CC BY
0DOI 10.24412/2709-1201-2024-479-483
МУХТАССАРИ ХДЁТУ ОСОРИ МУСО ДИНОРШОЕВ ВА СА^МИ УСТОД ДАР ТАЗДИЦИ ТАЪРИХИ ФАЛСАФАИ ТОЧИК
Аннотация В статье авторы рассказывают о жизни и творчестве Мусо Диноршоева и вкладе мастера в изучение истории таджикской философии. Фактически Мусо Диноршоев считается одним из самых выдающихся и уникальных философов нашей страны и за ее пределами. Закономерно, что Мусо Диноршоев, как великий учёный запечатлевается в воображении своих учеников как символ мудрого и зрелого учителя, строгого и требовательного, но дружелюбного и заботливого. Природа одарила Мусо Диноршоева необыкновенной памятью, острым умом, чутким и отзывчивым сердцем. Авторы отмечают, что наиболее важным и ценным научным трудом Мусо Диноршоева является «НатурфилософияИбн Сины» (Душанбе: «Дониш», 1985, на русском языке), которая была опубликована еще в советское время.После публикации данной работы многие ученые и исследователи, такие как: Акбар Турсунов, Виктор Иванович Приписнов, Муса Раджабов, Султан Наврузов, покойный Нозирджан Арабзода, Закир Вазиров, Фатхиддин Сироджов, Мохирходжа Султанов, Мухаммадкул Хазраткулов и другие написали свое мнение об этом в различных республиканских и всесоюзных журналах и газетах, и Все они признали, что эта работа является огромным трудом в деле определения личности и особенностей философии Ибн Сины и вообще в направлении авиценоведения.
Ключевые слова: жизнь и научно-творческая деятельность Мусо Диноршоева, разъяснение мыслей, природная мудрость, труды Мусо Диноршоева, мудрец.
Key words: life and scientific and creative activity ofMuso Dinorshoev, clarification of thoughts, natural wisdom, works ofMuso Dinorshoev, sage.
Вокеан устод Мусо Диноршоев яке аз намоёнтарин олиму файласуфи нотакрори Чумхурии азизамон ва берун аз он ба шумор меравад.
Табиист, ки устод Мусо Диноршоев хакими хикматшинос дар тасаввури шогирдон чун рамзи устоди хирадпешаву баркамол, дакикназару нуктасанч, сахтгиру серталаб, валле мушфику гамхор накш бастааст. Табиат ба устод Мусо Диноршоев хотираи фавкулодда ва акли зуфунун раво дида, калби хассосу мушфик низ ба у хадя намудааст. Агар чй устоди зиндаёд ин дунёро падруд гуфта бошад хам хамеша дар пеши хаёли шогирдону нуктасанчони баъдина номи некашон бокиву човидон хохад монд. Устод Мусо Диноршоев зодаву парвардаи дехкадаи зебоманзар ва хурамбахори Арзиникй н. Сангвор аст. Олами афсонасои тифли ва дунёи чавониву бачагии устод Мусо Диноршоев дар каламрави диёри хушбоду пурфайз ва фарахафзои Сангвор сипари гардида тарбиятгирандаи хонаи бачагонаи диёри Сангвор мебошад. Устод Мусо Диноршоев зимни тарбия дар хонаи бачагонаи Сангвор сохиби маълумоти миёна шуда ва соли 1949 барои идома додани тахсил ба Омузишгохи омузгории нохияи Орчоникидзеобод (холо нохияи Вахдат) хуччат супорид.
Дар баробари тахсил дар омузишгох дар мактаби хафтсолаи ба номи коммунизми хамин нохия солхо (1952-1953) ба сифати муаллими математика ба хонандагон дарс додааст. Баъди хатми омузишгох барои идома додани тахсил соли 1954 ба маркази
ДУДАКОВА ЧАМИЛА ОЛИМОВНА
ассистент кафедраи фалсафа
САИДОВ МУХДММАД РАЧДБМАДОВИЧ
ассистент кафедраи фалсафа Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
чумхурй шахри Душанбе омада соли 1954 доничуи риштаи забону адабиёти точики факултаи таъриху филологияи донигохи давлатии Точикистон (холо ДДМТ) дохил шуда онро соли 1959 хатм намуда дар давраи донишчуй майл ба лими фалсафа дошт нахуст устоди Мусо Диноршоев дар чодаи барномаи фалсафа файласуфи маъруф
B.С.Библер ба хисоб меравад. Инчунин дар ташаккули чахонбинии фалсафии устод Мусо Диноршоев дигар устодони фалсафа А.М. Баховуддинов, Н.С. Осимй,
C.Б.Морочников сахми бузург гузоштаанд.
