CC BY
8
УДК 80
DOI 10.24412-2413-2004-2022-4- 72- 79
МУЛОХЦЗАХр ДАР АТРОФИ МАСЪАЛАИ ИСТИЛОХРТ ДАР СОЛХрИ 30-ЮМИ САДАИ ХХ
О НЕКОТОРЫХ ПРОБЛЕМАХ ТЕРМИНОТВОРЧЕСТВА В 30-е годы ХХ СТОЛЕТИЯ
ON CERTAIN ISSUES CONCERNED WITH TERM CREATION REFERRING TO THE 30-IES OF THE 20th CENTURY
Ваххобов Толиб, доктори илмуои филологи, профессора, кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии МДТ "ДДХба номи академикБТафуров" Бобоцонова Дилбарцон Абдумуминовна, номзади илмуои филологи, дотсенти кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии МДТ "ДДХ ба номи академик БТафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Ваххобов Толиб, д-р филол. наук, профессор кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ им. академика Бободжона Гафурова»; Бободжанова Дилбарджон Абдумуминовна, канд.филол. наук, доцент общеуниверситетской кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ имени академика Б.Г.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Vahhobov Tolib, Dr. of Philology, Professor of the department of the Tajik language under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov"; Bobodjanova Dilbarjon Abdumuminovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the all-university department of Tajik language under the SEI "KhSUnamed after acad. B.Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: bobojonova1977@mail.ru
Вазъияти забонии цумуури ва фаъолияти кумитаи терминалоги(Терминком), ки 4 феврали соли 1933 бо царори КХМЦТ ташкил шуда буд, барраси гардидааст. Зикр шудааст, ки солуои 30-уми царни XX дар Цумуурии Тоцикистон масъалаи истилоуот ва демократикунонии забони адаби ва табдили алифбо ба майдони баус кашида шудаанд. Ба хусус масъалаи истилоуот мавриди бахсуои доманадор царор гирифт. Ба моуият ва мундарицаи "Установкаи терминологияи забони тоцики", ки 15.08.1936 аз цониби Президиуми КИМ Ч,ШСТ цабул шуда буд, диццати махсус дода шудааст. Зикр шудааст, ки солуои 30-ум дар сиёсати миллию забонии ИЧ,ШС умуман ва Ч,ШСТ хусусан равиши маудуд кардани захирауои миллию дорхилизабони хос буд. Забон асосан аз уисоби захирауои хорици, аз цумла калимауои русию байналмилали бой мешуд. Гузашта аз ин ба миллатгарои муттауам намудани ашхоси ифодакунандаи хоуиши истифодаи захирауои дохилии забон ва мисли ин амалуои номатлуб цой доштанд.
Калидвожахо: сохтмони забон, Анцумани нахустини илми-забоншиносии Тоцикистон, истилоуот, демократикунии забони адаби, табдили алифбо, Кумитаи истилоуот, «Муцаррарот», «Тезисуо», калавишуо дар истифодаи истилоуот, «Установкаи
терминологиям забони тоцик», масъалаи тадвири Анцумани дуюми забоншиносии тоцик, лощаи «Дар бораи баъзе масъалауои забони тоцикй» (1939)
Рассматривается языковая ситуация в республике и деятельность Терминологического комитета (Терминкома), созданного 4 февраля 1933 года по решению Народного комиссариата образования ТССР. Отмечено, что в 30-е годы ХХ столетия в ТССР шли бурные споры о проблемах терминологии, демократизации литературного языка и замене алфавита. Особенно ожесточенные диспуты касались создания новой терминологии. Особое внимание уделено сущности и содержанию «Терминологической установки таджикского языка», принятой Президиумом ЦИК ТССР 15.08.1936. Изучаются факты, связанные с тем, что в 30-е годы ХХ в. в национальной и языковой политике СССР, и в ТССР в частности, превалировала тенденция к ограничению использования национальных и внутренних языковых резервов. Язык преимущественно пополнялся заимствованными языковыми резервами, особенно русско-интернациональной лексикой. Более того, имели место обвинения в национализме в адрес людей, проявлявших желание использовать внутренние резервы языка, со всеми вытекающими последствиями.
