CC BY
0Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
ÍNKULÍZÍV T9LÍMD9 SAGLAMLIQ ÍMKANLARI M9HDUD §AGÍRDL9RÍN BÍOLOGÍYA F9NNÍN9 OLAN MARAQLARININ ARTIRILMASI
M9MM9DOVA AFAQ RAMÍZ QIZI
ADPU - nun nazninda Azarbaycan dövlat Pedaqoji Kollecinin biologiya müallimi
Inklüziv tahsil mövcud fiziki, intellektual, sosial, emosional, linqvistik vd digar xüsusiyyat-larindan asili olmayaraq har bir §axsa ümumi tahsil müassisalarinda tahsil almaq imkanmm verildiyi tahsilformasidir. "Inklüziv tahsil" anlayi§i tahsilin asas insan hüququ olduguna va daha adalatli camiyyat ügün zamin yaratdigina inamdan formala§mi§dir. Hazirda ümumtahsil maktablarinda saglamliq imkanlari mahdud u§aqlarin tadrisi geni§ yayilmi§ hadisaya gevrilir. Bu baximdan, bela u§aqlarin inki§afi, tarbiyasi va tahsili ügün optimal §araitin yaradilmasi problemi aktualla§ir.
Maqalada inklüziv tahsilda faal talim metodlarindan istifadanin mümkünlüyü va xüsusiyyatlari müzakira olunur. Hamginin biologiya fanninin tadrisi prosesinda istifada olunan talim metodlari ara§dirilir. Ümumi tahsil sistemina inklüzivliyin tatbiqi ila müallimlar har bir §agirdin, elacada saglamliq imkanlari mahdud §agirdlarin tahsil ehtiyacini ödamaya borcludurlar. Tadris prosesinin düzgün ta§kili ila mazunlarin camiyyatin amak hayatina ugurlu va ya qanaatbax§ §akilda daxil edilmasi, onlarin madani-etik normalara uygunlugu, atraf alama düzgün münasibat sisteminin formala§dirilmasi imkanlari yaranir.
Agar sözlw. Inklüziv tahsil, saglamliq imkanlari mahdud, §agird, biologiya.
Ключевые слова: Инклюзивное образование, ограниченные возможности здоровья, ученик, биология.
Keywords:. Inclusive education, disabled, student, biology.
Ölkamizda tahsil islahatlarinin an vacib vazifalarindan biri maariflanmi§, yaradici bir insanin hazirlanmasi, onun fiziki va manavi saglamliginin formala§dirilmasidir. Bu problemin halli §agird §axsiyyatinin inki§afina yönalmi§ tahsil prosesinin mazmunu va metodlarinin psixoloji va pedaqoji asaslandirilmasini ahata edir. Bununla alaqadar olaraq, maktabda müallimlar §agirda fardi yana§manin hayata ke9irilmasina kömak edacak metodlarin tatbiqina ehtiyac duyurlar.
inklüziv tahsil ideyasi son onilliklarda tahsil sistemi tarafindan tadrican tatbiq edilir va xüsusi qaygiya ehtiyaci olan u§aqlara normal siniflarda va ya qruplarda tipik talabalarla yana§i öyranma imkani yaradir. inklüziv tahsil kimi taninan tahsil strategiyasi har bir u§agin farqli oldugunu va farqli talablara malik oldugunu qabul edir. Müasir marhalada inklüziv tahsil fardi xüsusiyyatlarindan, tahsil nailiyyatlarindan, ana dilindan, madaniyyatindan va fiziki imkanlarindan asili olmayaraq, istisnasiz olaraq bütün u§aqlarin tahsila barabar 9ixi§ini tamin etmak va lazimi §arait yaratmaq maqsadi da§iyir.
inklüziv tahsil kontekstinda ümumtahsil maktabinda biologiyanin tadrisi takca ümumi tahsil problemlarini deyil, ham da saglamliq imkanlari mahdud u§aqlarin inki§af xüsusiyyatlari ila müayyan edilan konkret vazifalari hall edir. Bela §araitda biologiyanin tadrisinin tahsil vazifasi elementar ideya va anlayi§larin formala§dirilmasi, §agirdlarin psixofiziki inki§afindaki 9ati§mazliqlarin düzaldilmasidir.
