CC BY
20
УДК 002.4
ББК 76.17 Н.С. ОДИНАЕВ
ТАНОСУБИ ЛАФЗУ МАЪНЙ АЗ НИГО^И ХО^А НАСИРИДДИНИ ТУСЙ
Масъалаи муносибати лафзу маънй дар адабиётшиносии точик аз солхои 70-ум мавриди тахкик карор дода шуд.
Худой Шарифов дар рисолаи "Ташаккули афкори адабии точик дар асрхои X-XI" (9, 187) дар боби «Муносибати лафз ва маъно дар шеър»-ро (9, 176-183) аввалин маротиба дар адабиётшиносии точик доир ба ин масъала нуктаи назари худро баён намуда, масъалаи зикршударо дар асоси осор ё таълимоти мухаккики алохида тахкик накарда, балки онро ба тарики умумй баррасй менамояд, дар атрофи таносуби лафзу маънй масъалахои зиёди бахсангезро ба миён мегузорад.
Чунон ки у дар ибтидои тахкикаш кайд менамояд, «бисёр вакт дар осори манзуми гузаштагон ва дигар навъхои назарияи шеър ба мукобилгузорй ё аз хам чудо намудани маъною лафз дучор мешавем.
Ч,удо намудани маъною лафз, агар ин таъбирро айнан мефахмида бошем, хатоист» (9, 176). Маълум мегардад, ки Худой Шарифов мазмуну лафзро аслан дар осори манзум баррасй намояд хдм, нуктаи назари файласуфонро ба эътибор нагирифтааст.
Мухд;;и; пеш аз хдма ягонагии лафзу маъниро ба миён гузошта, дар алохидагй тахлил намудани онхоро салох намедонад. Хдмзамон мавсуф дар тад;и;оти минбаъдаи худ вазифах,ои лафзу маъниро бо категориями фалсафии шаклу мазмун баробар ва муштарак намех,исобад."Ягонагии вазифаи маънавй ва шаклии калима дар адабиёт ба мисли ягонагии умумии шаклу мазмуни асар мебошад" (9, 177).
Дар хулосаи ин боб мухаккик баъд аз тахлилу баррасии масъалахои мазкур дар асоси ашъори гузаштагон ба чунин натичаи бахснок меояд: «Чунон ки маълум шуд, фахмиши лафзу маъно ба вазифаи шаклу мазмун омада наметавонад ва дар бораи онхо ба таври алохида сухан рондан дуруст нест. Ин гуна тасаввурот бештар ба шоирон дахл дорад, ки маъниро бо лафз дар мукоиса мегузоранд" (9, 182).
Шояд хамин нукта боис гардид, ки дар солхои 70-80-уми карни гузашта, масъалаи таносуби лафзу маънй дар осори пажухишии мухаккикони адабиёт бештар ахамият пайдо намуд.
Соли 1975 профессор Абдунабй Сатторзода дар боби севуми рисолаи «Афкори адабй ва эстетикии Абдурахмони Ч,омй» (5, 104), ки ба муносибати лафзу маънй бахшида шудааст, масъалаи мавриди назарро, чунин баён мекунад: «Лафзу маъние», ки у мегуяд чист? Оё ин хамин шаклу мазмунест, ки имруз мо мегуем? Аксари адабиётшиносоне, ки дар бораи назариёти Ч,омй оид ба шеъру шоирй сухан ронда, байтхои мазкурро (дар поён оварда мешавад -О.Н.) санад овардаанд, онро бе хеч кайду шарт хамчун мазмун ва шакли бадей маънидод кардаанд" (5.98). Барои он ки андешаи мухаккик равшантар шавад, салох медонем, ки порчаи шеъриеро, ки чигунагии лафзу маъниро аз назари Ч,омй ифода менамояд, пешниход намоем.
Гар бувад лафзу маънияш бо %ам: Ин дацщу латифу он маркам, Сити у роуи осмон гирад. Номи шоир %ама цауон гирад. В-ар бувад аз табиати торик Маънии у касифу лафз ракик, Наравад аз бурути у боло, Пешириш бимонад он коло(5.98).
Профессор А. Сатторзода барои он ки лафзу маъниро аз назари адабиётшиносй маънидод намояд, пеш аз хама, маънии лугавии ин ду мафхумро оварда, мавридхои истифодаи онхоро дар осори Ч,омй ироа медорад. Масъалаи мухимтаре, ки аз назари А. Сатторзода берун намондааст, пеш аз хама, аз чихати маъно бо мазмун ва шакли бадей як надонистани «лафзу маъние, ки Абдурахмони Ч,омй ва дигар шеършиносони гузашта гуфтаанд, мебошад. Дар ин масъала А. Сатторзода бо Х. Шарифов дар як мавкеъ карор дошта, бо овардани иктибос аз рисолаи Х. Шарифов дар байни лафзу маънй ва шаклу
мазмун фаркхо мебинад. У бо такя ба фахмиши лафзу маънй дар осори гузаштагон ба хулоса меояд, ки «мухаккиконе, ки бе тахлилу тадкики дакик ва мулохизаи тамом оид ба ин ва ё он чихати эчодиёти шоирону нависандагон шеършиносону файласуфони пешин изгори акида мекунанд, хоху нахох ба модернизаи афкору осорашон рох медиханд (5, 205).
