МУЛОҲИЗАҲОИ ГУЛНАЗАР ДАР БОРАИ НАЗАРИЯИ ШЕЪР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 821.0

DOI 10.24412/3005-849X-2024-3-66-74

МУЛОХЦЗАХРИ Мирсаидов Манишвар Мирсаидович, унвонцуи ГУЛНАЗАР ДАР БОРАИ кафедраи адабиёти муосири тоцик, сармутахассиси НАЗАРИЯИ ШЕЪР Маркази иттилоотй- ва тащили МДТ «ДДХ ба номи

академик Б. Fафуров» (Хуцанд, Тоцикистон)

РАЗМЫШЛЕНИЯ Мирсаидов Манишвар Мирсаидович, ГУЛЬНАЗАРА О ТЕОРИИ соискатель кафедры современной таджикской

ПОЭЗИИ литературы, главный специалист Информационного-аналитического центра ГОУ «ХГУ имени академика Б. Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)

GULNAZAR'S Mirsaidov Manishvar Mirsaidovich, applicant of the REFLECTIONS ON THE department of modern Tajik Literature under the SEI THEORY OF POETRY «KhSU named after academician B.Gafurov» (Khujand,

Tajikistan), e-mail: manishvar96@mail.ru

Фаъолияти Шоири халции Тоцикистон Гулназар Келдй уамчун мунацциди адабй баррасй шудааст. Цайд шудааст, ки фаъолияти адабии шоир уамчун ноциди сухан якчанд самтуоро дар бар мегирад: тацризуо ба китобу мацмуауои шоирону нависандагон ва осори тарцумашуда, мацолаву очеркуо дар бораи чеурауои адабй; мацолауо дар бораи цараёни адабии давр; дар бораи шеъру шоирй, назарияи каломи мавзун ва навгонщои адабиёти уавзаи форсизабон дар охири царни XIX, ХХ ва ибтидои асри XXI; ишорауову андешауои ноцидона дар ёддошту хотирауо, пешгуфторуо ба китобуои шоирони цавон ва дар мусоуибауо, китобу алоуида дар бораи шахсияту эцодиёти устодони сухан Кутбй Киром ва Лоиц Шералй. Назари интицоданаи Гулназар, ки дар китоби у «Растохези сухан» гирд омадааст, мавриди таулили муфассал царор гирифта, дар он у назари хешро оид ба эцодиёти Муъмин Цаноат, Аминцон Шукууй, Fаффор Мирзо, Кутбй Киром, Лоиц Шералй, Бозор Собир, Х^абибулло Файзулло, Гулрухсор, инчунин шоирони эронй Нимо Юшиц, Нодири Нодирпур, Хушанги Соя, Ахавони Солис, Аумади Шомлу, Фуруги Фаррухзод, Сууроби Сипеурй ва дигарон баён намудааст. Хулоса шудааст, ки Гулназар дар осори ба нацди адабй бахшидушудааш уамчун донандаи соуибназари макотибу равияуои адабй муаррифй шуда, мероси у дар таърихи нацди адабии 60 соли охири рушди адабиёти муосири тоцик мацоми хосаеро соуиб гардидааст.

Калидвожа^о: таърихи нацди адабй, Гулназар, шеър, назарияи шеър, Лоиц Шералй,

Муъмин Каноат, Кутбй Киром

Рассматривается деятельность народного поэта Таджикистана Гулназара Келди в качестве литературного критика. Отмечается, что литературная деятельность поэта в роли критика распространяется на несколько направлений. Это рецензии на книги и сборники произведений литераторов и на переводную литературу, статьи и очерки о литературных деятелях, статьи о литературных течениях современной эпохи, о поэзии, по теории стиха и о литературном новаторстве сочинителей персоязычного ареала конца XIX, XX и начала XXI вв., а также критические заметки и мнения, высказанные в воспоминаниях, в предисловиях к сборникам стихов молодых поэтов и в интервью, отдельные книги, посвященные личности и творчеству мастеров слова Кутби Кирома и Лоика Шерали. Обстоятельно проанализированы критические воззрения Гулназара, изложенные им в книге «Растохези сухан» («Воскрешение слова»), где он излагает своё видение творчества Мумина Каноата, Аминджона Шукухи,

Серия гуманитарных наук

Гаффора Мирзо, Кутби Кирома, Лоика Шерали, Бозора Собира, Хабибулло Файзулло, Гульрухсор, а также иранских поэтов Нимо Юшиджа, Нодира Нодирпура, Хушанга Соя, Ахавона Солиса, Ахмада Шомлу, Фуруга Фаррухзода, Сухроба Сипехри и других. Сделан вывод, что Гулназар в произведениях, относящихся к литературной критике, предстаёт как прекрасный знаток литературных школ и направленний и его критическое наследие занимает особое место в истории последних 60 лет развития современной таджикской литературы.