Ключевые слова: языковое строительство, термины, демократизация литературного языка, замена алфавита, Терминком, «Терминологическая установка таджикского языка»
The article dwells on the language situation in the republic and activities of Terminological Committee (Terminology Committee) established on February 4, 1933 by the decision of the People's Commissariat for Education of the TSSR. It is noted that referring to the 30-ies of the 20th century in the TSSR there were heated debates about issues beset with terminology, democratization of literary language and the replacement of alphabet. Particularly fierce disputes concerned with new terminology creation. Particular attention is paid to the essence and content of "Terminological setting of Tajik language" adopted by the Presidium of the Central Executive Committee of the TSSR on 15.08.1936. The facts related to the fact that in the relevant century in the national and language policy of the USSR and in the TSSR in particular, tendency to limit usage of national and internal language reserves was prevailed. The language was mainly replenished with borrowed language reserves, especially Russian-international words. Moreover, there were accusations of nationalism against people who showed a desire to use the internal reserves of the language with all the ensuing consequences.
Key-words: language construction, terms, democratization of literary language, replacement of talphabet, Terminkom, "Terminological setting of Tajik language"
Солхои 30-юм дар сохтмони забони точикии адабй масъалахои истилохот, демократикунонии забони адабй ва табдили алифбо ба майдони бахс кашида шуданд. Бахусус, масъалаи истилохрт дар аввалхои солхои 30 мавриди гуфтугузор ва бахсхои доманадор ^арор гирифт ва ин сабабхои худро дошт, зеро: а) инкишофи сохахои гуногуни чомеаи нави шуравии Точикистон зарурати танзим, тахия ва тартиби системаи истилохотро та^озо мекард; б) таравдй ва арзи вучуд кардани риштахои нави илму техника, ки гузашта дар зиндагии мардуми точик малому мав^еъ надоштанд, ба вучуд омадани системаи нави истилохотро дар забони точикй вобаста ба сохахои нав талаб мекарданд; в) дар вазъияти ба амал омада муайян кардани сарчашмахои асосии эчод ва мураттабсозии истилохоти забони точикй ба майдони халлу фасл гузошта шуда буд; г)
мутамаркиз намудани ташкил ва танзими системаи истилохоти забони адабии точикй ва ба ин манзур созмон додани шабакаи ма;омоти ташкилию рохбарй дар сатхи чумхурй.
Масъалаи истилохот ва халлу фасли он дар Анчумани нахустини илмй-забоншиносй (Сталинобод, 1930) ба таври чиддй мавриди баррасй ;арор гирифт ва дар файсалаи анчуман самтхо ва сарчашмахои асосии ташаккул ва инкишофи истилохоти забони точикй тархрезй гардиданд. Вале халли муфассал, мушаххас ва мушикофонаи ин масоил дар заминаи сатхи хамонва;таи илми забоншиносй вазифаи ояндаи ахли илм, пеш аз хама, забоншиносии точик ба шумор мерафт. Махз дар хамин замина масъалаи истилохот ба хайси вазифаи аввалиндарачаи сохтмони забони адабии точикй дар солхои 30-юм ;арор гирифт.
Мубрамият ва халталаб будани масоили истилохот та;озо намуд, ки 4 феврали соли 1933 бо ;арори коллегияи Комиссариати хал;ии маорифи Чумхурии Точикистон дар Шуъбаи илми хамин комиссариат Кумитаи терминологй (терминоком) ташкил карда шавад. Кумита дорои сохтори махсус буда, аз шуъбахои зерин тархрезй мегардад:
1) шуъбаи истилохоти хочагии ;ишло;; 2) шуъбаи истилохоти физикаю математика; 3) шуъбаи истилохоти чугрофй; 4) шуъбаи чамъиятй-сиёсй; 5) шуъбаи истилохот ва коргузорй [7,3].