Сахми устоди арчманд Мусо Диноршоев дар сохахои гуногуни илми фалсафаи бостонй форсу точик, фалсафаи асрхои миёна, фалсафаи мутафаккирони шарк, алалхусус фалсафаи файласуфи машхур табиб олим энсклопедисти асрхои миёна Абуали ибни Сино нихоят зиёд ба чашм мерасад.
Мактаби фалсафие, ки устоди феълан сарварии онро ба ухда гирифта буд натанхо дар каламрави шарк, балки дар олам шухрат дорад. Мухимтарин хадафи барномаи кории мактаби фалсафии Мусо Диноршоев "Ба низоми муайян даровардани таърихи фалсафаи тоцик ва афкори фалсафии намояндагони цудогонаи он ба хисоб меравад". Устод Мусо Диноршоев назарияи таълимоту тадкикоти хешро дар заминаи хамин мактаб таъсис дод. У олими сохибмактаб аст. Ба калами академик Мусо Диноршоев чандин китоб ва садхо маколахо ва беш аз сад номгуи тарчумаву тахрирот руйи кор омадааст. Устод Мусо Диноршоев хуб медонист, ки рохи илм басо мураккабу печида буда, захмату масъулияти баланди шахсияти инсониро талаб менамояд.
Устод Мусо Диноршоев ба хусус дар омузиши фалсафаи Шарк, афкори фалсафии мутафаккирони точику форс макому мавкеи бунёдй дорад. Зеро бисёр муаммохои фалсафии мутафаккирони точику форс дучори кучахои сарбаста буда, мактабхои фалсафии муосир ба онхо назари дигар доштанд ва назарияхои файласуфони асримиёнагии точикро дур аз хакикати вокеъй ба тадкик гирифта буданд. Аввалин рисолаи илмии устод Мусо Диноршоев бо номи "Фалсафаи Насируддини Тусй", мебошад, ки соли 1968 ба табъ расид. Соли 1969 устод Мусо Диноршоев бо дифоъ аз ин рисола ба гирифтани унвони номзади илми фалсафа мушарраф гардид. Соли 1970 бошад, рисолаи мазкури устод Мусо Диноршоев дар Озмуни умумиитифокй рочеъ ба илмхои чамъиятшиносй, ки дар шахри Боку доир гардида буд, сазовори чоиза гардид. Ч,оизаро ба устод Мусо Диноршоев котиби аввали Х,изби Коммунистии Ч,ШС Озарбойчон Х,.А.Алиев супорида, зимни супоридани чоиза ва табрикоти расмй миннатдории самимонаи халки озарро низ ба у эълон дошт.
Албатта, арзиши баланд доштани ин рисоларо аксирият файласуфхо кобили кабул дониста дар ин чо як казовати устоди зиндаёд, доктори илми фалсафа, профессор Нозирчон Арабзодаро меорем, ки хеле илмй ва нихоят чолиб аст: "Нахустин рисолаи илмии Мусо Диноршоев, ки бо дифои он муаллиф ба гирифтани номзади улуми фалсафа сазовор гардида буд, "Фалсафаи Насириддини Тусй" мебошад. Ин рисола бешубха, сазовори арзиши мухими илмист, зеро дар он фалсафаи Тусй, ки то он гох бо тафовут аз таълимоти риёзй ва табиатшиносиаш мавзуи тахкики махсус карор нагирифта буд, дар заминаи омухтани асархои мухимтарин у-"Асос-ул- иктибос", "Равзат ут-таслим", "Ч,абр ва кадр", "Шарх ул- ишорот", "Исботи вочиб", "Ахлоки Носирй" ва "Китоб-ал- фусул фй-л-усул" муфассал тахлил гардида, тамоюли назариявии таълимоти фалсафии мутафаккирро ошкор карда, ба макоми у дар инкишофи илму фалсафаи асри XIII бахои муносиб дода мешавад. Муаллиф чунин тасаввуротеро, ки гуё Насириддини Тусй махз мукаллид ва осораш танхо шархи таълимоти Ибни Сино буда, ягон фикри тоза надошта бошад, рад намуда исбот мекунад, ки назариёти Насириддини Тусй на такрори махзи акоиди Абуалй ибни Сино, балки зинаи нави инкишофи афкори фалсафй дар асрхои миёна мебошад." [4, 3].