Х,амин тарик, профессор Абдунабй Сатторзода "лафзу маънй"-ро ба мафхуми фалсафии "шаклу мазмун" дар илми адабиётшиносон як намедонад: «Вале ин хдргиз он маъноро надорад, ки мафхуми "лафзу маънй" бо "шаклу мазмун" хеч гуна муносибате надорад ё худ зид мебошад. Баръакс, лафзу маънй ва шаклу мазмун мохиятан ба хам каробат дошта, вучуд доштани фарк миёни онхо табиист» (5, 106).
Ба андешаи мо, доираи бахси лафзу маънй нисбат ба шаклу мазмун махдудтар буда, вобаста ба тараккиёти афкори илмй ин мафхумхо хусусиятхои нав пайдо карда, бо истилохи шаклу мазмун ифода гардиданд. Истилохи "шаклу мазмун"-ро мухаккикони аврупой кабул карда, аз сабаби огох набудан аз осори гузаштагон, мафхуми лафзу маъниро сарфи назар кардаанд. Шояд аз хамин сабаб профессор Рахим Мусулмонкулов дар рисолаи илмии худ «Поэтикаи классикии форсии точикй» (X-XV) (4, 240) боби панчуми онро ба масъалаи шаклу мазмун бахшида, мафхуми лафзу маъниро бо шаклу мазмун як медонад ва ба хулоса меояд, ки хамаи вазифахои истилохии мафхуми «лафз»-ро мафхуми «шакл» ифода карда метавонад (4, 140).
Р. Мусулмонкулов масъалаи лафзу маънй ва ё шаклу мазмунро на танхо дар осори мухаккикони шеър тахкик намуда, балки онро дар таълимоти баъзе файласуфон низ баррасй менамояд.
Х. Шарифов дар рисолаи «Назарияи наср» (10, 318) баррасии масъалаи мазкурро дар осори файласуфону мутафаккирон ба миён мегузорад ва ба хулоса меояд, ки «файласуфону мутафаккирон робитаи маънову лафзро дар сухан хуб мефахмиданд ва онхоро аз фазоили инсонй медонистанд» (10, 236).
Соли 1975 адабиётшинос С. Саъдиев рисолаи «Мазмун ва шакли асари бадей» (6. 24) таълиф намуда, оид ба мафхумхои лафзу маънй ишорае хам намекунад. Дар ин рисола мафхумхои шаклу мазмун хамчун макулахои санъат тадкик шудааст ва мухаккик таъкид мекунад, ки «ба масъала аз нуктаи назари сирф адабиётшиносй не, балки аз мавкеи эстетикй наздик мешавем, яъне он чй дар бораи мундарича ва шакл хохем гуфт, танхо ба асари бадей дахл надошта, ба асархои дигар навъхои санъати низ муносибат дорад» (6, 3).
Чи хеле ки мебинем, зарурати тахкики таносуби лафзу маънй ва дар навбати худ мазмун ва шакл аз назари як соха ба тахкики хамачонибаи масъалаи мавриди назар имкон фарохам намеорад.
Абдулхусайни Зарринкуб дар рисолаи «Шеъри бедуруг, шеъри бенщоб» (11, 588) таносуби маънй ва лафзро танхо дар асархои манзум баррасй менамояд. "Дар шеър ахамияти лафз, ки чое беш нест, аз ахамияти маънй, ки сурат ва чавхари вокеии шеър аст, камтар нест ва ин дуро аз якдигар чудо наметавон кард. Бо ин хама, аз кадим ин масъала пеш омадааст, ки дар шеър ва адаб ба таври куллй лафз мухимтар аст ё маънй? Дар ин чо бахс бисёр шудааст, аммо хакикат он аст, ки дар шеър лафз ва маънй хамтарзанд ва хамсанг» (11, 52).
Асари номбурдаи Зарринкуб дар охири солхои 80-уми карни гузашта таълиф шуда бошад хам, вале баррасии мафхумхои лафзу маънй хамчун истилохоти сохаи шеър ахамияти худро гум накарда, дар баъзе мавридхо бори маънавии мафхумхои шаклу мазмунро ба душ доштанд. Дар адабиётшиносии шуравй, ки таъсири адабу фарханги аврупой зиёд буд, мафхуми шаклу мазмун бештар ахамият пайдо кард.