Бояд ;айд намуд, ки дар раёсати Кумитаи истилохот шахсиятхои маъруф ва ахли адаб дохил шуда буданд, ки комёбихои он ба номи эшон робитаи ногусастанй доранд, аз чумла, устод С. Айнй, Лохутй, Улугзода, Сирус, Икромй, Ш. Х^усейнзода, Климчитский, Беленитский, Благовешенская, Неменова, Азизй ва гайра. Кумитаи истилохот дорои «Му;аррарот»-и хеш буда, тиб;и он фаъолияташро дар амал татби; мекард. Мувофи;и «Му;аррарот» мухимтарин вазифахои Кумита аз инхо иборат буданд:
а) дар замина ва ба назардошти дастовардхои методологияи марксистй-ленинй дар забоншиносй ва принсипхои марбутаи сохтмони сотсиалистй дар мархилаи мазкур коркард ва тахияи истилохоти вохид ва умумии забони точикй;
б) назорат намудани муроот ва ;абули истилохоти умумию хатмй ва имло дар матбуот (даврй ва гайридаврй), таълиму тарбия дар коргузории муассисоти давлатй ва чамъиятй;
в) чалб кардани оммаи васеи сохибони забон, дар мадди аввал, кормандони илмй, муаллимон ва соири кормандони мадании шахр ва дехот барои тахия ва эчоди истилохоти забони точикй;
г) ширкат ва кумаки хамачониба барои инкишоф ва такомули забони адабии точикй [9,41].
Дар «Тезисхо» ба маърузаи «Коркарди истилохот дар забони точик», ки дар чаласаи машваратии Кумитаи истилохот (дар таърихи 3.03.1933) ба тасвиб расидааст, дар бораи баъзе камбудихои ;арорхои Анчумани нахустини илмй-забоншиносии точик (августи 1930) ва зарурияти созмон додани фаъолияти Кумитаи истилохот бахс сурат гирифтааст. Ба а;идаи тахиягарони «Тезисхо» «дар карорхои Анчумани забоншиносии соли 1930 оиди инкишофи минбаъдаи истилохоти забони точикй дар шароити густариши саноатикунонии кишвар нишондодхои да;и; ва сахех дода нашудааст» [7,43-44]. Пас аз доиршавии Анчумани мазкур «Дар хамаи сохахои коркарди истилохоти вохид ва умумй барои хамаи сохахои улум ихтилоф ва зиддият ба чашм мерасад. Инчунин, дар истифодаи истилохоти маъруфу мустаъмал ихтилофи назар дар байни рузномахои чудогона, байни нашриёт ва рузномахо дида мешавад. Масалан, истилохи «база» дар нашриёт бидуни тагйир истифода шавад, пас, дар «Точикистони сурх» бар ивази он «манбаъ» ва рузномаи дигар «асос» мавриди ;абул ;арор гирифтааст» [7,45].
Коркард ва тахияи истилохот мувофики нишондоди Кумитаи истилохот дар асоси ба назар гирифтани манбаь ва сарчашмахои зерин бояд сурат гирад:
1) бо истифодаи захирауои забони гуфтугуии оммаи васеъ;
2) кабул кардан ва хазм намудани истилохоти байналмилалй ва кисман истилохоти забони русй, ки ба аксари забонхои халкхои ИЧ,ШС ворид шудаанд. Вале ба назар бояд гирифт, ки ин кабил истилоххо ба хусусиятхои савтиёт ва сарфиёти забони точикй худро мутобик созанд;
3) даст кашидан аз истилохоти хоси забонхои форсй ва арабй, ки маънои ин ва ё он мафхумро ба пуррагй ифода карда наметавонанд, ба истилохоти байналмилалй иваз намудан [7,45].
22 июни соли 1933 дар чаласаи васеи раёсати Кумитаи истилохрт «Дастур оиди тахия ва коркарди истилохоти забони точикй» ба тасвиб расид. 11 июли соли 1933 бошад, асноди мухими дигари фаъолияти Кумитаи истилохот ба унвони «Оиди принсипхои ташаккули истилохот дар забони точикй» дар чаласаи васеи Кумитаи истилохот мавриди баррасй ва кабул карор гирифт [7,87]. Бидуни шак, хуччатхои зикршуда барои мураттаб ва муназзам сохтани системаи истилохоти забони точикй дар солхои 30-юм сахм гузоштанд.
Натичаи фаъолияти чандинсолаи Кумитаи истилохот ин тахия кардани «Установкаи терминологияи забони точикй» ба шумор меравад, ки дар таърихи 15.08.1936 аз чониби Президиуми КИМ советхои Ч,СС Точикистон кабул гардидааст [14; 11,174].