inklüziv tahsil har bir §agirdin öz öyranma va inki§af xüsusiyyatlarina, maraq va ehtiyaclarina, tahsil mühitinda i§tirakina va bu istiqamatda pe§akarlara dastak proseslarina uygun tahsila 9ixi§ini talab edan "anlayi§"dir. inklüziv tahsil proqram, kurikulum va ya yana§ma deyil, har §eydan avval bir anlayi§dir. inklüziv Tahsilin mühüm ahamiyyati bunlardir:
• Müxtalif inki§af xüsusiyyatlari va öyranma ehtiyaclari olan u§aqlarin öyranilmasi Bu, onlara öz mühitlarinda birga ya§amaga, ba§qalarina hörmat etmaya va camiyyatin dayarli üzvü olmaga imkan verir.
• U§aqlarin güclü taraflarini vurgulayir.
• Ayri-se9kilik yaradan tahsil mühitindan yarana bilacak ayri-se9kilik yana§malarinin qar§isini alir.
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
• U§aqlar arasindaki farqlardan asili olmayaraq maktaba galan bütün u§aqlara fayda vermayi hadaflayir.
• Bütün u§aqlarin inki§afini va akademik ugurunu dastaklayir.
• Ailadan kanar mühitlarda u§aqlarin sosial va qar§iliqli alaqalarinin inki§afina imkan yaradir.
• Bütün u§aqlarin ictimai hayatda i§tirakini tamin edir.
Müasir pedaqoji tacrübada saglamliq imkanlari mahdud olan u§aqlarin öyradilmasi problemi getdikca aktualla§ir. Fiziki va aqli qüsurlu u§aqlarin sayi artir. Saglamliq imkanlari mahdud u§aqlarin dövlat maktabina inteqrasiyasi müallimlar qar§isinda takca tarbiyavi vazifalari deyil, ham da islah i§larini da qoyur.
Müallimin saglamliq imkanlari mahdud u§aqlarla ugurlu i§lamasi darslarda xüsusi pedaqoji texnologiyalarin tatbiqindan asilidir ki, bu da sinifda har bir u§aga fardi yana§ma tapmaga va bütövlükda §agirdin aqli inki§afindaki 9ati§mazliqlari düzaltmaya imkan verir. Bu kateqoriyali u§aqlar ügün an ugurlu olani atraf alamla bagli darslarda korreksiyaedici va inki§af etdirici ma§qlarin istifadasidir:
• diqqatin inki§af saviyyasi, konsentrasiyasi va sabitliyi;
• mantiqi tafakkürün inki§af saviyyasi;
• vizual-obrazli va mantiqi tafakkürün inki§afi;
• nitqin inki§afi;
• tahsil faaliyyatinin metodlarinin i§lanib hazirlanmasi.
Biologiya fanninin inklüziv tahsil kontekstinda tadrisi takca ümumi tahsil problemlarini deyil, ham da saglamliq imkanlari mahdud u§aqlarin inki§af xüsusiyyatlari ila müayyan edilan konkret vazifalari hall edir. Tadris malumatlarinin qavranilmasinda va bioloji obyektlar haqqinda düzgün tasavvürlarin formala§dirilmasinin gatinliyi ila alaqadar olaraq, tadris prosesinin fardila§dirilmasina, eyni zamanda §agirdlarin idrak faaliyyatinin intensivla§dirilmasina ehtiyac yaranir.