Ключевые слова: история литературной критики, Гулназар, поэзия, теория стиха, Лоик

Шерали, Мумин Каноат, Кутби Киром

The article dwells on the people's poet of Tajikistan Gulnazar Keldi's activities as a literary critic. It is underscored that the poet's literary activity as a critic extends to several streamlines. These are reviews of books and collections of works by writers and translated literature, articles and essays concerned with literary figures, literary trends of the modern era, poetry, the theory of verse and literary innovation of writers of the Persian-speaking area referring to the late 19th, 20th and early 21st centuries as well as critical notes and opinions in memoirs, in prefaces to collections of poetry by young poets and in interviews, separate books devoted to the personality and work of word masters Qutbi Kirom and Loiq Sherali. Gulnazar' critical views set out by himself in the book entitled as "Rastokhezi Sukhan " ("Resurrection of the Word"), where he sets out his vision of the literary productions belonging to the pen of the following men-of-letters, they are: Mumin Qanoat, Aminjon Shukuhi, Gaffor Mirzo, Qutbi Kirom, Loiq Sherali, Bozor Sobir, Habibullo Fayzullo, Gulrukhsor, as well as Iranian ones Nimo Yushij, Nodir Nodirpur, Hushang Soy, Akhavon Solis, Ahmad Shomlu, Furugh Farrukhzod, Suhrob Sipehri and others. It is concluded that Gulnazar appears as an excellent expert on literary tenets and movements, and his critical heritage occupies a special place in the literary productions related to literary criticism appertaining to the history of the last 60-ies of the development of modern Tajik literature.

Keywords: history of literary critic, Gulnazar, poetry, theory of verse, Loiq Sherali, Mumin

Qanoat, Qutbi Kirom

Шоири хал;ии Точикистон Гулназар Келдй дар чомеаи адабиву фархднгии кишвар на танх,о х,амчун шоиру нависанда, тарчумону драматург, балки ба х,айси муна;;ид шинохта шудааст. Ахли адаб бо нахустин та;ризу ма;олах,ои адабии у х,ануз аз солх,ои 60-уми асри ХХ ошной х,осил намуда, Гулназарро х,амчун но;иди сухан шинохтаанд.

Фаъолияти адабии ин суханварро чунин дастабандй намудан мумкин аст:

1. Та;ризх,о ба китобу мачмуах,ои шоирону нависандагон, осори аз забонх,ои гуногун ба забони точикй тарчумашуда, ма;ола^о оид ба асарх,ои сах,навй;

2. Ма;олаву очеркх,о дар бораи че^рах,ои адабй;

3. Ма;олах,о дар бораи чараёни адабии давр;

4. Ма;олах,о дар бораи шеъру шоирй, назарияи каломи мавзун ва навгоних,ои адабиёти хдвзаи форсизабон дар охири ;арни XIX, садаи ХХ ва ибтидои асри XXI;

5. Ишорах,ову андешах,ои но;идона дар ёддошту хотирах,о, мусох,ибах,о, пешгуфторх,о ба китобх,ои шоирони чавон.

6. Китобу рисолах,ои алох,ида дар бораи шахсияту эчодиёти устодони сухан Кутбй Киром («Кутбии ;утби сухан») ва Лои; Шералй («Лои;е чун Лои;е»).

Дар ма;олаи х,озир мо асосан андеша^ои Гулназарро доир ба назарияи шеър ва каломи волову расои шоирона баррасй хо^ем кард.

Бояд ёдовар шуд, ки як бахши умдаи навиштахои адиб дар бораи назарияи шеър ва симохои равшани адабй дар китоби у «Растохези сухан» фарохам омадаанд. Муаллифи сарсухани ин китоб, адабиётшинос Атахон Сайфуллоев дар хусуси мундарицаву мухтавои он чунин таъкид доштааст: «Китоби «Растохези сухан» симои дурахшони Гулназарро ба сифати мунавдид ва адабиётшиноси борикбин, публитсисти шуълавар ва рузноманигори андешапарвар низ нишон медихад. Ин чакидахои ралами Гулназар муаллифро ба цомеаи Тоцикистон хамчун донишманди закй, мухавдщи тавоно, нависандаи хушбаён, мусохиби мехрубон ва кунцков муаррифй менамоянд. Чун китобро ба даст мегиред ва нахустин ма^оларо мехонед, вайро дигар аз худ дур андохтан намехохед. Усули мухокимаронии муаллиф чунон цаззоб аст, ки шуморо мафтун мекунад ва онро хамчун асари хуби бадей пайваста мутолиа менамоед» [3, 3].

Нахустин навиштаи ин асар «Вожахоро бояд шуст...» Гулназарро хамчун донандаи ха^и^ии назарияи шеъру сухан муаррифй менамояд. У бо як нигохи ицмолй, бо як ^аламсайр аз махорату истеъдоди суханварони Вадиму цадиди адабиёти пахновари тоцику форс ёдовар шуда, заминахои дар хар давру замон такмилу тозагй пазируфтани каломи шоиронаро мавриди баррасй ^арор медихад. Ба андешаи у дар хар мархалаи таърихй шеър ба василаи суханварони бузургу сохибибтикор ганову тозагй дармеёбад. Муаллиф ин мавзуъро дар мисоли тацаддудпазирии шеъри Эрони огози ^арни ХХ баррасй намуда, таъкид медорад, ки сарчашмаи бозсозиву навгуии шоирони Эрони ин ахд адабиёти Аврупо набуда, балки таъсири мактаби сабки хиндиву Мирзо Абдул^одири Бедил аст. Дар ин маврид у даххо калимаи мураккаб, ибораву таркибхои ноби бедилонаро намуна оварда, ба халло^ияти Абулмаонй арц мегузорад: «Ба ашё, ба холати мавриди тасвир шоирона нигаристан, барои хар вожа, хар ибора, хар таркиб фазои зебои шоирона фарохам овардан аз дастовардхои ^аламкашони эронист ва ин хама аз сабки хиндй ва мактаби Бедил ёд меорад. Ха^ ба цониби Хасани Хусайнист, ки дар китоби «Бедил, Сипехрй ва сабки хиндй»-и хеш менависад: «Метавон гуфт, иёри халло^ият куллан дар шеъри хиндй болотар аз дигар сабкхои шеъри форсист» [3, 19].