Коркарди истилохот, бо назардошти «Установка...» ду лахзаи мухимро доро мебошад:
1) муайян намудани истилохоти ифодакунандаи инкишофи маданияти сотсиалистй, ки дар забони точикй мавчуд нестанд. Аз кабили коллектив, бригада, театр ва гайра;
2) танкидан бахрабардорй намудан аз истилохоти мавчудаи забони точикй: а) омухтан ва чудо кардани истилохоте, ки мафхумро ба пуррагй ифода карда наметавонанд ва онхоро аз истифода дур сохтан. Дар хамин замина табдили ифодаи маъно кардани баъзе истилоххо чоиз нест. Масалан: «чахонгирй» ба чои «империализм», «сарнишин» бар ивази «пассажир», «ликбез» бар ивази «махви бесаводй»; б) истилохоте, ки дар забони точикй хазм шудаанд ва ба талаботи замон чавобгу буда, маънои мафхумро ба пуррагй ифода мекунанд, ба истилохи дигар иваз кардан чоиз нест. Масалан, «синф» ба «класс» адабиёт ба «литература» ва гайра.
Ба назари мураттибони «Установка...» ду манбаъ ва сарчашмаи тахияи истилохоти нав дар забони точикй кобили эътироф мебошад: а) захирахои забони гуфтугуй ва забони адабии хозираи точикй; б) истилохоти советй ва интернатсионалй, ки вориди забонхои СССР шудаанд ва ё ин протсесс идома дорад.
Муаллифон дар баъзе маврид идеология ва тафаккури шуравиро гайривокей арзёбй намуда, нисбати баъзе истилоххо бахои мучаррад дода, ба галатхои илмй рох медиханд. Ба назари онхо воридшавии баъзе истилоххо, ки «аз чихати синфй бегона мебошанд, инчунин, ба даромадани терминхое, ки идеологияи акси советиро кашола карда медароранд, рох дода нашаванд [14,5-6].
Масалан, «шохрох» барои ифодаи «генеральная линия», «шайтонароба» ба чои «велосипед». Ин чо калимахои «шох» ва «шайтон» зидди идеологияи шуравй будаанд. Муаллифон тасаввур карда натавонистаанд, ки калимахо дар баробари маънии аслиашон метавонанд маьнои мачозй ва ё кучидаро ифода кунанд.
Дар «Установка...» роххои ташаккул ва сохтани истилохоти забони точикй нишон дода шудааст, ки мухимтарини онхо аз инхо иборатанд:
а) бо рохи истифодаи аффиксхои калимасоз: -дон, -зор, -дор, -стон, -нак, -дар, -вй, -гй, -онидан, -ият ва гайра: «коллективонидан», «болшевикона», «эластикият» ва гайра;
б) бе тагйир истилохоти интернатсионалй кабул карда мешаванд: индустрилизатсия, реконструксия, методист, коммунизм, биология, конференсия;
в) сохтани истилоххои нав бо истифодаи роххои калимасозии точикй: мошинасозй, тракторсозй, мошинабарорй ва гайра;
г) сохтани истилоххо бо рохи калка: дождамер-боронсанч, делопроизводитель-коргузор ва гайра [14,6-10,12].