Аз ин казоват бармеояд, ки устод Мусо Диноршоев аз огози фаъолияти хеш ба илм хамчун шахсияти тозакору навовар дохил гардида, дар пешрафти илмй мазкур
хизматхои шоёни тахсин намудааст ва холо ин чодаи пешгирифтаи устод самарахои хеле ва хеле боровареро руи кор оварда истодаанд ва хоханд овард.
Устод Мусо Диноршоев баъдан дар баробари таджику омузиши кулли фалсафа ва таърихи зухуру ташаккул ва тахаввулоти он, ба омузиши фалсафаи Ибни Сино боз хам чиддитар шугл варзид. У ба сифати мавзуи тадкикотии рисолаи доктории хеш фалсафаи табиати Ибни Синоро баргузида ва дар ин чода чиддан тадкикот бурд. Самти тадкикоти олим марбут ба фалсафаи машшоъ ва мушаххасан осори фалсафии Ибни Сино карор гирифт. Соли 1987 тадкикоти нишондодаи у дар ин мавзуъ ба сифати рисолаи докторй бо унвони "Натурфалсафаи Ибни Сино" дифоъ карда шуд асари монографии мухаккик дар синошиносии чахон чанбахои нави илмй-тадкикотиро пеш овард ва гуфтан мумкин аст, ки тачдиди назар ба фалсафаи Ибни Сино буд. Зеро, ба таъбири профессор Нозирчон Арабзода, "Ба итминони комил метавон гуфт, ки асари мазкур китоби маъмулие дар хакки Ибни Сино нест, балки тадкикоти бунёдиест, ки дар синошиноси макоми арзанда дорад. Мухаккик дар ин асар факат ба чамъбасти комёбихои дар синошиносй ба даст омада махдуд нагардида, бисёр масъалахои мероси назариявии Абуалй ибни Синоро, ки то холо мавзуъи тадкики илмй карор нагирифта буданд, харчихата тахкик намудааст" [4, 3].
Феълан академик Мусо Диноршоев сарварии мактаби файласуфони точикро бар ухда доштан, ки ба каламашон беш аз 300 асару маколахои илмй руи кор омадааст, ки дар миёнашон рисолахои «Насириддини Тусй», «Натурфалсафаи Ибни Сино» ва «Аз таърихи фалсафаи точик» асархои калонхачманд. У дар баробари пажухишу тадкик, чустучуву бозёфт, киёсу тахкик, инчунин хирфаи омузгориву устодиро низ тавъам бо тарбияву таълим бар ухда дорад.
Тавассути машварату рохнамой, такризхои расмии рисолахои докторй махз ба хиссагузории устод Мусо Диноршоев аз миёни шумораи фавкуззикр беш аз 15 тан донишмандон рисолахои докторй таълиф намуда, сохиби олитарин унвони илмй гардидаанд. Бояд гуфт, ки олимоне, ки зери сарпарастии бевоситаи устод Мусо Диноршоев рисолахои номзадиву докторй дифоъ намудаанд, на танхо точикон ва на танхо шахрвандони Точикистон мебошанд, балки шогирдони у аз чумхурихои собик Иттиходи Ч,амохири Шуравии Сосиалистй ва аз чумла, аз Руссия, Туркманистон, Киргизистону Белорус ва дигар чумхурихо низ зиёданд.