Гулназар мутмаин аст, ки он хама тозапардозиву тозагуии шоирони эронй, монанди Нимо Юшиц, Махдй Ахавони Солис, Ахмади Шомлу, Хушанги Ибтихоц, Нодири Нодирпур, Фуруги Фаррухзод, Сухроби Сипехрй ва дигарон реша ба адабиёти беш аз хазорсолаи мо дорад. Он чи ки мо ба унвони тозапардозиву хисомезй ва на^ши руъёву хаёл дар шеъри ин суханварон мешиносем, сарчашма ба шеъри шоирони номвар, амсоли Хофизу Бедилу дигарон ва ба муноцоту хитобахои суфиён, чун Боязиди Бастомиву Бобо Тохири Урён доранд.

Ба андешаи Гулназар дар адабиёти хал^хои гуногуни олам мав^еи чехрахои алохидаи адабй бузург аст. У дар ин маврид аз ибтикороти бунёдгузори адабиёти рус А.С.Пушкин, шоири ищилобй В.В.Маяковский, шоири муборизу озодихохи хал^и Чили Пабло Неруда ёдрас шуда, таъкид менамояд, ки ин суханварон бо шеъри цонпарвари хеш, бо шеъре, ки рухи башариятро дар худ метапид, шухрати цахонй ёфтанд.

Мунавдид зимни афкори адабии худ гановати адабиёти классикиро бо харобии мазмуну мухтавои адабиёти солхои 20-30-юми асри ХХ, инчунин, пешрафтхои хунарии суханварони Эрони нимаи дуюми хамин ^арнро бо «хушкгуй»-и во^еанигории шоирони тоцик му^оиса менамояд. Гулназар барои тасди^и андешахои худ аз бузургтарин шоирон мисолхо меоварад: «дар Эрон шеърхои худи Нодирпур, шеъри Ахавони Солис, Фуруги Фаррухзод, Ахмади Шомлу, Сухроби Сипехрй, Манучехри Оташй, Хушанги Соя, Исмоили Хуй ва даххо тани дигар ба пояхои баландтари сифатй расиданд, рушду камол ёфтанд ва дар назми Эрон ищилоби во^ей ба амал оварданд. Ва^те ки дустони мо сархади

имконоти зaбонро гyстaриш медодaнд, aз вожax,ои гуфтугуй Ba <тайришеърй» фaровон истифодa мекaрдaнд, зaбони имрузии шеърро 6a вучуд меовaрдaнд, вaзнy колaбx,ои сyннaтиро эчодкорош мешикaстaнд, хдтто шеърдои оличaноби лaдчaвй мегyфтaнд (6a мисли «Пaриё»-и Аx,мaди Шомлу), шоирони мо бештaр 6a кaфо менигaристaнд, зaбони шеъри xyдро aз xaзинaи нaзми гyзaштaгон мечусганд, иборaвy колaбx,ои корxyрдaи мyвaккaтaн фaромyшyдaро 6a кор мегирифтaнд. Ин чо, aлбaттa, сaбaбе хдст. Нaзми бaъдиинкилобии точик aз лидози зaбон Ba пироишу ороиш он кaдaр хдкир гaрдидa буд, ки хдтто 6a пyшидaни либоси aфсyрдaи пешинa эдтиёчи дaрдмaндонa дошт» [3, 23].

Мaсъaлaи дигaре, ки мутаккид 6о тaкя 6a дaрyнмояи шеъри 6a истилох, «точикй»-ву «эронй» бaррaсй менaмояд, чойгоди мудиту фaзои ичтимой Ba фaрx,aнш милливу мaрдyмй дaр бaтни шеър aст. Дaр ин чо низ, чун дaр кито6и «Лоике чун Лоике» Гyлнaзaр устод Лоикро меъёру мax,aки шеъри точикии бaъди солдои 60-уми aсри ХХ, aлбaттa, бaробaр 6a эдтирому ёдкaрди aшъори Аминчон Шукудй, Faффор Мирзо, Муъмин ^a^a^ Кут6й Киром, MaCT-он Шерaлй, Хд6и6улло Фaйзyлло, Шоx,мyзaффaр Ёдгорй, Fоиб Сaфaрзодa, Бaдром Фируз, Бозор Со6ир, Гyлрyxсор Ba дигарон кaрор медиадц Ba 6о овaрдaни чaнд нaмyнa aз aшъори у aз рух,и тозa пaйдо кaрдaни Faзaлy рyбоивy дyбaйтй ёдрaс мешaвaд.

Афкори нокидонaи Гyлнaзaр Ba ишорax,ои зиёди у со6ит месозaнд, ки 6о осори aдaбпaжyx,они вaтaнй, 6a мисли Myx,aммaдчон Шaкyрии Бyxорой, Худой Шaриф, Абдyлмaннони Нaсриддин, Кур6он Восеъ Ba дигар мухдккикони эронй, бaxyсyс, осори мухдккикони шеъри дaврaи тав, монaнди Ризо Бaроx,aнй, Myx,aммaдризо Шaфеии Кaндкaнй, ^aсaни Xyсaйнй, Алиризои Kaзвa, Myaззaмaи Ик6олй (Аъзaм), Хyсрaви Фaршедвaрд Ba тaълифоти нaзaрияпaрдозони русу aврyпой Виктор Шкловский, Уолтер Аллени Ba дигарон aмикy x,aмaчиx,aтa огох, aCT.