Аз мундаричаи «Установка...» чунин бармеояд, ки дар истилохоти забони адабии точикй равияи хатталимкон истифода кардани истилоххои иктибосии русию байналмилалй (интернатсионалй) таргиб ва таблиг гардида, тамоюли то хадди имконпазир муроот кардани шакли ягона ва вохиди онхо дар забонхои халкхои СССР пешниход карда мешуд. Аз чониби дигар, дар мавриди сохтани истилоххо дар заминаи захирахои дохилии забони точикй боиси хархаша ва интикоди тарафдорони кабули бетагйири истилоххои русию байналмилалй мегардид ва онхо эшонро ба суиистифода намудани арзишхои миллй муттахам месохтанд. Махсусан, солхои 1933-1937 дар таърихи мардуми ИЧ111С солхои сиёху хуручи нерухои иртичоию диктатурй каламдод шудаанд ва дар ин солхо оид ба истифодаи захираю имконоти дохилии забон дар тахия ва эчоди истилохот, бахусус, бар ивази истилохоти русию интернатсионалй сухан кардан баробари ба худ хукми чазои сахтро сазовор дидан буд. Дар хамин давра як равияи сар то сар галат ва гайриилмй дар истифодаи калимаю терминхои арабй, ки дар забони адабии точикй беш аз садсолахо маъво доштанд, ба хукми анъанаю конун даромада буд, ки он хам бошад, то хадди имкон аз истифодаи калимахои арабй даст кашидан аст. Ва ин амал, албатта, аз сиёсати забонию идеологияи Давлати Шурохо, ки ба мукобили ислом ва чахонбинии динй мубориза мебурданд, гувохй медихад ва ба он робитаи карин дорад. Масалан, тарчумони китоби дарсии «Чугрофия барои камсаводон» М. Саидй дар мактуби чавобии худ ба унвони сардори Нашриёти давлатии Точикистон, Комиссариати маориф ба рафик Ананйев, шуъбаи таблиги мадании КМ ХК (б) Расулй нома навишта, зимни он ба афкори мукарриз Иркаев зид ва хамовоз набудани хешро баён намудаааст. Дар мактуб омадааст, ки: «Мукарриз Иркаев руирост богаразона ба тарчумаи дастури дарсй муносибат намуда, як иддаи зиёди истилохотро арабй эълон карда, онхоро калимахои номафхум муаррифй кардааст, ки бо ин васила акоиди кормандони коллегияи КХ маорифро тагйир додааст, зеро худи онхо забони точикиро намедонанд. Масалан, истилоххои гунбаз, барцаста, магнит, магас, нимкат, бошишгоу, шпат, магния, таркиш, сайд ва гайра. Калимахои зикршуда арабй набуда, ба сохибони забон аксарияти онхо мафхум мебошанд» [8,24]. Ё муаллифони маколаи дигар, ки дар бораи забони тарчумаи «Конситутсияи РСС Точикистон» ба силохи интиком мубаддал кардаанд, хангомаро аз мукарриз Иркаев ба чанд маротиб иртико бахшида, ба ифрот расонидаанд. Ба назари онхо, хатто, калима ва ё истилохоте, ки аз ягон чихат сохти амириро ном мебарад, истифода бурдан дар шароити кунунй (яъне, сохти шуравй) «галати махзи сиёсй» ба шумор меравад ва инро ифодаи чудо кардани РСС Точикистон аз ИЧШС каламдод мекунанд. Ба фикри кутохбинонаи онхо «душманоне, ки барои Точикистони аз ИРСС чудо карда ва аз нав баркарор кардани Хукумати буржуазию амириро тайёрй медиданд, ифодаи «маркази республика»-ро бо калимаи «пойтахт», ки ин термин собик факат дар Бухорои амирй кор фармуда мешуд, тарчума мекунанд» [16].
Чои таассуф аст, ки хомиёни «адл»-у «нокидон»-и замонасоз, ки худ аз илми забону забоншиносй фарсаххо дур мебошанд, ахли каламро ба душманони ашадии сохти нави шуравй муттахам менамоянд, бидуни хаёву шарм барои истифодаи ин ва ё он калимаи собикадори забон эшонро «душмани давлат» ном мебаранд. Ба фикри «дустдорони сохти нав», «аслихаи миллатчиёни буржуазй, ки ба ёрдами у онхо кори разилонаи фашистии худро кардаанд, аз онхо иборат буд, ки грамматика ва коидаи калимасозии арабиро ба забони точикй
медароварданд, забонро бо терминхои номафхум ва зарарноки арабй ифлос мекарданд, гуногунй ва бехуда мафхуми як терминро чанд хел менависанд». Онхо чунин амали ахли каламро, ки аз калимахои арабй истифода мебаранд, ба танг карда баровардани калимаю терминхои интернатсионалй марбут медонанд. Ба фикри онхо «гуё барои зарурияти бой кардани забон ин лозим бошад: терминхои интернатсионалиро ба таври системанок фишор дода бароварда омадаанд, ки ин терминхо ба забони партиягй даромадагй мебошанд ва онхоро бо терминхои аз чихати маъно бегонаи миллатчигии буржуазй («республика»-ро ба «чумхурият», «револютсия»-ро ба «инкилоб», «съезд»ро ба «анчуман», «грекхо»-ро ба «юнониён» ва гайра) иваз мекарданд, бо «хусусият»-и забони точикй «такя» карда, бо рохи вахшиёна стили доклади рафик Сталинро вайрон мекарданд» [16].