Устод Мусо Диноршоев аз охирхои солхои панчохум ба чодаи пажухишу тахкики афкори фалсафй ворид шуда, то кунун ба хадди забардасттарин олими соха-олими сокибмактаб расидааст. Мактаби мазкур на танхо дар каламрави чумхурй ва собик Иттиходи Ч,амохири Шуравй мавриди эътироф аст, балки миёни мактабхои фалсафии чахонй кадршиносй шудааст. Мактаби илмй-тахкикотии устод Мусо Диноршоев пеш аз хама дар заминаи суннати фалсафии миллй бунёд шудааст. Бунёди ин суннат ба огози ахди феодализм рост меояд, хануз дар хамон даврон диккати мутафаккирон Шарку Fарбро чалб намуда буд. Баъдтар ин мактаб иштихор кард ва шухрати чахонй ёфт. Бисёр мактабхои фалсафии олам ва ба хусус Аврупо ру ба ин мактаб оварда, самтхои тахкикотии хешро тагйир доданд. Вале дар баробари он назари мутафаккирони Аврупои оид ба фалсафаи Шарк ва хосатан точику форс як андоза мугризона сурат гирифта буд. Онхо бунёди фалсафаи точику форсро дар доираи маърифати динй махдуд намуда, дар хамин замина ба тадкику тахлили он мепардохтанд. Устод Мусо Диноршоев дар китоби хеш "Аз таърихи фалсафаи точик" [4,5] бо манзури киёси акоиди мактабхои фалсафии Аврупо ва назари онон ба фалсафаи точику форс ва таърихи он чунин казоватро раво мебинад: "Аглаби мухаккикини буржуазй ... ^арбй Р.К.) иддао мекарданд, ки он чи ба номи фалсафаи Шарк ёд мешавад, ба чуз акриди мазхабии ин сарзамин чизи дигаре нест." [4,6] Мухаккик барои ботил хисобидани акоиди олимони Аврупо чунин казовати вокей-таърихиро ба асос мегузорад: "Вале таккики афкори фалсафии мардуми Шарк собит менамояд, ки дар таърихи фалсафаи ин сарзамин низ
тамоюлхои гериалистй нуфузи муайян доштааст. Чунин тамоюл дар рихи фалсафаи мардуми эронинажод, аз чумла точикон кабл хама дар таълимоти зурвония, дахрия, табоъия ва фалсафаи оби хаюло зохир шудааст". [4,7]
Тибки казовати донишманди точик устод Мохирхуча Султонзода: "Академики Академияи илмхои Чумхурии Точикистон устод Мусо Диноршоев дар таърихи фалсафаи точик |макоми хосу намоёнро ишгол менамояд. Аввалан, дар ин чода ахкикгарии он кас нотакрор ва шоёни тахсин аст. Доираи гахкик, мундаричаи гоявии баррасй, умки назар, сатху аланди назарй, махорату малакаи манбаъшиносй, диди махсуси фалсафй, сабку услуб ва равияи устод нотакрор ва ибратбахш аст. Шиносой бо вусъати масоили мавчудоти пажухишхои вай касро ба хайрат мегузорад. Олимоне хастанд, ки тамоми фаъолияти илмиашонро танхо дар доираи тахкики ягон мавзуъ, давра ё осори мутафаккире махдуд менамоянд. Вале таърихи фалсафаи точику форс аз ахди кадим то давраи навин бо масоилу чихатхои мухимаш мавриди баррасии донишманди мухтарам карор гирифтааст". [4,8]
Оид ба серсохагиву серпахлугй, вусъати тахкику дакикияти тахкикотхои устод Мусо Диноршоев хаминро далел овардан бамаврид аст, ки дар асархои ин олими забардаст доир ба зардуштия, зурвония, монавия, маздакия, дахрия, асхоби хаюло, машшоия, калом, исмоилия, суфия, чадидия; маъорифпарварй ва намояндагони он аз диди фалсафй маълумот ва тахлили сахехи илмй пайдо кардан мумкин аст.
"Ба истеъдоди илмй, заковати акл ва фаросати мухаккикии устод Мусо Диноршоев,-менависад олими машхури точик, профессори зиндаёд устод Нозирчон Арабзода, - ки дар осорашон тачассум ёфтааст, хамаи олимони файласуф ва донишмандони чомеашинос икрор шудаанд. Ахамияти илмй ва савияи олии тахассусии асархои ин олими машхур аз назари донишмандони таърихи илму фарханг ва фалсафаи форсию арабизабон пинхон намондааст". [4,9]
Зимни бахси хеш мехохем ба як масъала ручуъ намоем, ки он масъалаи муносибати саромадони шеъру адаби точик, мутафаккирони асримиёнагй ба илм ва илмомузй, инчунин натичагирихо аз он мебошад. Масоили мазкур, чунон ки каблав низ таъкиди ичмолй шуд, кариб cap то сари эчоди бадеъро фаро гирифтааст ва шояд суханваре набошад, ки нисбати ба илм ва мартабаи олим назари манфй дошта бошад. Аз ин ру, хатто синну сол, дороиву нодорй, сохтори чомеъаву давру замон ва гайраро сарфи назар дониста, илмро сутудаанд ва аз мардум даъват ба амал овардаанд, ки ба омухтани он бигараванду канорачуй накунанд.
