CC BY
6НАСИР АД-ДИНА АТ-ТУСИ И КОММЕНТАРИИ К НЕМУ
В статье впервые исследуется «Трактат в двадцати главах о познании астролябии» Насир ад-Дина ат-Туси и дается информация о его копиях и комментариях. Показано, что множество копий этого трактата хранятся в библиотеках мира, в том числе две копии хранятся в нашей республике. Исследовав эти копии, автор статьи пришел к выводу, что трактат способствовал развитию средневековой астрономической науки, к которому многие ученые писали комментарии.
Ключевые слова: Насир ад-Дин ат-Туси, астрономия, астролябия, трактат, рукопись, комментарий, библиотека, таджики.
«A TREATISE IN TWENTY CHAPTERS ON THE KNOWLEDGE OF
THE ASTROLABE» NASIR AL-DIN TUSI AND COMMENTARIES ON IT
The article for the first time explores the "Treatise in twenty chapters on the knowledge of astrolabe" by Nasir al-Din at-Tusi and gives information about its copies and comments. It is shown that many copies of this treatise are stored in libraries of the world, including two copies stored in our republic. Having examined these copies, the author of the article came to the conclusion that the treatise contributed to the development of medieval astronomical science, to which many scientists wrote comments.
Key words: Nasir al-Din at-Tusi, astronomy, astrolabe, treatise, manuscript, commentary, library, Tajiks.
Сведения об авторе: Холов Махмуджон Шарипович-главный научный сотрудник отдела истории науки и техники Института истории, археологии и этнографии имени Ахмада Дониша, кандидат физико-математических наук.Тел.903-05-00-28.E-mail:kholov-mahmud@rambler.ru.
Information about the author: Kholov Mаhmudjon Sharipovich-Chief Researcher of the Department of the History of Science and Technology of the Institute of History, Archeology and Ethnography named after Ahmad Donish, Candidate of Physical and Mathematical Sciences. Tel. 903-05-00-28. E-mail: kholov-mahmud@rambler.ru.
УДК-001
ЕОЩОИ АЦЛГАРОЙ ВА ИНСОНДУСТЙ ДАР МЕРОСИ ИЛМИИ ГУЗАШТАГОН
МАЦСАДОВ И., Институти таърих, бостоншиноси ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Омузиш ва тах,лили мероси бою рангини илмй, илмй-таълимии оли-мони табиатшиноси Шарк;и Наздик ва Миёна, алалхусус олимони точики (Хуросон ва Мовароуннах,р) асримиёнагй нишон медихдд, ки ин муттафа-кирон на танх,о назариягаро буда, асосх,ои бисёре аз илмх,оро равная ва поягузорй намудаанд, инчунин онх,о бисёре аз олотх,ои хдндасй ва
нучумиро ихтироъ ва сохтаанд, дамзамон мураббй ва устоди шогирдон низ буда, шогирдони зиёдеро таълиму тадрис додаанд.
Дар асоси китоб, рисоладо ва шарддои илмии ондо дар мадорис дарсдо гузаронида мешуданд, яъне дар осори ондо гоядои педагогиро ме-бинем. Ин гоядо дар худ мавзуъдои бунёдии педагогика, мушкилоти маълумот ва тарбияи инсонй, мак;сад ва равиядои таълим, усул ва воси-тадои тарбия, мушкилоти чадонбинии илмии фардро дороанд.
Энсиклопедисти машхури форсу точик Абубакр Мухаммад ибни За-кариё ибни Яхёи Розй (865-925), ки дар чахони гарб бо номхои Разес (Razes) ва Абубатер (Abu Bater) шинохта шуда, хануз дар асрхои миёна са-зовори эътирофу эхтироми табибону файласуфон ва кимиёдонони гарбй гардида буд, дар рушду такомули илмхои замонааш сахми босазое гузо-шта, инчунин дар миёни донишмандони маъруфи олам мавкеи сазовору баландеро ишгол кардааст.