Тавре ки аз мухтавои маколаи иктибосшуда бармеояд, солхои 30 дар сиёсати миллию забонии ИЧ,ШС, умуман, Ч,ШС захирахои миллию дохилизабонй махдуд гардида буд. Дар бисёр маврид барои конеъ кардани талаботи сохибони забон дар инъикоси зухуроти вокей бартариятро ба захирахои хоричии забон, аз чумла, калимахои русию байналмилалй медоданд ва агар ашхосе хохиши истифодаи захирахои дохилии забон (масалан, чумуурият, анцуман, инкилоб ва гайра)-ро авлотар донанд, бидуни тахлили илмй ва вокей онхоро ба миллатгарой мутаххам намуда, эшонро душман ва миллатчии буржуазй ном мебаранд. Вале таърихи баъдй ва инкишофи забони точикй галат ва бепоя будани афкори фавкро ошкор намуда, собит гардонид, ки забон ва истифодаи захирахои онро танхо конун ва афкори ашхоси муайян ба танзим дароварда наметавонад.
Бояд тазаккур дод, ки танзим намудан ва ба самтхои лозима созмон додани инкишофи забони адабй, аз чумла, истилохот хамеша аз чониби макомоти волои рохбарии Чумхурии Точикистон назорат ва рохнамой карда мешуд. Азбаски масъалаи истилохот дар солхои 30-юм ба яке аз проблемахои мухим ва мубрами сохтмони забони адабии точикй пазируфта шуда буд, онро борхо дар чаласаи Бюрои КМ ХК (б) Точикистон мавриди баррасй карор дода буданд. Аз чумла, дар чаласаи Бюрои КМ ХК (б) Точикистон аз 3 феврали соли 1935 карор «Оиди хайати Шурои илмии истилохот»-ро ба тасвиб расонид [3,79] ва ин казия бори дигар собит месозад, ки масъалаи истилохот дар солхои 30-юм хамеша таваччухи сохибони забонро ба худ чалб карда меомад.
15 январи соли 1936 Бюрои КМ ХК (б) Точикистон дар чаласаи худ карор дар бораи «Оиди даъвати конференсияи илмии КМ АНТ (алифбои нави точик)»-ро дар таърихи 15-уми майи соли 1936 ба тасвиб расонид, ки дар рузномаи он ду масъала бояд хадафи арзёбй карор мегирифт: «1) маъруза оиди забони адабии точикй дар мархилаи нав ва инкишофи минбаъдаи он: а) дар бораи дастурхои истилохоти забони точикй; б) оиди имлои забони точикй; 2) оиди чараёни татбики алифбои нави точикй дар байни омма» [4,75].
Дар охири соли 1936 масъалаи доир кардани Анчумани дуюми илмй-забоншиносии точик ба миён омад ва барои омода намудани он карорхои хизбию давлатй ба тасвиб расонида шуд. Бюрои КМ ХК (б) Точикистон дар чаласаи худ аз 28 августи соли 1936 карор «Оиди Анчумани забоншиносии КМ АНТ назди КИМ Точикистон»-ро тасдик намуд ва такозо кард, ки ин Анчуман мохи январи соли 1937 бо рузномаи зер доир карда шавад:
1. Оиди забони точикй (маърузаи С.Айнй):
а) оиди синтаксиси забони точикй (гузориши Хасанов);
б) тасдики дастурхои терминологияи точик (гузориши Абдинов);
2. Оиди имлои забони точикй (маърузаи Исматй) [5,162].
Рузномаи мазкур, инчунин, 3-юми сентябри соли 1937 аз чониби КИМ Ч,ШС Точикистон ба тасвиб расонида шуда буд [10,9].