Аз «Рaстоxези сyxaн» 6о aндешax,ои мyaллиф дaр мaвриди тaърифи шеъру рукндои он, aз кaбили кaлимa, иборa, тaркиб, тaсвир, вaзн Ba сaнъaт, душри шоирй, ганди aшъори шоирони arox^a, шеъри сaфед, таклу нaккодй, мyкоисaи шеъри ду зaмон aз нигоди ин aдиб Ba шевax,ои xоси нaккодии у метaвон ошно шуд.

Таърифу маънидоди шеър. Нaxyстин мaтлaб ин aст, ки Гyлнaзaр дaр мaколax,ои xеш 6a шеър гаърифх,ои чоли6е додa, xyдро 6a xонaндaгон хдмчун донaндaи нaзaрияи шеър мyaррифй соxтaaст. Аз нaзaри у шеър тaнx,о бaёни мaвзyъ Ba ё и6рози ягон мaксaдy мaром нaбyдa, бaлки сaнъaти волову нaфисa мебошaд Ba 6ояд гамолоти сyxaн Ba х,ушр нишонaи aслии он бошaд. Бa aндешaи Гyлнaзaр колaби мax,кaми шеър, вyсъaти мaзмyнy модияти сyxaн, дутар Ba эх,сос, ки чaвx,aри шеъри сaрa мебошaнд, 6ояд дaр ^р як офaридaи бaдеивy aдaбии сyxaнвaрон ^yBaü^ гaрдaд. Сох,и6и «Рaстоxези сyxaн» дaр мaколax,ои xyд шaрти aсосии сyxaнвaриро эчоду бaёни шеъри aсил Ba таломи шоиронaи дорои тaрдy соxтор Ba мaзмyни мyшaxxaс донистa, ёдрaс мешaвaд, ки чунин шеърдову гyяндaгони онх,о умри човидонй xоx,aнд дошт.

Гyлнaзaр 6a ин нaзaр aст, ки тaнx,о шоири мyктaдир метaвонaд 6о мaънисозивy тaсвирx,ои рaнгин 6a ин ё он зудуроти одии зин^й xyлосaи aмики фaлсaфй бaxшaд Ba xонaндaро 6a aндешa водор созaд [3, 195]. У дaрyнмояро дaр шеър рукни мух,им медонaд Ba 6о истеъдоду эдсоси шоиронa ороста гaрдидaни кaломро кaмоли дутар мешyморaд.

Рукщои шеър. Maсъaлaи дигaре, ки Гyлнaзaр дaр мaвриди он aндешaвaрзй нaмyдaaст, шеър Ba рукндои он, 6a мотанди кaлимa, иборa, тaркиб, тaсвир, вaзн Ba, нидоят, сaнъaти шоирй мебошaд. У доир 6a такши кaлимa дaр шеър мyлоx,изaронй кaрдa, кор6урди дурусти онро дaр шеър 6исёр мудим 6a кaлaм меорaд. Аз нaзaри у 6ояд кaлимax,ои мaвриди истифодaи сyxaнвaр aз мaънои лyFaвии xyд 6ерун оянд Ba кaлимa дорои рaнгy 6ую тaъмy сyрaт бошaд. Нодуруст Ba ё бемaвкеъ истифодa нaмyдaни кaлимa aз чони6и

гуянда хусни шеърро коста мегардонад. Хамчунин, Гулназар менависад, ки калимасозиву таркиббандй ва ибораороии шоирона ба шеър тозагй мебахшад [3, 67].

Ин нокиди адабиёт мегуяд, ки бояд шахси эцодкор оханги хицо, калима ва ибораро дарк намояд, зеро «...бофти садоиро бо бофти маъной даромехтан хунари сода нест» [3, 208].

Дигар аз масъалахое, ки аз тахлилу баррасихои Гулназар дур намондааст, мухиммияти вазну кофия дар шеър аст. Андешахои Гулназар дар мавриди хузури вазну кофия дар шеър бисёр цолиби диккат мебошад. Гулназар пеш аз он ки ба баррасии ин масъала пардозад, аввал ба адабиёти беш аз хазорсолаи тоцику форс руцуъ намуда, таъкид меварзад, ки дар мактаби беш аз хазорсолаи назми мо берун аз аруз шеъре вуцуд надорад.

Аз дидгохи Гулназар суханвар то замоне, аз хамаи нозукихои илми аруз огох набошад, даъвои шоирй кардани у беасос ва нодуруст аст. Бояд зикр намуд, ки Гулназар дар шеър танхо хузури вазну кофияро мухим намедонад, балки аз назари вай дар баробари вазну кофия шеър бояд дорои фазо, мухит, пероиш ва мухтавои шоирона бошад [3, 28].

Масъалаи дигаре, ки борхо Гулназар ба он руй меоварад, тасвир аст. У менигорад, ки хунари тасвиргарии шоир хусни шеърро ба маротиб меафзояд ва василахои расидан ба эцоди шеъри ноб тозагии бинишу мушохида ва воситахои тасвиранд. Яъне шоир бояд сарчашмахои тозагии тасвирро дарёбад.

