CC BY
0
ТДУ 82,95(575.33)
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-305-309
МУЛОЩЗА^О ДАР БОРАИ ЯК НУСХ А И ХА ТТИИ ДЕВОНИ КАЛИМИ КОШОНИ
РАЗМЫШЛЕНИЯ ОБ ОДНОЙ РУКОПИСИ ДИВАНА КАЛИМА
КАШАНИ
CONSIDERA TIONS BESET WITH ONE MANUSCRIPT OF KAMIL KOSHONI S
DIVON
Шукурова Зайнура Турсуновна, докторанти PhD-и Маркази илмии Хуцандии Академияи миллии илщои Тоцикистон (Тоцикистон, Хуцанд)
Шукурова Зайнура Турсуновна, докторат (PhD) Худжандского научного центра при Национальной академии наук Таджикистана (Таджикистан, Худжанд)
Shukurova Zainura Tursunovna, PhD student of Khujandi Scientific Center attached to the National Academy of Sciences of Tajikistan (Tajikistan, Khujand), E-mail: komron.4422@mail.ru
Вожщои калиди: Калими Кошони, газал, девон, куллиёт, нусхауои хатти, матн, матншиноси Дар мацола аз як нусхаи нодири хаттии девони Калими Кошони мауфуз дар китобхонаи Худобахши Патна таути шумораи №315 сухан меравад, ки новобаста аз матни комил ва аз камбудщо ори набуданаш аз цумлаи яке аз нусхауои кууани девони ашъори шоир ба уисоб меравад. Тазаккур меравад, ки ин нусха барои тасуеуи матни илмию-интицодии девони шоир мувофици мацсад мебошад. Нишон дода мешавад, ки таъкиди китобат шудани девон дар асри ХУП дар баргаи аввали нусха аз суш масъулини китобхонаи Худобахши Патна низ ишора ба нусхаи наздик ба замони зиндагонии шоир будани он дорад. Цайд мешавад, ки китобати ин девон дар цаламрави Х;инд низ ба арзиши мууими нусха ишора менамояд. Хулоса мешавад, ки бахши мууимми зиндаги ва эцодиёти шоир дар сарзамини Х;инд гузашта барои дар ин цо падид омадани девони мазкур замина гардида, нусхауои дар ин сарзамин китобатшуда бештар бо сабаби царобат ба замону мууити рузгору эцодиёти шоир ауаммияти бештар касб мекунанд.
Ключевые слова: Калим Кашани, газель, диван, сборник сочинений, рукопись, текст, текстология
В статье речь идет об одной редкой рукописи дивана Калима Кашани, сохранившейся в библиотеке Индии Худобахш Патна под номером № 315, которая, несмотря на ее полный текст и отсутствие дефектов, считается одним из древнейших экземпляров дивана поэта. Отмечается, что соответствующий экземпляр очень целесообразен для подготовки и корректировки научно-критического текста дивана поэта. В подтверждение тому, что диван был написан в ХУП веке, на первой странице копии сотрудниками библиотеки Худобахш Патна также было указано, что копия близка ко времени жизни поэта. Написание манускрипта соответствующего дивана на территории Индии также указывает на важную ценность этой рукописи. Делается вывод, что основной период жизни и творчества поэта прошел в Индии, что и послужило основной причиной появления здесь , а манускрипты, написанные в этой стране, имеют большое значение в силу с близостью по времени и со средой жизни и творчества поэта. Keywords: Kalim Koshoni, ghazal, divan, collection of compositions, manuscript, text, textology The article dwells on one rare manuscript of Kalim Koshonfs divan preserved in Khudobakhsh Patna library (№ 315) the fact that regardless of its complete text and the lack of defects is considered to be one of the oldest copies of the poefs divan. The relevant copy is intended for the correction of scientifico-critical text of the poefs book. The confirmation that divan was written in the 1Th century, on the first page of the copy by the officials of the Khudobakhsh Patna library was also indicated that the copy is close to the time of the poefs life. Being written the relevant divan in the territory of India also points to the important value of the copy. It is concluded that the main part of the poet ^s life and creativity in India based for the appearance of this book here, and the copies written in this land are more important due to the relationship with the time and environment of the poet's life and creativity.