Забоншиноси точик Давлатбеки Хоча соли 1998 дар рисолаи илмии худ «Ташаккул ва тахаввули илми забоншиносии форсу точик дар асрхои миёна» (8, 152) таносуби лафзу маъниро аз назари забоншиносй дар асоси осори файласуфон ба риштаи тахкик мекашад.
У масъалахои лафзу маънй, сермаъноии калима, муродифот, роххои сермаъноии калима дар забон ва гайраро аз назари Форобй, Ибни Сино, Хоча Насириддини Тусй тахлил менамояд. Аз ин тарзи гузориши мухаккик маълум мешавад, ки бисёр масъалахои илми забоншиносй дар осори мантикиён хеле васеъ ва барчаста тахкик шудааст. Аз чумла, муносибати лафзу маънй ва роххои далолати лафз бар маънй аз назари Хоча Насириддини Тусиро хеле хуб ба мушохида гирифта, ахдмияти ин акидахоро дар забоншиносии муосир нишон медихад.
Профессор Мисбохиддини Нарзикул дар рисолаи «Адабиётшиносии форсй-точик дар асрхои ХШ-XrV)» ба масъалаи лафзу маънй дахл намуда, хоса истифодаи ин алфозро аз назари Хоча Насириддини Тусй хеле хуб ба мушохида гирифта, зиёда аз 12 шарти истифодаи
лафзро дар хитобат нишон медихад. У низ доираи бахси худро дар масъалаи лафзу маънй танхо дар сухани манзум махдуд месозад (3, 112).
Дар асархои тадкикии мухаккикони зикршуда масъалаи муносибати лафзу маънй аз назархои гуногун тадкик шуда бошанд хам, зимни хулосабарорихо чунин ба назар мерасад, ки онхо лафзу маъниро аз фахмиши мантикиён берун сохта, онро дар пайкараи асари бадей хамчун макулаи хоси сохаи адабиётшиносй баррасй менамоянд.
Добили таъкид аст, ки дар тавзехоти хам мантикиён ва хам ахли сухан бештар «лафз» хамчун макулаи мухимми илмй фахмида мешавад ва дар тавзехи «маъно» дар байни хам мантикиён ва хам суханварон умумият ба назар мерасад.
Аз ин ру, лозим медонем, ки кабл аз вуруд ба бахсу баррасии ин ду мафхум, ба «лафз» хамчун истилохи илмй шинос шавем.
Мухаккикони илми мантик дар асри миёна лафзро ба сифати яке аз шаклхои тафаккур хисобида, онро хамчун аввалин шаклхои тафаккур шинохтаанд. Зеро «лафз» воситаи мухимтарини баёни фикр буда, тавассути он аз маънй ва мухтавои нутк огох мешавем. Х,амчунин лафз аз назари Ибни Сино воситаи забонй буда, ба воситаи он таъриф, расм, казия ва киёсхои гуногун -казияхо ва киёсхои сода, мураккаб хамли шартй, истисной, бурхонй, чадалй, суфистой ва шеърй сохта мешаванд.
Донишманди точик Мусо Диноршоев вобаста ба ишорахои Ибни Сино дар асархои гуногун мохияти лафзро чунин меорад:
- лафз - суханест дар бораи цав^ар ва мо^ият
- лафз - навои дониш ва шакли таращии маърифат
- лафз - шакли фикр
- лафз - ифодаи мохияти ^акцкци ашё
- лафз - суханест дар бораи мавзуъ
Мусо Диноршоев лафзро чунин таъриф медихад: «Лафз шакли аввали тафаккури инсонй аст, ки мухимтарин хавос ва кайфиёти омтарини ашёро дар зехн ва акли инсон инъикос менамояд ва имкон медихад, ки мохияти онхо дониста шуда, ба хонанда ва шунаванда расонида шавад» (1, 128).
Хоча Насириддини Тусй асари «Асос-ул-иктибос»-и худро ба илми мантик бахшидааст ва аз руи баъзе ишорахои муаллиф ин асар дар пайравии осори ба илми манти; нигоштаи Ибни Сино ба вучуд омада, аз нух маколат иборат буда, танхо се маколати он ба мавзуи шеър ва масъалахои марбут ба он бахшида шудааст:
Маколати аввал «Дар мадхали мантик» ном дошта, фанни аввалини он асосан ба масъалахои муносибати лафзу маънй бахшида шудааст. Ин маколат аз чахор фан иборат буда, фанни аввали он «Дар мубохиси алфоз» ном дошта, он аз се фасл иборат аст.
Фасли аввал: Дар кайфияти далолати алфоз бар маънй
Фасли дувум: Дар нисбати алфоз бо маъно
Фасли севум: Дар кисмати алфоз
Маколати хафтум: «Дар муголата» унвон дошта, рочеъ ба муголата ва саноати он бахс мекунад.
Маколати нухум: «Дар шеър» ном дошта, ба чигунагии шеър ва масъалахои марбут ба он бахшида шудааст.