Арчгузорй ба хунари шоири. Дар маколахои хеш Гулназар симохои цудогонаи адабй ва махорату истеъдоди онхоро мавриди баррасй карор медихад. У чун дигар суханшиносон ба цойгохи баланд ва хидматхои шоёни устодони сухан, амсоли Садриддин Айнй, Мирзо Турсунзода, Бокй Рахимзода ва дигар адибоне, ки дар ташаккули адабиёти миллии мо сахм гузоштаанд, арц мегузорад. Дар баробари ин, у оид ба ибтикороту навоварихои Муъмин Каноат, Кутбй Киром, Fаффор Мирзо, Бозор Собир, Лоик Шералй ва чанд суханвари дигар, ки дар тахаввулоти адабиёт, шуруъ карда аз ибтидои солхои 60-уми асри гузашта, накши бориз доранд, амик мулохиза меронад. Аз тахлили ин цанбаи мавзуъ метавон чунин натица бардошт, ки Гулназар адибони ёдшударо пешкисватони инкилоби адабии солхои 60-уми карни ХХ медонад.

Накди ашъори суханварони ало^ида. Гулназар дар накдхои хеш хунару ибтикороти чанд тан аз суханваронро цудогона мавриди баррасй карор медихад. Зимни чунин тахлилхо цанбахои асосии эцодиёти адибон Мирсаид Миршакар, Бобо Хоцй, Fаффор Мирзо, Кутбй Киром, Муъмин Каноат, Убайд Рацаб, Аминцон Шукухй, Мастон Шералй, Лоик Шералй, Сайидалй Маъмур, Хабибулло Файзулло, Рахмат Назрй ва дигарон бисёр рушану фарогир ба назар мерасанд.

Масалан, шеърхои Мирсаид Миршакарро содаву самимй ва боварибахш, ашъори Бобо Хоциро моломоли лутфу назокат хонда, накши Fаффор Мирзоро дар кучонидани намунахои адабиёти омиёна ба адабиёти хаттй мунир арзёбй мекунад. Назми Кутбй Киромро саршори мазмунхои барцастаи фалсафию ицтимой ва хештаншиносиву ватанхохй мешуморад ва холатро ба шеър табдил доданро махорати ин суханвар маънидод мекунад. У пайкорхои адабии Муъмин Каноатро дар эхёи ифодахои назми классикй ва забони поку равон дарёфтааст, ки циддан барои зебоии зохириву ботинии шеър талош намудааст.

Гулназар хамчун хамзамону хамнишин ва шогирди шоирони машхури карни ХХ гуё хешро муваззаф донистааст, ки доир ба эцодиёти онхо як ё ду макола нависад ва ба ахли завку ахли сухан мухимтарин фазилатхои хунару махорати суханварии онхоро муаррифй созад. Ба ин шева у ашъори Убайд Рацабро саршори некиву накукорй дониста, дар хусуси осори мондагори Аминцон Шукухй бо эхсос менависад: «Шукухй ба сурохии даврагарди шеър шароби эхсоси вокеиро рехт» [3, 22].

Шоири мутаккид Гyлнaзaр xидмaти aдaбии Maстон Шерaлиро дaр кушиши тозaвy ботaровaт кaрдaни aнвои сyннaтии шеър шиноxтa, эчоди aшъори сужетдор Ba шaрди

мyфaссaли вокеaдоро вижaгии aслии нaзми Сaйидaлй Maъмyр донистaaст. У рaвонивy

xyшодaнгиро сифaти рaвшaни aшъори Хд6и6улло Фaйзyлло Ba бaёни тaсвиргaроёнaро 6о кор6урди зaбонy aдaбиёти xa^ нишонaи aсосии aшъори Рaдмaт Шзрй кaлaмдод кaрдaaст.

Гyлнaзaр, дaмчyнонки дaр рисолaи «Лоике чун Лоике» тaъкид доштaaст, дaр мaколоти xеш бaлaндтaрин бaдоро 6a дутару истеъдоди Лоик Шерaлй додa, мегуяд: «Maн 6a эчодиёти Лоик чун 6a як aдaбиёт мyносибaт дорaм. Бурду боxти у 6урду боxти як aдaбиёт aст» [2, 6; 3, 22; 152; 155; 169; 186; 193; 209].

Баррасии шеъри сафед. Дaр мaколоти aдaбиётшиносии Гyлнaзaр шaрди мaфдyми «шеъри нaв» 6о мaънидоди муродифдои гуногуни он OFOЗ мешaвaд Ba мутаккид 6о мaксaди дaмaчидaтa мaънидод нaмyдaни ин мaфдyми aдaбй сaрчaшмaдои зудури онро aз aдaбиёти xaлкдои гуногуни олaм чустучу менaмояд.

Аз нaзaри Гyлaнзaр «шеъри сaфед»-и точикиро aввaл Лоик Шерaлй нaвишт Ba бaъдaн дaр эчодиёти Сaйидaлй Maъмyр, Фaрзонa, Суруш, Адибa Ba чaнд тaни дигaр рaвнaк пaйдо гард.

Бa aндешaи у, дaр бaробaри мyвaффaкиятдои эчодй нукси aсосии «шеъри сaфед»-и точикй нaсрзaдaгии он aCT, вaле ин нишонa дaр шеъри сaфеди Доро Нaчот 6a мyшодидa нaмерaсaд. Доро Нaчот 6еш aз дигaр дaмкaлaмони xyд дaр эчоди шеъри сaфед мyвaффaк aст.

Мо тaсдики гyфтaдои Гyлнaзaрро дaр мaвриди тaсaллyт доштaни Доро Нaчот 6a конундои эчоди ин нaвъи тави aдaбй aз мaколaи «Нимо Ba тамои шеъри форсй» дaрмеёбем, зеро ин нaвиштa дукми як тaъриxчaи тaшaккyлy тaкомyли шеъри сaпедро дaр дaвзaи умумифорсй дорaд [4, 394-411].