Нусхахои хаттии Девони Калими Кошонй дар китобхонахои мухталифи олам махфузанд ва дар ин миён бештари онхоро метавон аз хазинаи нусахи хаттии китобхонахои Хинд пайдо намуд. Аз чумла, дар китобхонаи Худобахши Патна ду нусхаи девони Калими Кошонй тахти шуморахои 314 ва 315 махфузанд, ки яке ба назари мо "Девон" ва дигаре "Куллиёти ашъор"-и шоир ба шумор меравад. Харчанд дар шиносномаи мухтасари нусхаи №314 унвонии "Девон"
рафтааст, вале бо назардошти фарогирии мачмуи комили осори шоир метавон онро Куллиёт унвон намуд, ки бахсу баррасии он дар алохидагй сурат мегирад. Дар баробари ин, дар баргаи 140б кабл аз огози бахши газалиёт "Нусхаи Девони Абутолиби Калим" зикр шудааст, ки ин таъкид низ ба куллиёт будани он ишорат мекунад. Ба таъбири дигар, ин ишорати котиб ба кисмати девони газалиёт будани он ишорат мекунад, ки нусхаи куллиёт будани онро низ собит месозад. Аз ин ру, мо дар чараёни изгори назар нусхаи №314-ро шартан "Куллиёт" унвон намудем, харчанд ишорате дар ин бора хам нарафтааст ва мо мухтавои онро барои чунин унвонгузорй ба асос гирифтем ва нусхаи №315-ро "Девони Калими Кошонй".
Нусхаи шумораи 315 бо номи "Девони Калими Кошонй" сабт шудааст ва аз руи сахифаи аввалини он, ки аз чониби масъулини китобхона бо забони англисй муаррифии нусха мебошад, равшан мегардад, ки нусха аз 266 барга таркиб ёфтааст. Зикри 1215 дар кисмати охири нусха шояд ишорат ба соли китобати он кунад, вале дар бораи котиби нусха иттилое мавчуд нест. Аммо дар маълумоти ба забони англисй зикршуда дар огози нусха таърихи китобати он асри XVII милодй нишон дода, хатти он настали; унвон шудааст. Бо сабаби он ки хатти охири нусха, ки зикри сол шуморида мешавад, ба хатти куллии нусха фар; дорад, онро таърихи да;и;и соли китобати он ба шумор овардан гайриимкон аст. Аммо чое дар ин нусха ба соли китобати он бо шеваи марсуми нусханависй ишорате нест. Танхо зимни зикри як рубоии моддаи таърих шумораи 1046 омадааст ва аз мухтавои рубой пайдост, ки ин соли футухоти Шохичахон бояд бошад, ки аз моддаи таърихи рубой берун меояд:
Аз цилваи шохидони фаррухпайи фатх,,
Дод аз пайи соции даврон майи фатх.
Таърихи футухоти шаханшохи цахон,
Килкам бинавишт омада фатх аз пайи фатх [2,c.264, б]
Ин чо равшан мегардад, ки ибораи "фатх, пайи фатх," моддаи таърихи яке аз футухоти Шохичахон аст, ки дар рубоии моддаи таърих Калими Кошонй зикр намудааст ва ин матлаб, дар баробари ин, чойгохи рубоии моддаи таърихро дар эчодиёти шоир бозгуй мекунад.
Девони мазкур комил намебошад ва танхо фарогири бахши газалиёт ва рубоиёти шоир аст. Бахши газалиёти нусха бо ин газал огоз мешавад ва ба мушохида мерасад, ки чо-чои сафхаи аввали нусха пок шудааст:
Бадал кардам ба масти оцибат зухди риёиро,
Расонидам ба об аз юмни май бунёди тацвиро.
Зи сина ин дили бемаърифатро мекунам берун,
Чаро бехуда гирам дар багал минои холиро.
Тааллуц нест бо цон гар бияфшондам ба пои у,
Мани бедил намефахмам такаллуфхои расмиро.
Гузаштан аз цахон н-ояд, зи пои химмати хар кас,
Набошад хец муъциз бехтар аз тацрид Исиро.
Бувад ороиши маъшуц холи дархами ошиц,
Сияхрузии Мацнун сурма бошад чашми Лайлиро.
Пас аз дарди цудои мехнати айём нанмояд,
Зи оташ хец парво нест дур аз об мохиро.