Агарчанде сахми уро хамчун яке аз саромадони илмхои тиббу ки-миё, файласуф ва физикдони мохир эътироф кардаанд, аммо дигар пахлухои фаъолияташ хануз хам ба таври сазовор мавриди баррасй карор нагардидааст.Тахкикоти аксари пажухишгарон хам бештар дар хамин сохахои зикршудаи илм (тиб, кимиё, фалсафа ва физика) дар осори у бах-шида шудааст [1]. Х,арчанд у дар таърихи кимиёву тиб бо лакаби "падари кимиё" ва табиби хозик шинохта шуда, дар фалсафа яке аз барчастатарин намояндаи асхоби хаюло эътироф гаштааст, вале бояд гуфт, ки баъд аз омузиши хамачонибаи хадди акал ду асари Мухаммад Закариёи Розй бо номхои "Тибби рухонй" ва "Сирати фалсафй", кас ба хулоса меояд, ки уро "муаллими ахлок" номидан хам хеч иштибохе нахохад буд. Зеро Мухам-мад Закариёи Розй дар асархои зикршудааш ки саршори масъалахои ахлокиву равоншиносй мебошанд, тамоми хислатхои инсонй, фазилатхои хуб (некй, ростгуйй, инсондустй, адолат, хаё, иффат, рахм, саховат, поки-загй ва гайра) ва бад (разолат, мутакаббирй, худписандй, мумсикй, майпа-растй, дуруггуйй ва гайра)-и одамиро хеле чолиб ва возех мавриди баррасй карор додааст. Ба хусус рисолаи "Тибби рухонй"-и уро месазад, ки "Дои-рат-ул-маорифи ахлоки башар" ном барем.
Закариёи Розй муътакид аст, ки «истифода аз лазоиз бояд факат ба кадри полати чисм ва бояд аз бокии лазоиз чашм пушад ва ба чустучуи ка-моли нафсонй, ки натичаи он ташаббух ба Худованд аз тарики илму адл ва тахорат аст, пардохт» [2,69].
Мухаммад Закариёи Розй аклро бехтарин тухфаи Парвардигор ба-рои инсон ва бунёди шинохт аз чахони хастй дониста, ба кавли у инсон махз тавассути акл аз хайвон фарк карда, зиндагии худро бех месозад ва инчунин марому мартабаи хешро нисбат ба хар чизи олам баланд мебар-дорад. Дар хдмин бобат у дар фасли аввали «Тибби рухонй»-аш, ки «Си-тоиши фазилати акл ном дорад» чунин мефармояд: «...акл чизест, ки агар
он намебуд, ахволи мо тибки ахволи хайвон мешуд ё мисли кудакону дево-нахо дар вартаи парешонй мемондем» [3,46 ].
Дар раванди таълиму тарбия мутафаккирони бузурги мо пеш аз хама дар чои аввал акли солимро мегузоштанд ва баъдан тамоми рафтори инсо-ниро дар асоси аклу хиради у бахогузорй менамуданд. Барои омузгорону мураббиён тавсияхо медиханд, ки онхо дар рохи тарбия аз толибилм ё до-нишчу ба хеч вачх набояд, ки малол ва озурда гарданд.
Мутафаккирони точик таъкид менамоянд, ки таълиму тарбияи нас-ли наврас яке аз мухимтарин вазифаи носехону омузгорон ба шумор мера-вад. Омузгор бояд дар таълим ва тарбияи шогирд тамоми дониш ва махорати хешро сарф намояд. У бо шогирдон сидкан сухбат намуда, кам-будихо ва он хислатхои ношоиста, ки дар онхо хувайдо мегардад, ошкор созад ва рохи халли онро нишон дихад. Ба кавли онхо устод бояд аз до-нишу маърифати кофй бархурдор бошад ва дар умури таълиму тарбия ба сахланкорй рох надихад, балки хамеша чихатхои равоншиносии шогирдро ба назар гирифта, бо у муомилаи хуш намояд. Омузгор хамчун шахси наздик ва роздону мехрубон мунтазам аз холу ахволи зиндагонии шогирд бохабар бошад.