Бa дaмин шевa, Гyлнaзaр 6о овaрдaни мисолдо aз шеъри сaфеди шоирони Эрону Точикистон соxторy мaзмyн, ифодaвy бaён Ba сaбкy услу6и ондоро мyкоисa менaмояд. Maсaлaн, дaр мaколaи «Шеъру нaвy aсри тав» меовaрaд: «Шеъри сaфеде, ки тaвaссyти шеъри Эрон 6a мо омaд, 6a куллй фaрк мекyнaд. Яъне, мисли шеъри aсил долaтy рудияи мyшaxxaсро 6a тaсвир мегирaд, xонaндaро 6a дaячон меорaд, 6a aндешa водор месозaд Ba бевaзнy кофия бyдaнaш эдсос нaмешaвaд [3, 69].

Нукгаи мудимме, ки Гyлнaзaр дaр xyсyси шеъри сaфед ё тав и6роз медорaд, ин aст, ки бaрои шоири имрузу ояндa донистaни xостгоди ин нaвъи aдaбй, яъне aслaн эронй ё aврyпой 6удани он шaрт нест, мудим он aCT, ки 6ояд шеър сaпеди точикй руди точикй доштa, нaчобaтy aсолaти точиконaро ифодa кyнaд.

Гулназар - нокиди накд. Мо Гyлнaзaрро дaмчyн шоир, нaвисaндa тaрчyмон Ba дрaммaтyрг мешиносем. Вaле нигоде 6a мaколaи «...Бо муросо гyфтaро...»-и «Рaстоxези сyxaн» моро 6a ин aндешa мебaрaд, ки Гyлнaзaр дaр бaробaри ин дaмa нокиди нaкд низ дaст. Гyлнaзaр дaр ин мaколa aндешaдои xешро доир 6a мушкилидои такди шеър, вaзъи тaнкиди aдaбй, рисолaти такди aдaбй Ba нокидони он, тaрзy усули тaдлилy бaррaсй Ba чaнд мyлодизaдо доир 6a 6ед6удии такд 6о кaмоли дилсузй овaрдaaст.

Гyлнaзaр aндешaи мyнaккидонро, ки вaзъи aдaбиёт вaзъи тaнкидро мyaйян мекyнaд, рaд кaрдa, менaвисaд, ки тaнкиди огодонa 6оиси зудури aдaбиёти aсил xодaд 6уд, яъне 6идуни тaнкиди дирфaй aдaбиёт рушд тамекутад.

Дaр ин мaколa мyaллиф aз тaрзy шевaи бaррaсии aсaр aз чони6и мyнaккидон издори нигaронй кaрдa, менaвисaд, ки нокидони шеъру сyxaн 6ояд дaр тaълифоти интикодии xеш «чй гyфтaнро нею чй xел гyфтaни шоирро огодонa тaдлил кутанд, 6a шеър чун 6a осори сaнъaт нaзaр aфкaнaнд» [3, 43]. Шояд 6о мaксaди чyръaт бaxшидaн 6a сyxaншиносон Гyлнaзaр 6a тaрики нaмyнa aз xaлaл пaзирyфтaни як-ду шеъри Лоик Шерaлй Ba Бозор Со6ир ёд мекyнaд, ки интиxоби нодурусти кофия сaбaби xaробии вaзнy тaносyби сyxaн шyдaaст.

Дар охири макола мулохизахои мунаккид роцеъ ба бехбудй бахшидани вазъи накди адабй бисёр омузанда садо додаанд:

«Якум, накди адабиро лозим аст, ки аз дуруягиву ошнобозй, хотирбиниву махалгарой озод бошад, дар замони ошкорбаёнй хаки гапро бигуяд. Хамчунон ки Достоевский гуфта буд; хакикат аз Пушкину Русия болотар аст. Барои нокидони мо низ хакикат бояд аз Рудакиву Тоцикистон болотар истад.

Дуввум, накди адабиро бояст ба илм табдил дод, вагарна бо баёни мавзуъи шеъру тавсифхои бепоя махсусиятхои назмамонро кушода наметавонем.

Хуб аст, агар мо аз накди адабии Эрону Афгонистон пайваста намунахо чоп кунем ва аз хамзабононамон биёмузем. Омухтан ва цихатхои хубро пайравй кардан айб нест.

Саввум, лозим аст, ки мохномаву рузномахои адабии мо, хамчунин раёсати Иттифоки нависандагони Тоцикистон барои бехтарин маколаву такризи сол мукофот таъсис диханд» [3, 44-45].

Мукоисаи шеъри ду замон. Дар зимни афкори адабии Гулназар аён мешавад, ки у нишонахои асосиву мехварии адабиёти давраи классикй ва огози замони шуравиро мавриди баррасй карор медихад. Харчанд адиб ба даврабандии адабиёти муосири тоцик дахл накарда бошад хам, вале аз руи мохияту мавзуъ ва сиёсату холати мухиту фазои адабй рухи замонхоро дар мисоли вазъи адабиёт шарх додааст.

Агар мо ба таснифоту мархалабандии адабиётшинос Худойназар Асозода, ки дар китоби «Таърихи адабиёти тоцик»-и худ адабиёти беш аз 150-соли охирро ба чор мархала адабиёти поёни карни XIX ва ибтидои карни ХХ (солхои 1870-1920), мархалахои рушди адабиёти шуравии тоцик (1920-1960), адабиёти солхои 60-90 ва адабиёти тоцики давраи истиклол (1991-2012) цудо кардааст [1], такя намоем, пас андешахои Гулназар ба мархилахои якуму дуюми адабиёти давраи нав тааллук мегиранд.