Biologiya darslarinda §agirdlarda idrak prosesinin inki§afi ügün asas didaktik va metodoloji §artlara a§agidakilar daxildir:
• §agirdlar müstaqil axtari§ prosesina calb edilmasi;
• §agirdlarin tahsil faaliyyatinin müxtalifliyinin tamin edilmasi;
• §agirdlara mümkün olan tadris materialinin taklif edilmasi;
• §agirdlarin manimsadiklari bilik va bacariqlarin keyfiyyatini yoxlamaq ügün müxtalif formalardan istifada etmak;
• Heyvan va bitkilarin hayatindan maraqli faktlarin sinifda müzakirasi;
• Müallimin §agirdlara mehriban münasibati, onlarla maxfi ünsiyyati, dialoqa sövq etmasi.
Biologiyanin tadrisi üzra proqramlari alilliyi olan §agirdlarin psixofiziki inki§afinin
xüsusiyyatlari nazara alinmaqla tartib edilir va onlarin aqli inki§afina töhfa verir. Biologiyanin tadrisi §agirdlarin aqli va fiziki inki§afindaki gati^mazliqlarin aradan qaldirilmasina yönalib. Müallimlar darsi ela planla§dirmalidirlarki, bir darsda müxtalif inki§af saviyyali u§aqlar eyni mövzunu öyransinlar, lakin §agirdin aldigi malumat onun §axsi tahsil proqramina adekvat olsun. §agirdlarda canli va cansiz tabiatla tani§liq prosesinda mü§ahida, nitq va tafakkür inki§af edir, onlar an sada sabab-natica alaqalarini va canli orqanizmlarin öz aralarinda va cansiz tabiatla qar§iliqli alaqasini, atrafdaki insanlarla münasibatini qurmagi öyranirlar.
inklüziv tahsilda biologiya darslarinda faal talim metodlarinin praktiki tatbiqi vacibdir. Faal talim metodlari tadris materialinin manimsanilmasi prosesinda §agirdlari faal zehni va praktik faaliyyata sövq edan üsullardir. Bu talim metodlarindan istifada prioritet dayarlarin - müstaqillik, tanqidi dü§ünca, tolerantliq va müsbat aktiv hayat mövqeyinin inki§afina kömak edir. Faal talimin forma va metodlarindan istifadaya asaslanan xüsusi ta§kil edilmi§ tahsil va idrak faaliyyati alilliyi olan §agirdlarda zaruri biliklarin formala§masina va onlarin müasir camiyyata daha tam inteqrasiyasina kömak edir. Belalikla, darsin avvalinda faal metodlar §agirdlarda darsa psixoloji ahval-ruhiyya yaratmaga, ilkin motivasiyanin formala§masina töhfa vermaya, bütün §agirdlari talim prosesina calb etmaya, ugur situasiyasi yaratmaga imkan verir. Talim prosesinda motivasiyanin
Impact Factor: SJIF 2G21 - 5.S1 2G22 - 5.94
mühüm rol oynadigini da söylamak lazimdir. Motivasiya tahsil faaliyyatini ba§a çatdirmaga yönalmi§ saylari baratan, istiqamatlandiran va dastaklayan bir prosesdir.
Vizual tadris vasitalarindan istifada etmadan faal talim metodlarini tasavvür etmak çatindir. Biologiya darslarinda onlardan darsin mövzusundan va maqsadindan asili olaraq müxtalif kombinasiyalarda istifada oluna bilar.
Vizuallaçdirma talimin bütün marhalalarinda tahsil prosesinin zaruri va tabii vasitasidir. Saglamliq imkanlari mahdud olan §agirdlarin tafakkürü ham struktur xüsusiyyatlarina göra, ham da §axsi tacrübanin olmamasi va markazi sinir sisteminin inkiçafi xüsusiyyatlarina göra asasan konkretdir. Ona göra da onlar ^ün ayani vasaitlarin rolu xüsusila böyükdür. K.D. Uçinski yazirdi: "U§aga ona malum olmayan be§ kalma öyradin va o, uzun müddat aziyyat çakacak, lakin bu sözlarin iyirmisini §akillarla alaqalandirin va u§aq onlari tez öyranacak". Vizuallaçdirma aktiv talim metodlarindan geni§ istifada etmaya imkan verir va sadaca olaraq, alilliyi olan uçaqlar ^ün lazimdir. Vizual vasitalar birbaça mü§ahida üçün alçatmaz olan faktlar va hadisalar arasinda alaqa yaratmaq ^ün dastak rolunu oynaya bilar va müallimin sözü mü§ahidani taçviq edir, uçaqlari aparilan mü§ahidalari dark etmaya va §arh etmaya yönaldir. Vizual vasaitlar çox müxtalifdir, bunlara:
> maniken va modellar daxildir;
> çakilmiç - cadvallar (çakilmiç va qura§dirilmi§), alimlarin portretlari, didaktik paylama
materiallari.