Дар ин кисмат мавриди назари мо асосан маколати аввал ва фаслхои марбут ба лафзу маънй карор дорад. Зеро муносибати лафзу маънй ва чигунагии онхо аз масъалахои мухимтарин ва дар навбати худ бахсангези улуми мантик ва суханшиносй ба хисоб меравад. Хоча Насириддини Тусй ин асари худро ба масъалаи муносибати лафзу маънй бахшидааст, зеро дар таълимоти мутафаккирони гузашта лафз мавкеи мухим дошта, ба кавли академик М.Диноршоев «Ибни Сино дар осораш баррасии шаклхои гуногуни тафаккурро аз тахкики масъалаи лафз огоз менамояд» (1, 127). Насириддини Тусй низ маколати аввали асари «Асос-ул-иктибос»-ро «Дар мадхали мантик» унвон дода, фанни аввали онро «Дар алфоз» номидааст ва се фасли онро асосан ба лафз ва масъалахои марбут ба он бахшидааст: Зеро дар фахмиши Тусй низ лафз-шакли аввали тафаккур буда, тамоми ашё аз он ифодаи мохияти хакикии худро пайдо мекунад. Аз ин гуна муносибат ва таснифоти масъалахои мантикй бармеояд, ки лафзу маънй дар фахмиши масъалахои мантикй ва тахкики шаклхои гуногуни тафаккур мухим ва халкунанда мебошанд. Дар таълимот ва осори мутафаккирони асримиёнагй Ибни Сино ва Тусй масъалаи асосй чигунагии алфоз мебошад. Маънй бошад хамчун макулаи мантикй дар мавридхои киёс ва ё ташхиси баъзе вижагихои алфоз оварда мешавад. Лафз ё алфоз воситаи мухимтаринест, ки тавассути он аз маънй ва мухтавои нутк огохй пайдо намуда, табиату хусусияти ашёро дарк карда, дар бораи хама ашё тасаввуроти
айнй пайдо менамоем. Хдмчунин лафз маводи забонй мебошад, ки тавассути он таъриф, расм, казия ва киёсхои гуногун, казияхо ва киёсхои сода, мураккаб, хамлй, шартй, истисной, бурхонй, чадалй, суфистой ва шеърй сохта мешаванд.
М. Диноршоев бо инобати ишорати Ибни Сино дар нисбат ба лафз таъриферо пешниход намуда, баъзе вижагихои онро тавонистааст, дар ин тавзехот чой дихад: «Лафз» шакли аввали тафаккури инсон аст, ки мухимтарин хавос ва кайфиёти омтарини ашёро дар зехн ва акли инсон инъикос менамояд ва имкон медихад, ки мохияти онхо дониста шуда, ба хонанда ва шунаванда расонда шавад (1, 128).
Ин таърифи лафз мохиятан аз назари мантикй тахия шуда бошад хам, онро кисман Тусй дар «Асос-ул-иктибос» таъкид менамояд. Ба андешаи Хочаи Тусй «хар илм ва идроке, ки бошад, чун онро эътибор кунанд, аз ду хол холй набошад: ё мучаррад ёбанд аз хукм чй ба исбот ва чй ба нафй ва онро "тасаввур" хонанд. Ё макорини хукм ёбанд ба исбот ё нафи ва онро "тасдик" хонанд» (14, 22).
Чунин андеша оид ба шинохти лафз дар таълимоти Ибни Сино низ ба назар мерасад. Дар «Донишномаи алой» Ибни Сино дар фахмиши донишхо чунин меорад: «Дониш ду гуна бувад, якум «андар расидан»-и «лафз» ки ба тозй "тасаввур" хонанд, чунон ки агар касе гуяд «мардум» ё «парй» ё «фаришта» ва хар чй бад-ин монад, таваххум кунй ва тасаввур кунй ва дарёбй. Ва дувум, гаравидан (казия) чунон ки бигаравй, ки «парй хаст» ва «мардум зери фармон аст» ва хар чй ба ин монад. Ва онро ба тозй "тасдик" гуянд» (2, 5).
Дарк ва фахмиши лафз чун навои дониш, чунон ки аз таълимоти хар ду файласуф бармеояд, пеш аз хама, ба «тасдик» ва «тасаввур» вобаста аст, яъне лафзе агар ба хукм наздик набошад хам, кобили фахм ва тасаввур бошад ва ё лафзе, ки ба хукм наздик аст бо исбот ва онро "тасдик" гуянд. Гуфтан чоиз аст, ки тамоми донишу таълимот дар атрофи ин ду навъи дониш баррасй ва тахлил мегарданд.