Дар маколаи «Дилам месузад» Гулназар назми ду мархилаи адабиёти тоцикро тахлилу баррасй намуда, бо таассуф зикр намудааст, ки назми баъдиинкилобии тоцик аз лихози забон ва пироишу ороиш хеле хор гардида буд. Хамирмояи ин макола дидору сухбати тасодуфии у бо Мехрй ном шоири истаравшанй буда, суханвари мазкур дар як нишаст барои шоири маъруфи замон - Гулназар заъфи замони шеър ва шоиркушро мефахмонад, ки шуруи низоми коммуниста боиси марги истеъдодхо гардид.

Хамин ангезаи дидор Гулназарро водор менамояд, ки дар хусуси дарунмояи мархалаи дуюми адабиёт амик андешад ва ёдрас шавад, ки дар хакикат, адабиёти он замонро шеърхои шиору шиоргуна фаро гирифта буданд ва гуё рисолаи адибон асосан фош намудани нуксони даврони салтанати шоху амирон ба шумор меомад.

Дар ин маврид Гулназар ашъори дар ду замон эцодкардаи Абулкосим Лохутй, Пайрав Сулаймонй ва Зуфархон Ч,авхариро тахлилу баррасй менамояд. Аз нигохи Гулназар шеър бояд «аз бори таассубу идеологй озод бошад ва баъди дахсолахо хам хунари гуянда хонандаро ба вацд орад ва чунин шеър дар радифи бехтарин шеъри форсизабонон карор бигирад [3, 58].

Манзури мунаккид аз ин тахлилу баррасихо он аст, ки сиёсати ицтимой нагузошт, ки шоирон шеъри орифонаву хакимонаву цовидона, асилу мондагори хешро эцод созанд. Гулназар бар ин андеша аст, ки сиёсат метавонад, дарунмоя ва цавхари шеърро тагйир бидихад.

Шеваи хоси наккодии Гулназар. Аз накди Гулназар равшан аст, ки бо чанд мисоле аз шоирони тавонои тоцик, ба мисли Муъмин Каноат, Лоик Шералй, Бозор Собир, Гулрухсор ва Фарзона мехохад тамоми магзу мохияти шеъри тоцикиро бо тамоми цаззобияташ нишон дихад. Хангоми баррасии шеър дар хавзаи форсизабонон Гулназар бо овардани намунахо аз ашъори нисбатан шоирони сохибистеъдоди назми Эрон, аз кабили Нимо

Юшич, Адмади Шомлу, Хушанги Ибтидоч, Судроби Сепедрй, Ахавони Солис, Нодири Нодирпур, Фуруги Фаррухзод ва дигар суханварон, инчунин намунадоеро аз шоирони тавоно ва содибмактаби точик Муъмин ^аноат, Лоик Шералй, Бозор Собир, Гулрухсор, Фарзона ва дигарон оварда, шеъри точикиро дамкадами шеъри муосири Эрон тадлилу баррасй менамояд. Гулназар вакте бурду бохти шеърро дар доираи давзаи Точикистон тадлилу баррасй менамояд, ба ашъори суханварони нисбатан шинохтаву маъруфи адабиёти муосири точик такя намуда, онро ба риштаи тадкик мекашад.

Хамон тавре ки дар боло зикраш рафт, бо назардошти он ки Гулназар шоири сермутолиа, баркамол, огоду донишманд мебошад ва дар рисолаи «Растохези сухан» ба андешаву афкори адабиётшиносон ва мунаккидони ватаниву хоричй ишорадои зиёде дорад, накди уро наметавон накди завкй ва ё накди нависандагй гуфт. Накди Гулназар бештар ба накди касбй моил буда, аз донишу биниши тозаи вай гуводй медидад ва Гулназарро дамчун мунаккиди дирфай ва борикбину тавоно муаррифй менамояд.

Мо аз равиши накди Гулназар дадафу мароми уро мефадмем ва аз дама мудим дарк менамоем, ки муносибати у ба шеъру шоирй чй гуна аст. Аз нигоди Гулназар шеъри точикй набзи зиндагии точиконаро ифода карда, дорои руди точикона буда, бастагй ба фарданги мардумй дорад ва шеъри Эрон асосан ба шеъри тасвирй, миниётурй (хурднигора) монанд аст.

Гулназар дар якчанд маколаи худ зимни муайян кардани шеъри асил, расо ва дархурди ниёздои маънавию эстетикии дустдорони каломи манзум ба ашъори шоирони навгарои Эрон дар дисомезй, тасвирдои баланд, образофаринй, ашъори фалсафй, тасвирдои сюрреалистй ба мисли Нимо Юшич, Адмади Шомлу, Хушанги Ибтидоч, Судроби Сепедрй, Ахавони Солис, Нодири Нодирпур, Фуруги Фаррухзод афзалият медидад.