Инсон агар сират дуруст кунад ва рафторашро нек созад, аз зарари мардум начот меёбад ва сохиби хурмат мегардад. Инсон ба шарофати покй аз шарру ногуворй эмин мемонад. Агар кас ба мардум насихат кунад, ба онхо рахму лутф намояд, обруяш баланд мешавад" [3,114].
Насируддини Тусй (1201-1274) низ дар баробари олими энсиклопе-дисти бузурги илмхои табиатшиносй будан, боз яке аз саромадони илми ахлок ва тарбия ба хисоб меравад. Инро мо махсусан дар асари бунёдй ва ахлокии у «Ахлоки Носирй» дида метавонем.
Бояд гуфт, ки Насируддини Тусй чй дар осори динй, чй дар таъли-фоти фалсафй ва чй дар асархои табиатшиносиаш хамеша аз риояи акл, одоб, андоза ва хушмуомилагй сухбат мекунад.Дар хамин мазмун чавоби хикматбору муаддабонаи уро нисбат ба хасудонаш, ки вакти дар пирй нобино шуданаш уро таъна мезаданд, ба ёд меорем. Азбаски у донишман-ди кадри аввали замона ва дар баробари он дар рохи дарку баёни хакикати илмй аз хар гуна мусолихаву созиш орй буд, мукарризони хасудаш ба у хасодат менамуданд.Ин худ чавоб бар душманону хасудон худ як сабакест барои наслхои оянда ва дарсест, ки омузгоронро месазад дар чараёни тар-бияи шогирдони хикматомуз аз он бахрабардор бошанд, ки ба чои тундию мочаробарангезй мумкин аст бо нармию охистагй чунон чавоб гардонид, ки ракиб хам тавонад ангушти хайрат ба дандони тафаккур бигазад ва шо-яд, ки бад-ин васила ба рохи рост рахнамун гардад.
Чуноне ки дидем, Мухаммад Закариёи Розй ва Насируддини Тусй дар баробари файласуфи бузургу табиби хозик ва кимиёдони овозадору
физикдони барчастаи замони худ будан, боз бисёре аз масъалахои тарбияи аклонию ахлокй, роху воситахои таъмини хайрияи умум ва саодати одамй, адлу инсоф, максаду мароми инсонро мавриди тадкику омузиш карор дода, муаллими тарбияту ахлоки замонаашон низ ба шумор мерафтаанд.
Дониши даматарафа, амик ва гуногунриштаи ондо, ки фарогири дамаи илмдои замони худ, махсусан фалсафа, мантик, математика, физика, мусикй, ситорашиносй ва гайра поя барои акидадои педагогии ондо ба шумор мерафт. Инчунин таъсироти мусбати осори бокимондаи мутафак-кирони пешкадами антикй низ таъсирнок будааст [4, 53-55].
Бо вучуди сарсонидо, таъкиботи сиёсиву маздабй барои озоданде-шиашон, набудани робитадои доимии илмии олимони он замон такя ба мероси гузаштагон, махсусан ба мероси олимони Юнони ^адим карда, садми бузурге дар бунёди бисёре аз равиядои илмй намудаанд.
Олимони табиатшиноси асрдои миёна доимо масоили тафаккури илмиро пайгир буда, ин равандро хусусияти амалй додаанд, яъне ондо чунин медисобиданд, ки донистани чавдар ва модияти ашё ва додисоти чадони атроф бояд ба нафъи инсондо, дар даёти даррузаи ондо хизмат ку-нанд. Ондо накши илм ва омузиши илмиро дар рушди инсон эътироф ме-намуданд.
Накши илмро баланд арзёбй намуда, тасдик намудаанд, ки шахсияти инсон дар раванди меднати илмй ва кори аклонй ташаккул меёбад.Ондо акида доштанд, ки омузиши илм ва хирадмандй мудимтарин хусусияти ин-сон аз дигар мавчудот мебошад ва донистани надонистадо барои у дало-вати олиро даст медидад.