Хочаи Тусй дар фасли аввали ин маколат масъалаи муносибати алфозро бар маънй баррасй намуда, онро «Дар кайфияти далолати алфоз бар маонй» унвон мекунад. «Воизони лугат, алфоз ба ачзои маонй вазъ карданд то укало ба тавассути он бар маонй далолат созанд» (14, 26). Бо чунин мукаддима Хочаи Тусй «далолати лафзу маъниро бо тарзхои гуногун баён намуда, дар навбати хуб тавзехоти онхоро низ иброз медорад». Ба фахмиши Тусй «далолати алфоз бар маънй» бо ду тарз сурат мегирад:
- далолати тавотй;
- далолати асвоти таюр.
2. Далолати тавотй - тааллук ба вазъ дорад ва ба мардум хос аст.
Пеш аз он ки ин нуктаро мавриди тавзех карор дихем, маънии лугавй ва истилохии вожаи «тавотй»-ро муайян кардан ба максад мувофик аст. Вожаи «тавотй» дар фарханги Амид дар шакли «тавотуъ» омада ба маънии ба хам созиш кардан ба якдигар мувофикат ва созгорй кардан, ба хам созиш кардан дар кор амадааст. Аз ин ру далолати тавотиро дар алфозу маънй ба хам мувофик омадан фахмидан мумкин аст. Аз ин нукта чунин бармеояд, ки пеш аз он ки сухани маънидор ба вучуд ояд, мувофикати алфозу маънй шарти асосй буда, шинохтани алфоз дар баробари маъниро низ дар назар доштан лозим аст.
Хоча Насириддини Тусй масъалаи лафзу маъниро асосан дар асари «Асос-ул-иктибос»-и худ мавриди тахкик карор медихад. Ин асар ба илми мантик бахшида шуда, дар бобхои алохидаи он оид ба таносуби лафзу маънй бахсхои чолиб ба назар мерасад. Хоча Насириддин алфоз ва маъниро аз масъалахои мухимтарини илми мантик хисобида фасли аввали ин асарро «Дар кайфияти далолати алфоз бар маънй» фасли дувуми онро «Дар нисбати алфоз бо маънй», фасли севумро «Дар кисмати алфоз» номидааст. Фанни нухуми «Асос-ул-иктибос», бар шеър ва масъалахои марбути он бахшида шудааст. Фасли севуми он «Дар ахволи алфоз ва ишорат ба санъатхои шеърй бар сабили ичмол» ном дошта, дар ин фасл Хочаи Тусй таносуби лафзу маъниро дар шеър баррасй менамояд.
Насириддини Тусй дар фанни аввали рисолаи «Асос-ул-иктибос», ки «Дар алфоз» ном дорад, ба хусусиятхои гуногуни лафз, яъне забон таваччух намуда, маънии лугавй, муродифот, сермаъноии калима ва гайраро равшан сохтааст. Аз назари у лафз хамчун омили мухимтарини суханофаринй ва масолехи асосии асари бадей дорои чахор хусусият буда, дар муносибат бо маънй бо ин хусусиятхо таносуби каломро ба вучуд меорад: «Гох бошад, ки як лафз ба як маънй беш далолат накунад. Ва хамчунин гох бувад, ки алфози бисёр бар як маънй ё зиёда аз як маънии мутакориб ё гайримутакориб далолат кунад. Ва чун ин вучухро хаср кунанд, аз чахор вачх холй набувад: ё эътибори лафзи бисёр кунад ба нисбат бо як маънй, ё ба маънии бисёр ва ё эътибори як лафз кунад ба нисбат ба як маънй ё маънии бисёр» (14 ,27).
Дар ин тавзехоти Хочаи Тусй аз як чониб чихатхои муродифот ва сермаъноии калима таъкид шавад, аз чониби дигар, ривочи муносибати сухан ва алокаву робитаи мафхумхо, ки асоси мантикии образи бадеиро ташкил менамояд, дар назар аст.
Калимахое, ки дар дохили байт ё мисраъ меоянд, байни худ бояд муносибати маъноии комил дошта, барои таквияти хамдигар хизмат кунанд. Ба хам омадани таносуби лафзу маънй яке аз воситахои мухимми барчаста ифода кардани мазмун дар асари бадей ба хисоб меравад.
Насириддини Тусй таъкид менамояд, ки миёни калимоти муттародифа ва муттабоина иштибох рух доданаш аз эхтимол дур нест, аммо нозукие, ки миёни онхо хаст, дониста ояд. У ин масъаларо чунин баён мекунад: «Ва миёни муттародифа ва муттабоина иштибох мумкин бувад. Масалан лафзе бошад, ки далолат кунад ба маънй ва лафзи дигаре ба хам он маънй ба авсофи макорат ва гумон афтад, ки хар ду лафз муттарадифанд, набошад, балки муттаболи бошанд» (14, 48).