Modellar tabii obyektlari daqiq suratda kôç^an kômakçi vasitalardir. Malumatin vizuallaçdirilmasi saglamligi mahdud uçaqlar üçün (eçitma angalli u§agi) ^ün çox vacibdir, ona göra da biologiyanin tadrisinda rasmlardan istifada etmak, uçaqlarla birlikda rasm çakmak va maariflandirici plakatlar, diaqramlar hazirlamaq daha da maqsadauyöundur. Uçaqlar tahsil prosesinda içtiraklarindan xabardardirlar va onlara tapçirilan har hansi i§i, o cümladan kagiz üzarinda obyektlarin çakilmasi, kasilmasi va paylanmasi kimi içlari samarali çakilda yerina yetirmaya çaliçirlar.
Maktablarda VI sinifda Biologiya darsinda "Bitkilarin generativ orqanlari" faslinda "Meyva" mövzusunun tadrisi zamani meyva, agac gövdalari va s. modellardan istifada müallimlar ^ün maqsadauygundur. Dars zamani bu modellardan istifada §agirdlarin maragina sabab olur, onlarin faaliyyatini aktivlaçdirir.
Korreksiya-inkiçaf texnologiyalari innovativ texnologiyalarin ananavi talim metodlari va formalari ila birlaçmasini ehtiva edir ki, bu da tadris prosesinin takmillaçdirilmasinda yeni effekt verir. Naticada §agirdlarin özlarinin tahsil faaliyyati va biliklari artir. Pedaqoji tacrübada korreksiya ila har hansi bir texnologiya istiqamati aparici istiqamatlardan birina çevrilir, sadaca olaraq onun harada daha rasional tatbiq oluna bilacayini bilmak lazimdir.
Darslar keçirilarkan informasiya-kommunikasiya texnologiyalarindan faal istifada olunur. Çagirdlara multimedia taqdimatlarina, maariflandirici sanadli filmlara va badii filmlara baxmaq taklif olunur.Bundan alava, darslar zamani müxtalif didaktik materiallardan istifada olunur:
• proqram mövzulari üzra cadvallar va plakatlar, kartlar, illüstrasiyalar,
• plakatlar,
• bitkilarin, tabii obyektlarin quruluçunun modellari,
• haçaratlarin, minerallarin kolleksiyalari;
• heyvan skeletlari.
Biologiya darslarinda kompüter proqramlarindan aktiv istifada etmak, talim prosesini daha aylancali va alçatan edir.Har hansi mövzunun tadris prosesinda istifada edirlar:
> kompüter oyunlari pedaqoji vasita kimi fardila§dirilmi§ talimin hayata keçirilmasi üçün
kommunikasiyalar;
> darslarda va sinifdankanar faaliyyatlarda multimedia taqdimatlari.
Bela darslarin keçirilmasi müallimdan xüsusi hazirliq i§i talab edir. Darslar daha maraqli, daha emosional olur, çagirdlara qavrayi§ prosesinda öz görma, eçitma va taxayyüldan istifada etmaya imkan verir ki, bu da onlara öyranilan materiali daha darindan manimsamaya imkan verir. Multimedia taqdimati malumati an vizual va asan ba§a dü§ülan formada taqdim etmaya imkan verir. Xüsusi
Impact Factor: SJIF 2G21 - 5.S1 2G22 - 5.94
qaygiya ehtiyaci olan uçaqlar demak olar ki, hami§a bilmadan azbardan istifada edirlar. Onlarin diqqatini çakan va maraqli görünan §eylari xatirlayirlar.