Тааччубовар аст, ки муддати тадвири Анчумани дуюм борхо ба таъхир афтод. Аз чумла, комиссияи сиёсии доир кардани Анчумани дуюм дар чаласаи худ (мохи марти соли
1937, протоколи № 9) омодагии доир кардани съезди дуюми забоншиносонро баррасй карда, ба ;арор омад, ки: 1) ба сабаби мавчудияти як идда масъалахои бахснок ва халношудаи забони точикй (имло, истилохот, грамматика, тарчума) зарур мешуморад, ки онхоро ба таври фаврй ва дар муддати кутох халлу фасл кардан зарур аст. Ба ин манзур рузи тадвири Анчумани дуюми забоншиносони точикро 20-уми августи соли 1937 му;аррар гардид; 2) рузномаи Анчуман, ки КИМ ЧШС Точикистон аз 3 августи соли 1937 ба тасвиб расонида буд, низ бетагйир пазируфта шуд [10,9].
Дар охири соли 1937 масъалаи доир кардани Анчумани дуюми илмй-забоншиносии Точикистон аз рузномаи чорабинихои илмию фархангй бардошта шуда, бар ивази он тадвири мачлиси машваратии оиди истилохот ва имло ба майдони бахс ворид гардид. Ба ин манзур чаласаи Бюрои КМ ХК (б) дар таърихи 16 декабри соли 1937 (нусха аз ;арори No3) «Оиди даъвати мачлиси машваратии истилохот ва имлои забони точикй» ;арор ;абул намуд. Мувофщи ;арори зикршуда дар охири соли 1937 дар Сталинобод мачлиси машваратии чумхуриявии оиди истилохот ва имлои забони точикй бояд доир мегардид [6,65]. Танхо моххои феврал ва ноябри соли 1938 ду мачлиси машваратй аз чониби КМ ХК Точикистон оиди масъалахои грамматика, терминология ва орфографияи забони точикй доир карда шуд.
Пас аз анчоми мачлисхои машваратй ;арорхои онхо дар шакли лоиха «Дар бораи баъзе масъалахои забони точикй» бо замимаи фармони Комиссари халкии маорифи РСС Точикистон (ра;ами 1, аз 2 январи соли 1939) тавассути нашрияхои чумхуриявй («Газетаи муаллимон», «Васияти Ленин», «Точикистони сурх», мач. «Мактаби советй») ба чоп расонида шуд [12]. Аз чумла, дар банди 5-уми фармони мазкур зикр ёфтааст, ки «совешанияхое, ки дар бобати масъалахои сохти забон дар мохи феврал ва дар мохи ноябри соли 1938 аз тарафи КМ ХК (б) Точикистон чег зада шуда буданд, дар сохаи ба тартиб даровардани масъалахои грамматика, терминология ва орфографияи забони точикй як ;атор чорабинихои конкретй муайян карданд. Ин чорабинихо барои бархам додани архаизмхо, арабизмхо ва эронизмхо дар забони точикй, ба бархам додани чудоии сунъии байни забони адабй ва зиндаи гуфтугуй ва дар забони точикй чорй кардани шаклхои зиндаи забон ва советизмхо равона карда шаванд» [1,3-8; 15,11; 13,12-13,89; 2,162-165].
Хадафи асосй дар шакли «Лоиха» омода кардани ;арорхои ин ду мачлиси машваратй ва пешниходи мухокимаю мубохиса ;арор додани онхо ба назари масъулини Комиссариати маориф иборат аз он буд, ки дар асоси ин музокирахо дар сохаи грамматика, терминология ва орфографияи точикй ;оидахои ;атъй тайёр карда бароварда шаванд» [12].
Муха;;и;они забони точикй то ба хол дар атрофи ин «лоиха» ва бахси атрофи он, бурду бохти ин лоиха, сабабхои дар охири солхои 30-юм тахия шудани ин «лоиха», робитаи ин «лоиха» ба таъвизи алифбои лотиниасоси точикй, ба алифбои имрузаи точикй ва масоили истилохот афкори хешро дар тахлилу баррасии ами; манзур нагардонидаанд. Оиди он танхо ;айдхои чудогонаи устод С.Айнй ва баъзе забоншиносони точик ба назар мерасад [1,3-8; 13,12-13; 2,162-164], ки онхо низ характери лахзагй ва дар заминаи манофеи сиёсати забонии даври муайян (масалан, тан;иди консепсияи академик Н.Я. Марр ва тавсифи сиёсати забонию таълимоти забоншиносии И.В. Сталин, таърифу тавсифи сиёсати «баробарху;у;й»-и забонхо ва мадхи забони дуюми модарию «сарчашмаи пурфайз» будани забони русй ва амсоли онхо) арзи вучуд кардаанд. Ва ин ;онунист, зеро тад;и;оти бахши забоншиносй низ дар заминаи сиёсати забонии хукмрони давру замон тахия карда мешаванд ва ин усули тад;и; то ба имруз бар пояи хеш устувор аст. Бесабаб забонро зухуроти ичтимой нахондаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй С. Оид ба вазъияти забоншиносии тоцик//Шарци сурх. - 1952. - №6.- С.3-8.