Ва барои тавзехи ин нукта Хочаи Тусй калимаи «сайф» ва «хусом»-ро намуна меорад, ки «сайф» шамшерро гуянд, «хусом» шамшери буррон аст, яъне «хусом» ба яке аз маънихояш бо калимаи «сайф» муродиф шуда, ба ифодаи маънои нозуки иловагй фарк дорад. Ин назари Хоча бештар ба санъати ибдоъ хеле хамохангй дорад, ки хадафи ин санъати бадей, пеш аз хама, падид овардани мазмуни тоза, эчодии маънии латифу нагз бо истифодаи калима ва таркибхои тоза мебошад.
Аз назари Насириддини Тусй алфоз бо ду рох маънихои тоза ва латифу нагз ба вучуд оварда метавонад: яке маънии як калима дар ифодаи дигар бо рохи мушобеха кучонда мешавад. Монанди «мардум» бар «хайвони нотик» он бар «мардуми мансур», дувум калима дар ифодахои гуногун бо умумияти маъно, яъне бо хамон маънии асоиаш монанди «чашмаи об» «чашмаи тароз», «чашмаи офтоб», ки ин калимахоро асмои муштарака меноманд. Насириддини Тусй калимоти муштаракро ба ду кисм чудо мекунад: мутташобеха ва муттафика. Дар мутташобехат вачхи ташбех хаст, аммо муносибати маънавй нест. Масалан, калимаи «сар», ки дар ифодахои «сари хайвон» ва «сари шамшер» на аз руи умумияти маъно, балки аз вачхи ташбех корбаст шудаанд.
Дар байни калимахо муносибати маънавй буда, метавонад, яъне муносибати калимахо аз руи ифодаи маъно низ ба миён меояд, монанди «чисм», ки дар як холат чисми табииро гуянд, дар мавриди дигар чисми таълимиро. Х,амчунин байни калимот мушобахоти том низ шуда метавонад. Масалан, вакте ки шахс мегуяд, ин ё он одами мушаххасро дар назар дорад, вале акси шахс дар оина низ шахс аст.
Мачоз аз назари Хочаи Тусй яке аз воситахои мухимтарини муносибати алфоз бар маънй мебошад. Истеъмоли лафз дар маънии аслй густариш ёфта, дар маънии шабехаш бинобар сабаби муносибати мушобаха, ки асоси ташбех мегардад, маънои мачозй мегирад. Масалан, калимаи «нур» дар ифодаи «нури офтоб» ба маънии итлокии он, яъне маънои кучидани вай мебошад.
Хочаи Тусй ба хулосае меояд, ки гарази итлоки лафз бар маънии шабех талаби балогат дар сухан ва муболига дар маънй аст. Дар хакикат, вакте ки фарзандро «нури дида» мегуянд, шукухмандии сухан таъмин мегардад ва маънии муболигаомез, ки гараз макоми волои фарзанд бар волидайн аст, сар мезанад.
Хоча Насириддини Тусй дар фасли севуми «Дар ахволи алфоз ва ишорат ба санъатхои шеър, бар сабили ичмол», ки асосан ба макоми сухан дар шеър бахшида шудааст, муносибати алфозро бар маънй дар нисбати саноати бадей баррасй менамояд. «Ва истеъмоли шоир алфозро бар вучухи мухталиф мумкин бошад. Ва баъзе асмои аснофи алфоз мустаъмали ин аст: муставлй, лугат, зиннат, наклу мавзуъ, мунфасил, мутагайир ва маънй».
Чй хеле ки мебинем, Хочаи Тусй истифодаи алфозро дар шеър бар хашт вачх салох медонад.
Насириддини Тусй вачхи муставлиро ба хитобат нисбат дода, онро чунин тавзех медихад: "Мустав алй, дар хитобат гуфтаам ва лугат алфозеро гуянд, ки тааллук ба кавле хос дорад ва машхури мутлак набувад, монанди муарработ дар тозй ва луготи кабоил (13, 519). Вожаи «муставлй» дар «Фарханги форсии Амид» чунин шарх дода шудааст: «Муставилй-чирашаванда, мусаллат, касе ки бар чизе комилан даст ёбанд» (7, 1803). Агар ба ин тавзехот амиктар таваччух намоем, муставлй забони мардуми кавми истилогар ва забткорро дар назар дорад, ки доираи истеъмоли он дар худуди як кавли махдуд мебошад.
Насириддини Тусй дар мисоли он «муарработ дар тозй»-ро намуна меорад, ки ба ин хусусият алфозеро гуянд, ки аз забони дигар гирифта, ба коидаи забони арабй тобеъ кардааст.
Зинат-лафзхоеро гуянд, ки ба таркиби хуруфи танхо дол набувад, бал ба макорини хайате ё мадде дол бошад, чунон ки дар хабар ва ё истифхом гуфтаем, дар забони порсй.. Хусусиятхои ин гурухи алфозро назар ба гуфтаи Тусй пеш аз хама ба чамъе тавонад таъсир расонад.