• test texnologiyalari (elektron testlar, elektron krossvordlar, interaktiv krossvordlar, interaktiv oyunlar va konkret mövzu üzra simulyatorlar).
• audiovizual texnologiyalar
• kompüter simulyatorlari.
Har bir müallim biologiyanin akademik bir fann kimi maqsadina uygun olan i§ formalarini seçmak hüququna malikdir. Tabii ki, maktabda biologiyanin tadrisi dayiçikliklar talab edir. Bu proses uzundur. Bu, ilk növbada, §agirdlarin faalligindan, onlarin bu fann üzra özünü daim takmillaçdirmak istayindan asili olacaq.Bütin bu proseslarin reallaçdirilmasi zamani saglamliq imkanlari mahdud §agirdlarin fiziki qüsurlarinin hansi yönda oldugu nazara alinmalidir.
Ümumtahsil maktabinda saglamliq imkanlari mahdud §agirdlarin tahsilinin taçkili onlarin digar §agirdlarla daimi ünsiyyatini tamin edir, onlarin ugurlu sosial adaptasiyasi problemlarinin samarali hallina töhfa verir, camiyyatin hayatinda hartarafli içtirakini tamin edir. Tadris prosesinin düzgün taçkili ila mazunlarin camiyyatin amak hayatina ugurlu va ya qanaatbax§ §akilda daxil edilmasi, onlarin madani-etik normalara uygunlugu, atraf alama düzgün münasibat sisteminin formalaçdirilmasi üçün imkan yaradir.
Yuxarida deyilanlarin aktualligina asaslanaraq, man öz içimda qarçiya açagidaki maqsad qoymuçam:
> inklüziv tahsil çaraitinda biologiya darslarinda faal tadris metodlarinin praktiki tatbiqinin
mümkünlüyünü va zaruriliyini göstarmak. Maqsadlara uygun olaraq açagidaki vazifalar müayyan edilmiçdir:
✓ ümumtahsil maktablarinda xüsusi tahsila ehtiyaci olan uçaqlarin tadrisinin xüsusiyyatlarini öyranmak;
✓ biologiya darslarinda faal talimin forma va metodlarindan istifadanin xüsusiyyatlarini tahlil edin.
✓ inklüziv tahsil kontekstinda biologiya darslarinda faal tadris metodlarinin praktiki tatbiqi tacrübasini bölü§mak.
Faal tadris va tarbiya metodlarindan istifada prioritet dayarlarin - müstaqillik, tanqidi dü§ünca, tolerantliq va müsbat aktiv hayat mövqeyinin inkiçafina kömak edir. Faal talimin forma va metodlarindan istifadaya asaslanan xüsusi taçkil edilmiç tahsil va idrak faaliyyati saglamliq imkanlari mahdud olan çagirdlara zaruri biliklarin formalaçmasina, onlarin müasir camiyyata daha tam inteqrasiyasina kömak edir.
9D9BÍYYAT SÍYAHISI:
1. Инклюзивное образование. Настольная книга педагога, работающего с детьми с ОВЗ: методическое пособие. - M.: Гуманитарныйизд. центр Владос, 2011. - 167 с.
2. Mихальчи Е. В. Инклюзивное образо- вание: учебник и практикум для бакалавриа- та и магистратуры. - M.: Издательство Юрайт, 2018. - 177 с.
3. Селевко Г.К. Современные образовательные технологи. M.: Народное образование, 1998. - 105с.
4. Стребелева Е.А. Коррекционно-развивающее обучение детей в процессе дидактических игр, пособие для учителя M.: Владос, 2007. - 256с.
5. Ф.Л.Ратнер, А.Ю.Юсупов. Интегрированное обучение детей с ограниченными возможностями в обществе здоровых детей /- M.: Гуманитар. изд. центр ВЛАДОС, 2016.
6. https://multiurok.ru/files/statia-ispolzovanie-nestandartnykh-priemov-raboty