Ду мисраъ аз сабукрухи, Калим он тавр мебояд,
Ки дар парвози шухрат бол бошад мурги маъниро [2, с. 1, а].
Дар байти зерин дар тасхехи партави Байзовй ба чои "бияфшондам" "биафшонда" омадааст. Тааллуц нест бо цон гар бияфшонда ба пои у, Мани бедил намефахмам такаллуфхои расмиро [3, с. 78].
Дар байти дигари ин газал ба зи пои ба пои омадааст:
Гузаштан аз цахон н-ояд, ба пои химмати хар кас, Набошад хец муъциз бехтар аз тацрид Исиро [ 3, с.78].
Дар байти тахаллус бошад ба чои "мебояд" дар тасхехи Партави Байзовй бинмояд омадааст. [3,с.78].Сахифаи аввали Девон бо тархи махсус дар хошияи он ороиш ёфтааст ва баъдан дар идома сафахоти бокии он бо як шева ва харфи яксон китобат шудааст. Бо шеваи хоси китобати нусхахо дар хар ду барга як сахифа гузошта шудааст. Тартиби кори носехи ин нусха чунин сурат гирифтааст, ки у дар кисмати болоии тарафи чапи баргаи аввал сахифаи онро зикр намуда, дар охири баргаи дувум калима ё ибораи баргаи баъдии он оварда шудааст ва аз руи он низ метавон мукаррар сохт, ки ду баргаи нусха баробари ба як сафха мебошад. Масалан, дар
хошияи баргаи 2 омадааст: "Зи баски" Баъдан мутолеаи огози баргаи "а" аз сахфаи 3 маълум месозад, ки он бо ин байт шуруъ мешавад:
Зи баски нацши сияхцурдагон ба дил цо кард, Ба тан сиёх чу раг сохт устухони маро [2,c.3 (а)].
Бахши газалиёти Калим аз огоз то баргаи 258 (а) давом карда бо ин газал ба поён мерасад: Зихи, ба ишци рухат кори шамъ сарбози, Зи нисбати цади ту сарв дар сарафрозй. Зи гиря бохтаам дидаро, хамин бошад, Ба кеши дилшуда маънии назарбози. Чунин ба хок гар афтодаам, зи пасти нест, Ки рехт болу парам аз баландпарвози. Ба сони шуълаву шамъ аст улфати ману ту, Ба ман яке шудаи, лек дарнамесози. Fубори ман ба рахи дусти нишаста чунон, Ки барнахезад агар, Рахши кин бар ту този. Ба дастгирии вомондагон чунон ху кун, Ки нацши поро хам бар замин наяндози. Калим, пир шуди, то ба кай чу тифли сиришк, Зи теги хубон дар хоку хун куни бози [2,c.258 а,б]. Байти матлаи ин газал дар нашри Махдии Садрй ба ин шакл омадааст:
Зихи, ба ишци рухат кори шамъ сарбози, Зи нисбати цади ту шамъ дар сарафрозй [4,c.578]. Байти дувум бошад дар ин нашр ба сурати зайл омада:
Зи гиря бохтаам дидаро, хамин бошад, Ба назди дидаварон маънии назарбози [4, c.578].
Мисраи дувуми ин байт дар нашри точикистонии Девони Калим, ки соли 2020 ба кушиши Шахобиддин Нуриддинов ба чоп расидааст, ба чунин сурат омада:
Ба кеши дидаварон маънии назарбози [6, c. 407].
Ва албатта, дар хошия гунаи дар нусхаи маврид тах;и; омада низ ишорат шудааст. Вале ба назари мо, ин шакл чандон сахех ба назар намерасад, чун такрори вожаи шамъ дар хар ду мисраъ навъе хашв менамояд. Таъкиди дувум он аст, ки хамеша дар адабиёт ;ад ба сарв монанд мешавад ва нисбати ;ад ба сарв низ манти;й ба мушохида меояд.
Хамин тавр, ;исмати газалиёт дар нусха ба хамин сурудаи шоир ба анчом мерасад ва якбора бахши рубоиёт огоз меёбаад. Вале ишорате ба огози ;исмати рубой дида намешавад ва якбора бахши мазкур давом мекунад. Танхо аз руи матн ва тархи ;олиби он метавон муайян кард, ки бахши рубоиёти Девон шуруъ шудааст.