Аклгарой ё ки дар пояи хирад бунёд кардани чадон дар таърихи та-маддуни башарият ва хусусан мардуми точик собикаи дурударози таърихй дорад. Ин масъала дар осори бузургони мо мавкеи махсусро ишгол менамо-яд. Аз он чумла, дар осори Мудаммад Абубакри Розй, Мусои Хоразмй, Абунасри Форобй, Абурайдони Берунй, Абуалй ибни Сино, Насируддини Тусй, Х,аким Умари Хайём ва пайравону давомдидандагони кори ондо зиндагии хирадмандона, дакикатгарой, маорифпарварй, илмдустй фаровон акс ёфта, кисми мудимми фарданги мардумони Шарк, ба хусус Хуросон ва Мовароунадр мадсуб меёбад [5, 62-66].
Маълум аст, ки рушди чомеаи муосир татбики роддо ва усулдои нави таълиму тарбияро такозо менамояд. Ин талабот мушаххасан дар дастуроти «Консепсияи миллии маориф дар Ч,умдурии Точикистон» (соли 2002) ва «Консепсияи миллии тарбия дар Ч,умдурии Точикистон» (соли 2006) муайян карда шудаанд. Дар дастури аввал махсусан накши омузиши илмдои табиатшиносй зикр гардидааст.
Интихоби инсон нидой буда, фаъолиятдои боаклонаи худро дар пояи ташхис ва хулоса чамъ намуда, бо доштани ташаккули пасти тафаккури назариявй номумкин аст, тафаккур равнак ёбад, он ба сифати таълими фандои дакик вобаста аст. Инро огоз аз назарияи олимони табиатшиноси
асрхои миёнаи точик буда, ба максад мувофик аст, ки дар раванди таълим ва тарбия омузонида шавад. Он на танхо манфиатовар, инчунин барои боло бурдани хисси миллии онхо басо зарур аст.
Мухиммй ва арзишмандии мероси маънавии гузаштагони моро барои замони муосири инкишофи чомеа Асосгузори сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Ч,умх,урии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон дар Паёми телевизонии худ ба ифтихори Истиклолияти давлатии Ч,умхурии Точикистон 8-уми сентябри 2009 аз чумла, гуфта буданд: «Фарханги кадимаи маънавии мо, ки ба тамаддуни башарй сахми амик гузоштааст, бояд дар даврони истиклолият низ ба чомеа такони нави рушдро барои хамаи сохахои иктисоди миллй ва ояндаи мустахками мамлакат дихад.Чи хеле, ки эхёи тафаккури миллй, фарханги гузаштагон омили мухимми халкунанда барои худшиносй, худшиносии миллй, ташак-кулёбии чахонбинии нави миллй буда, миллатро ба ягонагй ва дасто-вардхои бузург мерасонад».
Имруз илмхои дакик, тафаккури техникй, технологияи муосир ва чахонбинии иттилоотй ба омили пешбарандаи иктисод ва ояндаи чомеа табдил ёфтааст.
Ба назари инчониб, дар рафти таълиму тарбия аз фанни педагогика дар донишкадаву донишгоххои Точикистон баробари омузиши осори ади-бони классикии форсу точик месазад, ки акидахои педагогии табиатшино-сону риёзидонон ва табибони ниёгонамон низ мавриди тахлилу омузиш карор гирад.
Аз дигар тараф, чунин усули таълиму тарбия, ки на танхо хисси ватан-парастиву гиромидошти хотироти бузургонро бедор месозад, балки дар ичро ва татбики ^арори Хукумати Чумхурии Точикистон рочеъ ба "Кон-сепсияи миллии тарбия" тавъам хохад буд. Аз ин лихоз, мову шумо ба во-рисони сазовор зарурият дорем, ки рохи гузаштагони бузурги худро идо-ма бахшида, инчунин аз ухдаи кор дар замони муосир ба хубй бароянд.
АДАБИЁТ
1. Диноршоев М. Плюралистическая философия Абу Бакра ар-Рази. /М. Диноршоев.-Душанбе: Дониш, 2013. - 300 с
2. Забехуллои Сафо. Таърихи адабиёти Эрон./Сафо Забехулло.-Душанбе: Алхудо, 2001.