Хамин гуна бадодидй ва тарзи муносибат дар афкори адабии Бозор Собир дам дида мешавад. У дар маколаи «Падарсолори шеъри форсй» таъсирпазири амики шоирони солдои 60-уми асри гузашта ба майдони адабиёт омадаро аз Нодири Нодирпур бисёр равшану «бепарда» иброз медорад: «Мо навкаламони побараднаи даёту адабиёти солдои шаст дуздакони ашъори Нодири Нодирпур будем, ки ба унвони шеъри нави форсй мунташир шуда моро давою васваса медод. Яке сатре меканду яке лахте, яке мазмуне мерабуду яке ташбеде, яке вожае мебардошту яке чумлае. Аз вожааш вожаю аз суханаш сухану аз чумлааш чумлаю аз сатраш сатру аз байташ байту аз ташбедаш ташбеду аз тасвираш тасвиру аз ташхисаш ташхис ва аз шеъраш шеър мебофтем» [5, 306].

Дар баробари арч гузоштан ба чойгоди адабии Нодири Нодирпур Бозор Собир дар маколаи «Аз «Гули хор» то «Симхор» ибтикороти Нимо Юшичро дамчун яке аз саромадони шеъри нав нодида мегирад: «Баъзан касоне дам ба дукми тасодуф эътироф мешудаанд, сарфи назар аз эчодиёташон. Масалан, дамин Нимо Юшич, ки ба эътирофи умум асосгузори шеъри нави форсист, хусусан худаш, осори чолибе надорад. Ба назари ман, дар шоире аз у шоиртар аст» [5, 236].

Гулназар зимни баррасии шеваи суханварии Нодири Нодирпур таъкид менамояд, ки дар киёс бо дигар шоирони машдури замонаш у бештар суннатгарост. Яъне мавдумбаёнй, фалсафапардозй, мучарраднависй хоси шеъри Нодири Нодирпур нест. Шояд дамин равиши эчодии Нодири Нодирпур боис шудааст, ки Бозор Собир ва Гулназар шеъри уро ба табиати шеъри точикона наздик медонанд.

Албатта, ба дамагон маълум аст, ки дар огози шоирй Нимо Юшич, Фуруги Фаррухзод ва чанд суханвари навгаро суннатгаро буданд. Аз баррасии ин масъала равшан мешавад, ки Гулназар сарчашмаи шодоби ашъори шоирони навпардозро асосан назми оламшумули беш аз дазорсолаи точику форс медонад.

Гулназар максади худро дар чанд бахси марбут ба адабиёт бо ин нукта хулоса менамояд: «Назми форсй, албатта, дорои шохахои гуногун аст. Мо таърихномаву зафарномахо, рисолаву тазкирахо, тафсиру лугатхое дорем, ки саросар дар вазну кофия, яъне бо шеър гуфта шудаанд. Аммо манзури мо мафхуми дар авзон гуфташуда нест, балки шеърест, ки моломоли зебоии суварй ва зебоии маънавист. Ва вазифаи асосии накди адабй цустуцу ва дарёфти хамин зебоихо дар адабиёт аст» [3, 20].

Хамин тавр, шоири мунаккид дар «Растохези сухан» масоили мехварии адабиётро хамацихата тахлилу маънидод намуда, оид ба иктидору хунари шоирй, тасвирпардозй, маъниофаринй, сохтани образхои нав, навгуй, ифодахои тоза, корбурди тоза аз ашёву хосияти онхо, цойгохи заковату хушмандй дар созмони матлабхои гайримунтазира, назокату хисомезй дар баён, вусъати андешаву хаёли шоирона андеша рондааст. Таълифоти адабиётшиносии Гулназар ин шоири машхурро дар назди мо ба унвони нокиди тавонои сухан, адиби пурмутолиа ва аз цараёнхову мактабхои адабй огох муаррифй менамоянд, зеро у мухимтарин масоилу нукоти марбут ба адабиёти асилро бо камоли устодй тадкик намудааст. Хамин сифати кори наккодии Гулназар моро ба чунин хулоса меорад, ки бидуни осори адабпажухии у накду тахлили адабиёти зиё да аз 60 соли охир кори нотамому нокомил хохад буд. Аз ин ру, омузиши афкори адабии Гулназар барои маърифати адабиёти имруз ва шевахои накду сухансанцй хамеша судманду корсоз аст.

ПАЙНАВИШТ:

1. Асозода, Х. Таърихи адабиёти тоцик [Матн] Давраи нав / Х.Асозода. - Душанбе: Маориф ва фаруанг, 2014. -672 с.

2. Гулназар. Лоице чун лоице [Матн] / Гулназар. - Душанбе: Сурушан, 2000. -82 с.

3. Гулназар. Растохези сухан [Матн]: Мацолауо, хотирауо, ёддоштуо, тацризуо, мусоуибауо ва андешауо /Гулназар. - Хуцанд: Нури маърифат, 2015. - 300 с.

4. Нацот, Д. Гулцушауо [Матн] / Д.Нацот. - Душанбе: Сифат-офсет. 2016. -560 с.

5. Собир, Б. Замини модарй [Матн] / Б.Собир. - Хуцанд: Ношир. 2018. -410 с.

REFERENCES:

1. Asozoda, Kh. The History of Tajik Literature [text] New period / Kh.Asozoda. - Dushanbe: Maorif andfarhang, 2014. - 672 pp.

2. Gulnazar. Loiq - worthy one [text] / Gulnazar. - Dushanbe: Surushan, 2000. - 82pp.

3. Gulnazar. The Revival of Speech [text]: articles, memoirs, reviews, interviews and opinions / Gulnazar. - Khujand: Nuri ma'rifat, 2015. - 300 pp.

4. Najot, D. Guljushaho [text] /D.Najot. - Dushanbe: Siphat-offset. 2016. - 560pp.

5. Sobir, B. Motherland [text] / B.Sobir. - Khujand: Noshir, 2018. - 410 pp.