Накл-лафзхое бувад, ки дар он медонад, ки баъд аз вазъ бар чизе итлок кунанд, монанди лафзу чинс бар навъ ё баръакс ё лафзи шабех бар шабех. Масалан, пириро шабонгохи умр ё харифи умр хонанд. Аз руи таълимоти Тусй накл лафзеро гуянд, ки дар асоси вазъи баамаломада онро ба чизе монанд кунанд, ки ин ба хусусиятхои санъати ташбех хеле наздик бошад.
Мавзуъ-лафзхое бувад, ки шоир вазъ кунад ва пеш аз у истеъмол накарда бошад. Ва ахли улумро низ бошад, ки ба он эхтиёч афтад ва эшон аз муносибтарин чизе ба мусаммои исми мавзуъ ихтироъ кунанд ва хасби нисбате хакикй ва шоир мулохизати нисбате хаёле беш накунад.
Мунфасал-лафзхое бувад мухарраф аз асли вазъ ба хачфи чизе, монанди мураххамот дар тозй ё ба моддй касре ё ба касри мадде ё ба калбе.
Насириддини Тусй-ин «таснифотро ба забоншинос ва ба шоир хам салох медонад, яъне донистан ва истифодаи ин вачхи алфозро ба ин ду табакоти чомеа, ки ба сухан ихтисос доранд, лозим медонад».
Насириддини Тусй хитобат ва шеърро дорои ачзои махсус дониста, мавчудияти онхоро дар хитобат ва шеър хатмй мехисобад: «Ва бибояд донист, ки хамчунон ки хитобатро ачзое бувад ба монанди садр, иктисос, тасдик ва хотима шеърро ачзое бувад монанди матлаъ, ташбех, тахаллус, дуо, мактаъ ва ба хасби хар як санъатхои мумкин бошад» (14, 521). Ин тавзехоти Насириддини Тусй ба шеър бештар ба касида ва аксоми он мебошад, зеро дар замони Тусй машхуртарин намуди шеър касида буда, аз адабиёти араб иктибос шудани онро Тусй борхо таъкид мекунад.
Х,амин тарик, лафзу маънй ва шинохти он аз чониби Хоча Насириддини Тусй хам аз назари мантикиён ва хам дар шеъру шоирй дар хамбастагй тахкик гардидааст.
Масъалаи муносибати лафзу маъно дар осори Хоча Насириддини Тусй доманадор буда, омузишу баррасии он дар осори илмию назарии Хочаи Тусй ва пайравони у ахдмияти бештар дорад. Зеро омузиши минбаъдаи ин мавзуъ боз аз он чихат мухим аст, ки тамоми масъалаи марбут ба илми бадеъ ва назарияи он ба шинохт ва тахдщи хамин мавзуъ вобаста аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Диноршоев, М. Матолиби фалсафии Ибни Сино/ Диноршоев М. -Душанбе: Дониш, 2011.408 с.
2. Ибн, Сина. Даниш-намэ. Пер. и предислв. А.М. Богоутдинова. Спецред. М.-Н., Османов/ Ибн, Сина.- Сталинабад, 1957.-145 с.
3. Мисбохиддин, Н. Адабиётшиносии форсй-точикй дар асрхои XIII-XIV/ Мисбохиддини Н. - Душанбе: Адиб, 1998.-162 с.
4. Мусульманкулов, Р. Персидско-таджикская классическая поэтика (X-XVвв) \ Мусульманкулов, Р.- Москва, Наука,1989.- 240 с.
5. Сатторзода, А. Афкори адабй ва эстетики Абдуррахмони Ч,омй/ Сатторзода, А. -Душанбе, Ирфон, 1975.-104 с.
6. Саъдиев, С. Мазмун ва шакли бадей/ Саъдиев, С. - Душанбе: Ирфон, 1975. -24 с.
7. Фархднги форсии Амид.Ч,.1,2.-Тех,рон, 1380.-1820с.
8. Хоча, Давлатбек. Ташаккул ва тахаввули илми забоншиносии форсу точик дар асрхои миёна/ Хоча, Давлатбек. -Душанбе: Диловар.-,1998.- 152 с.
9. Шарипов, Х. Ташаккули афкори адабии точик дар асрхои Х-Х1диссертасия барои гирифтани унвони илмии номзади илмх,ои филологй/ Шарипов, Х. -Душанбе, 1970.-180 с.
10.Шарипов, Х. Назирияи наср/ Шарипов, Х. -Душанбе, 2004, 320 с.
11. -.1372 'jljf^ - CiljLJSil 'jljfj -j,!'"^!^- '¿jJJ^ .j.,'"^^' 'Mj^-yjj
588.