Ба таври куллй метавон афзуд, ки бахши рубоиёти Девон бо ин рубоии шоир ибтидо ёфтааст: Харчанд ки цавли марду феълаш табах аст, Бардоштани парда зи кораш гунах аст. Расво шавад он, ки медарад пардаи кас, Зар цалб барояду мщак русиях аст [2,c. 258 б].
Мисраи аввали ин рубой дар нусхаи хаттии дигари махфуз дар китобхонаи Худобахши Патна нашри точикистонии Девони Калими Кошонй ва хам тасхехи Партави Байзовй ба шакли зайл омадааст:
Харчанд кимард цавлу феълаш табах аст... [2,353 а: 6,412;3,408].
Албатта, хар ду шакл хам ба назар галат нест, чун дар ин шакл чунин маънй мебарояд, ки харчанд мардро ;авлу феълаш табох аст. Дар шакли дар нусхаи мавриди пажухиши мо омада низ дар асл хамин маънист, яъне харчанд ;авли мардум феълаш табох аст. Аммо дар иртибот ба мисраи дувум шакли "Харчанд ки мард ;авлу феълаш табах аст" манти;итар ба назар мерасад, зеро дар мисраи дувум таъкид мегардад, ки парда аз кори мард бардоштан гунох аст. Ин чо ишорат ба шахс мешавад, ки таъкиди он шакли мазкурро та;озо менамояд.
Хамин гуна, нусха бо рубоии зерин ба анчом мерасад: Чун шохцахон подшахи шеркор(?), Гардид ба давлат пайи нахчир савор. Рузе ба туфанги хосиён чил оху,
Афканду наяфканд ба як сайд ду бор [2,c.266 а]. Ба мушохида мерасад, ки дар мисраи аввали ин ру6ой дар нусхаи хаттй Fалат рафтааст. Ба чои калимаи "шершикор" "шеркор" омада, ки дар натича вазни он халал ёфтааст. Шакли дурусти мисраи аввал чунин аст:
Чун Шохчахон подшахи шершикор
Дар нусхаи Kyллиёти ^лим, ки дар хамин китобхонаи Худобахши Патна махфуз аст, шакли дурусти ин мисраъ дар ин рубой дида мешавад [1,c.359 а]
Аз руи ин нукта метавон ишорат кард, ки нусхаи мазкур аз Fалатхо орй нест ва дар баробари ин дар мавориди дигар дар чараёни навишт нагузоштани ну;таи хуруф низ ба чашм мерасад, ки албатта, чунин шеваи хоси китобат дар кори котибони он рузгор расм будааст. Масалан, дар хамин рубой ну;тахои харфи "чим" дар вожаи "чун", "нун дар нахчир, "фе" дар "афканд" ва "б" дар "бор" гузошта нашудааст. Дар умум дар ин нусха 53 рубой зикр шуда ва маълум мегардад, ки тамоми рубоиёти шоир дар ин бахш наёмаданд. Дар тасхехи Байзовй теъдоди умумии рубоиёт 88 адад аст [3,c.419]. Дар нусхаи хаттии дигар бошад 101 рубой зикр гардидаст[1].Дар матни тахиянамудаи Махдии Садрй 103 рубой мавчуд аст, ки ба эхтимоли зиёд теъдоди куллии рубоиёти шоир хамин мивдор мебошад, зеро ин нашр дар асоси як нусхаи кухане аз Kyrarä™ Kалими ^шонй тахия гардидааст, ки аз назари худи шоир гузашта ва иловахое дар хошияи он ба чашм мерасад. Ин нусха бо шумораи 247 дар китобхонаи Мадрасаи Сипахсолор махфуз аст [4,хаштоду хашт].Пас аз ин рубой дар охири нусха, маъмулан чое, ки соли анчоми китобати нусхахо зикр мегардад, танхо чанд харфи мим оварда шудаасту халос. Эхтимолан ин таъкиди хаттй нишонаи анчом ё поён ёфтани нусха мебошад. Аз руи хамин нишона да;и; мешавад, ки нусха бидуни зикри соли китобати он ба анчом расидааст. Баъдан мухри китобхонаи Худобахши Патна бо зикри навиштачоти Бангипур 1891 дар маркази он оварда шудааст ва аз ин руи ин мухр тахмин метавон кард, ки ин нусха соли 1891 ба хазинаи нусхахои хаттии