3. Закариёи Розй. Мунтахаби осор./Розй Закариё.-Душанбе: Адиб, 1989.-160 с.
4. Сатторов А.Э. Нравственно-этические вопросы в «Духовной медицине» Закарийа ар-Рози //'Вопросы психологии и педагогики, 2008, №2./ А.Э. Сатторов, Г.Э. Равшанова, С. Ниёзбокиев.-Курган-Тюбе.-С. 53-55.
5. Сатторов А.Э. Педагогические идеи Абу Насра ал-Фороби //'Вопросы психологии и педагогики, 2008, №1. /А. Э. Сатторов, К.Ш. Махкамов, Х. И. Максадов.- Кур-ган.Тюбе.- С. 62-66.
ГОЯ^ОИ АКЛГАРОЙ ВА ИНСОНДУСТЙ ДАР МЕРОСИ ИЛМИИ ГУЗАШТАГОН
Муаллиф дар маколаи мазкур доир ба мавзуи акоиди аклгарой ва бардошти педагогй аз он дар осори илмии ниёгон Мухдммад Абубакри Розй, Мусои Хоразмй, Абунасри Форобй, Абурайдони Берунй, Абуалй ибни Сино, Насируддини Тусй ва пайравону давомдидандагони кори ондо маълумот додааст.
Дар маводи мазкур муаллиф инчунин перомуни мавзуи акоиди аклгарой ва бардошти педагогй аз он дар осори илмии ниёгон бахусус Абубакри Розй дар асоси рисолаи у «Тибби рух,онй» ва Насируддини Тусй «Ахло^и Носирй» муфассал сухан рондааст.
Калидвожа^о: Абубакри Розй, Насируддини Тусй, тиб, химия, физика, педагогика, башардусти, ахлоц.
ИДЕЯ НРАВСТВЕННОГО И ГУМАНИСТИЧЕСКОГО
ВОСПИТАНИЯ В НАУЧНЫХ ТРУДАХ УЧЕНЫХ ПРОШЛОГО
Средневековые персидско-таджикские ученые-энциклопедисты Мухаммад Абубакр Рази, Мусо Хоразми, Абунаср Фараби, Абурайхон Беруни, Абуали ибни Сино, Насируддин Туси оставили после себя большое научное наследие, и внесли заметный вклад в развитие науки своего времени. Они известны в мире в основном как философы, медики и химики. Их считают основателями этих наук, но их педагогическое наследие до сих пор не изучено полностью.
В данной статье вкратце рассматриваются некоторые религиозно-нравственные и гуманистические воззрения Абубакра ар-Рази на основе его трактата "Духовная медицина" ("Тибби рух,онй")-и Насируддина Туси «Ахлощ Носирй».
Ключевые слова: Абубакр Рази, Насируддин Туси, медицина, химия, физика, педагогика, гуманизм, нравственность.
THE IDEA OF MORAL AND HUMANISTIC EDUCATION IN THE SCIENTIFIC WORKS PERELESNIK
Medieval Persian-Tajik scientist-encyclopedists left behind a great scientific heritage, and made a significant contribution to the development of science of his time. He is known in the world mainly as a philosopher, physician and chemist, he is considered one of the founders of chemistry, but his pedagogical heritage has not yet been fully studied.
This article briefly discusses some of the religious, moral and humanistic views of Abubakr al-Razi on the basis of his treatise "Spiritual medicine "("Tibby ruhoni") and Nasiriddin Tusi " Ahloki Nosiri».
Key words: Abubakr ar-Razi, Nasireddin Tusi, medicine, chemistry, physics, pedagogy, humanism, morality.
Сведения об авторе: Максадов Хабибулло Исматович-младший научный сотрудник отдела науки и техники Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониша. Телефон: (+992) 917-947173 E-mail:maksadov.1961@mail.ru.
Information about the author: Maksadov Habibullo Ismatovich-Junior researcher of the Department of science and technology of the Institute of history, archaeology and Ethnography A. Donisha. Phone: (+992) 917-947173. E-mail:maksadov.1961@mail.ru.