2. Брагинский И.С. Хаёт ва эцодиёти Садриддин Айнй / И.С. Брагинский. - Душанбе, 1968.
3. БМ ЦТ., зах. 360, навиш.7, воу.мауфуз.11.
4. БМ ЦТ., зах. 360, навиш.7, воу.мауфуз.13.
5. БМ ЦТ., зах. 360, навиш.7, воу.мауфуз.19.
6. БМ ЦТ., зах. 360, навиш.7, воу.мауфуз.24.
7. БМ ЦТ., зах.486, навиш.1, воу.мауфуз.35.
8. БМ ЦТ., зах. 486, навиш.1, воу.мауфуз.45.
9. БМ ЦТ., зах.486, навиш.1, воу.мауфуз.47.
10. БМ ЦТ., зах. 486, навиш.1, воу.мауфуз.109.
11. Ваууобов Т. Цанбауои сотсиолингвистии рушди забони тоцикии адабй (солуои 20-30 асри XX). Китоби 1. Баус дар атрофи забони тоцикии адабй дар солуои 20-30. -Хуцанд: Нури маърифат, 2005.
12. Дар бораи баъзе масъалауои забони тоцикй (лоиуа)// Тоцикистони сурх. 25 ва 26-уми январи с. 1932; «ГМ», 18-уми январи с. 1939.
13. Рустамов Ш. Забон ва замон / Ш. Рустамов. - Душанбе, 1981.
14. Установкаи терминологияи забони тоцикй. - Сталинобод, 1937.
15. Хрлимов С. Садриддин Айнй ва баъзе масъалауои инкишофи забони адабии тоцик / С. Халимов. - Душанбе, 1974.
16. Цалилов, Очилдиев. Боцимондауои зиёнкорй дар адабиёти партиягй ба забони тоцикй нест карда шавад // Тоцикистони сурх. 29 ноябри соли 1937.
Reference Literature:
1. Aini S. Concerned with Situation of Tajik Linguistic Studies // Red Orient, 1952, No. 6. - pp. 3-8.
2. Braginsky I.S. Sadriddin Aini's Lifestyle and Creations. - Dushanbe, 1968.
3. Central Archive of Tajikistan Republic (CA TR). opt.360, inv.7, case 11.
4. CA TR. opt. 360, inv.7, case 13.
5. CA TR. opt. 360, inv.7, case 19.
6. CA TR. opt. 360, inv.7, case 24.
7. CA TR. opt. 486, inv.1, case 35.
8. CA TR. opt. 486, inv.1, case 45.
9. CA TR. opt. 486, inv.1, case 47.
10. CA TR. opt. 486, inv.1, case 109.
11. Vahhobov T. Sociolinguistic Aspects of Tajik literary Language Development (referring to 20-30-ies of the 20th century). B.1. Debate around Tajik Literary Language Appertaining to the 20-30-ies. - Khujand: Light of Enlightenment, 2005.
12. On Certain Issues Concerned with Tajik Language (project) //Red Tajikistan, January 25 and 26, 1932; SM, January 18, 1939.
13. Rustamov Sh. Language and Time. - Dushanbe, 1981.
14. Establishment of Terminology of Tajik Language. - Stalinabad, 1937.
15. Halimov S. Sadriddin Aini and Certain Issues Beset with Tajik Literary Language Development. - Dushanbe, 1974.
16. Jalilov, Ochildiev. Remnants of Corruption in Party Literature in Tajik Language Should Be Eliminated // Red Tajikistan, November 29, 1937.