Устод Мусо Диноршоев аз зумраи он олимонест, ки ба раванди фавкуззикри хукмронони фалсафаи садаи XX тачдиди назар кард ва хатто онро ислох намуд. У голибан тахкикотхои хешро дар хамин замина тархафканй намуда, зимни тахкикотхои бунёдии худ бисёр акоиди ботили файласуфони Аврупоро рочеъ ба асолати фалсафаи точику форс ва умуман шарки асримиёнагй рафъ сохт.
Ин аст, ки устод Мусо Диноршоев то бад-ин рузхо беш аз 300 асару макола ва 200 номгуй тарчумаву тахрироти осори Мутафаккирони точику форсро ба анчом расонидааст, ки бисёре аз онхо на танхо дар Точикистон, балки берун аз он - дар Маскав, инчунин як катор кишвархои Аврупои Fарбй ва мамлакатхои шаркй: Афгонистон, Эрон ва гайра низ ба табъу расидаанд.
Устод Мусо Диноршоев дар ин чода-тахкики фалсафаи Насириддини Тусй бо профессор М.Н.Болтаев хамфикр будани I хешро чунин ба калам додааст: "Насириддини Тусй мутафаккири асил буд, ки дар осори худ бисёр акидахои файласуфони пешинро инкишоф додааст ва аз он чумла баъзе акоиди фалсафии Арасту ва Ибни Синоро голибан такмил : намудааст". [4.10]
Мухимтарин ва пурарзиштарин асари тахкикотии Мусо Диноршоев "Натурфалсафаи Ибни Сино" (Душанбе: "Дониш", 1985, бо забони русй) мебошад, ки дар замони шуравй ба табъ расидааст.
Баъди чопи ин асар донишмандону мухак;к;ик;они зиёде, чун: Акбар Турсунов, Виктор Иванович Приписное, Мусо Рачабов, Султон Наврузов, шодравон Нозирчон Арабзода Зокир Вазиров, Фатхиддин Сирочов, Мохирхуча Султонов, Мухаммадкул Х,азратк;улов ва дигарон рочеъ ба он дар мачаллахо ва рузномахои гуногуни чумхуриву умумииттифокй фикру мулохизахои худро дарч намудаанд. Х,амаи номбурдагон дар навиштахои худ эътироф намудаанд, ки ин асар дар муайян сохтани чехра ва хусусиятхои хоси фалсафаи Ибни Сино ва умуман дар чодаи синошиносй кадами устувору бузурге ба пеш мебошад. Дар ха;и;ат доир ба пахлухои гуногуни хаёт ва фаъолияти илмию эчодии Шайхурраис чи дар соби; Иттиходи Шуравй ва чи дар дигар мамолики олам даххо асархо таълиф шуда бошанд хам, бемухобот метавон гуфт, ки кам андар ками онхо дар тавзехи афкори Ибни Сино, хосатан хикмати табии у бо "Натурфалсафаи Ибни Сино" баробарй карда метавонанд.
1. Абуалй Ибни Сино. ^онуни тиб. Китоби 2. Душанбе. 1991. С9.
2. Абухамид Мухаммад ал-Еазали. Опровержение философов. -Душанбе, 2013. -С.48
3. Диноршоев М. Афрузандаи нури хирад ва афшонандаи тухми маърифат. Душанбе.
4. Диноршоев М. Чусторхо дар фалсафаи Сино. Душанбе, 2017.- с241
5. Диноршоев М. Матолиби фалсафаи Ибни Сино. Душанбе, 2011.
6. Ибни Сино. Китобу-ш-шифо. Чумлаи чорум андар баёни илохиёт (аз арабй тарчумаи пешгуфтор, тавзехот ва тахдяи Шахобиддинов С.) - Душанбе. 2019. С-31
7. Иброхим Мадрук. Madcauri The cenies of arab civilization Sourses of Revesans Dhaidon
1978 - р215
8. Султонзода С.А. Проблема материи и ее атрибутов в философии Ибни Сины. Душанбе, 2019. - С.241
9. Хусейнзода М.Фалсафаи дин. ^ум, 1380 (2001). -С.270
АДАБИЁТ
2005