ин китобхона ворид гардидааст. Вале, хар ойина да;и; нашуд, ки бо кадом сабаб соли китобати нусха зикр наёфтааст. Нуктаи ;обили таъкид он аст, ки агар чунин тахмин намоем, ки хар ду нусхаи махфуз дар ин китобхона, ки тахти шуморахои 314, 315 мавчуданд, наздик ба хам китобат шудаанд, дар ин хол хам равшан мегардад, ки дар нусхаи дигар хам соли китобати он чой надорад. Аз суи дигар, онхоро идомаи хамдигар ба шумор овардан Fайриимкон аст, чун дар бахши Fазалиёти нусхаи ^ллиёт ;исмати зиёди Fазалиёти нусхаи Девон такрор шудаанд. Дар мачмуъ, нусхаи хаттии Девони ^лими ^шонй, ки дар китобхонаи Худобахши Патна бо шумораи 315 махфуз мебошад, новобста ба ин ки матни комил намебошад ва аз камбудихо орй нест, вале аз чумлаи яке аз нусхахои кухани девони ашъори шоир ба шумор меравад, ки дар тасхехи матни илмию инти;одии он истифода намудан мувофи;и ма;сад мебошад. Таъкиди дар асри XVII китобат шудани он дар баргаи аввали нусха аз суи масъулини китобхонаи Худобахши Патна низ ишорат ба нусхаи наздик ба замони зиндагонии шоир будани он мекунад ва дар баробари ин дар ;аламрави Хинд китобат шудани он низ метавонад ба арзиши мухими нусха ишорат фармояд. Мусаллам аст, ки бахши мухими зиндагй ва эчоди шоир дар сарзамини Хинд сурат гирифт ва нусахи дар ин сарзамин китобатшуда бештар бо сабаби ;аробат ба замон ва мухити рузгор ва эчодиёти шоир ахаммияти бехтар касб мекунанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. ^шонй, ^лим. Девон. Нусхаи хаттй бо шумораи 314 махфуз дар китобхонаи Худобахши Патна.-Соли китобат да;и; нест.
2. ^шонй, ^лим. Девон. Нусхаи хаттй бо шумораи 315 махфуз дар китобхонаи Худобахши Патна.- Соли китобат да;и; нест. -360 барга.
3. ^шонй, ^лим. Девон. Ба тасхехи Хасан Партави Байзовии ^шон^ККошон^-Техрон: китобфурушии Хайём, 1336.- 419 с.
4. ^шонй, ^лим. Kyллиёт. Бар асоси нусхаи Малакии ^лим. Ч,.1. Ба тасхех, му;аддима ва таъли;оти Махдии Садрй/К.Кошонй.-Техрон: Хамрох, 1374.- 1- 590 с.
5. ^шонй, Kалим. Kyллиёт. Бар асоси нусхаи Малакии ^лим. Ч,.2. Ба тасхех, му;аддима ва таъли;оти Махдии Садрй/K.Kошонй.-Техрон: Хамрох, 1374.- 591 - 1158 с.
6. ^шонй, ^лим. Девон. Бо му;аддима, тасхех ва лyFOтy тавзехоти Шамсиддин Нyриддинов/K.Kошонй. -Душанбе: Дониш, 2020.- 434 с.
REFERENCES:
1 . Kashani, Kalim. Devon. Manuscript with the number 314 preserved in Khudabakhshi library of Patna. The year of your book is not exact.
2. Kashani, Kalim. Devon. Manuscript with number 315 preserved in Khudabakhshi library of Patna. The year of your book is not exact. 360 leaves.
3. Kashani, Kalim. Devon. Edited by Hasan Partavi Baizovi Kashani. Tehran: Khayyom bookstore, 1336.- 419 p.
4. Kashani, Kalim. Kulliyot. Based on Malachi Kalim's version. J.1. Edited by Mahdi Sadri, introduction and commentary. Tehran: Hamroh, 1374.- 1- 590 p.
5. Kashani, Kalim. Kulliyot. Based on Malachi Kalim's version. J.2. Edited by Mahdi Sadri, introduction and commentary. Tehran: Hamroh, 1374.- 591 - 1158 p.
6. Kashani, Kalim. Devon. With an introduction, revision and glossary and explanations by Shamsiddin Nuriddinov. - Dushanbe: Donish, 2020.- 434 p.
