyanin fann metodologiyasinin tarkib hissasi kimi istifadasi cografiya müallimlarininda faaliyyatinin taminatli pedaqoji naticasini alda etmayi nazarda tutur. §agirdlar isa bu naticani fann üzra hazirliq keyfiyyatinin qiymatlandirilmasi dövründa a§kar edirlar. Müasir maktaba an yax§i ananalara asaslanan, §agirdlarin fardi xüsusiyyatlarini nazara alan prinsipial yeni tahsil sistemi lazimdir.
Yeni tahsil texnologiyalari müallim va §agirdin ham tahsil, ham da praktiki ahamiyyatli vazifalarin hallina yönalmi§ qarçiliqli alaqali faaliyyatinin ön plana çixdigi bela bir tahsil prosesinin qurulmasi ^ün innovativ modellar taklif edir.
Yeni tahsil texnologiyalari (modul talim, saviyya diferensiallaçdirma texnologiyasi, layiha metodu, distant tahsil va s.) §agirdlarin müstaqil faaliyyatlar naticasinda tahsil problemini hall etmalarini tamin edan xüsusi talim forma va metodlarinin macmusudur.
ЭDЭBiYYAT SÍYAHISI:
1. Разумная Е. В. Использование современных педагогических технологий на уроках биологии// Теория и практика образования в современном мире: материалы Междунар. науч. конф. (г. Санкт-Петербург, февраль 2012 г.). — СПб.: Реноме, 2012.
2. Чурилов, А. А. Современные технологии обучения в образовательных учреждениях / А. А. Чурилов. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2012. — № 11 (46). — С. 497500.
3. Цикало Е.С. Практикум по методике обучения биологии (инновационные методика подготовки учителя биологии). Учебное пособие. - Владимир: ВлГУ, 2013. - 78 с.
4. Е.А. Галкина Технологии обучения биологии: Учебно-методическое пособие. - М.: ИПК КГПУ, 2011.
5. Сальникова Т.П. Педагогические технологии: Учебное пособие.- М.: ТЦ Сфера, 2005.
6. Иванцова Л. И. Применение информационно-коммуникационных технологий в предпрофильном обучении. 2014.
7. https://cyberleninka.ru/article/n/metodika-prepodavaniya-biologii-v-svete-sovremennyh-pedagogicheskih-tehnologiy-1