12. jJ^ j J,1 ^ ^^jli JIA^I ^l^^bjl IJ jjJilljj^^j j\j| j^ j J*^
422 '1370 оЫ '
13. J^ j (jjjJlJi^j jiji Jij j (Jl^ ^J^ J^ -^Ij^j ¿¿^i^j ^lAA^li ¿лл^л j лл^л ^i^ij t^lj^j
t^l^ j ^Ijt^nil tjlj^j o&^ib ; ^la ^la ai^j j!j! jj jt^jl fLj jia-j <ijj*j
^262 ¿1383
14. -.^IjJ^ ^JJJ^ ^J^^oJ t^jUljJ^aj t^^ij^ /^IjjaVI ^jl A ja^^j^l AAJJA. t^^j^
.^559.. 1389 '^j^ j ^Ijl^Jjl tjljfJ
REFERENCES:
1. Dinorshoev, M. Matolibi falsafii Ibni Sino / Dinorshoev M.-Dushanbe: Donish, 2011.- 408 p.
2. Ibn, Sina. Danish-Nime. / Sina Ibn Transl. and predislev. A.M. Bogoutdinova. Spetsred. M.-N. Osmanov .- Stalinabad, 1957.-145 p.
3. Misboyaddin, N. Adabietschinosii forschi-tokyi gift of As^oi XIII-XIV / Misboхiddini N. -Dushanbe: Adib, 1998.-162 p.
4. Mosulmankulov, R. Persian-Tajik classical poetics (X-XVBC) \ R. Mosulmankulov, \\ Muslims, R. Moscow, Nauka, 1989.- 240 p.
5. Sattorzoda, A. Afkori Adba of the Aesthetics of Abdurrahmoni / Sattorzoda, A. - Dushanbe, Irfon, 1975.-104 p.
6. Sadiev, S. Mazmun va shakli badei / Sadiev,S.-Dushanbe:Irfon, 1975. -24 p.
7. Fahrangi of Forsya Amid.4,.1.2.-Texron, 1380.-1820 с.
8. Hoaa, Davlatbek. Tashakkul va taхavvuli ilmi zonkshinosii forsu tчyk dar as^oi miyona / Hoja, Davlatbek. -Dushanbe: Dilovar-DDMT, 1998.-152 p.
9. Sharipov, H. Tashakkuli afkori adabii toik dar asrxoi X-XI / Sharipov, H. thesis baroy giriftani unvoni ilmii nimzu ilmoi philologists -Dushanbe, 1970.-180 p.
10. Sharipov, H. Naziriya and nasr / Sharipov, H. Dushanbe, 2004, 320 p.
11. Zarinkoub, Abdul Hussein. Poetry of Wonderful Poetry, Between Gharb / Zarinkoub Poetry, Abdolhossein-Tehran, Al-Hoda International Publishing, Tehran, 1993, 588 pp.
12. Poetry and poetry in Khajeh Nasir al-Din Tusi's works, in addition to the collection of Persian poetry by Khajeh Nasir and the full text of the "Criterion of Al-Poems", Tehran, 1370, 422 p.
13. Vatwat, Rashid Muhammad ibn Muhammad, Rashid al-Din Vatwat's Letters with Introduction to the History and Criticism of Rashid al-Din and Khatami's Rejila's Definition in the Name of Raji, written by Qasim Tuyserkani-Tehran: University of Tehran, Institute of Publications and Printing , 1383, 262 p
14. Tusi, Khaje Nasir al-Din Abu Ja'far Mohammad Ibn Hassan. Basal-Elyat Bass / Tusi, Khaje Nasir al-Din, Correction of Azizullah Alizadeh-Tehran, Ferdows Publications, 2010, 559 p.
Таносуби лафзу маъни аз ниго^и Хоца Насириддини Туси
Вожа^ои калиди: назм, муутаво, шеър, мантиц, дараца, проблема, забон. Муносибати лафзу маъни дар улуми адаби ва фалсафй яке аз масъалауои мууим ва ниуоят баусангез ба уисоб меравад. Ин масъала, пеш аз уама, дар осори файласуфон, хоса дар асаруои ба илми мантиц бахшидаи ощо мавриди барраси царор гирифта, тадрицан ба осори аули адаб уам ауамияти илми пайдо намуд.
Зикр мешавад, ки лафзу маъни уамчун масъалаи илми мантиц ва наув тадрицан аз доираи бауси мантициён берун шуда, дар осори мууаццицони улуми сегонаи адаби мавцеъ пайдо намуд. Зеро шеър ва мууиммоти он аз бахши асосии илми мантиц буда, бидуни назари аули адаб онро тауциц кардан аз имкон берун мешуд. Дар навбати худ лафзу маъни аз мууимтарин унсури сухан буда, таносуби онро дар шеър ба инобат нагирифтан боиси харобии фасоуати сухан мегардад. %амчунин аз муносибат ва ё таносуби лафзу маъни сухани шеъри аз лиуози шаклу мазмун тавозун пайдо карда, боиси ба вуцуд омадани асари бадеи мегардад. Таносуби лафзу маъно ах цониби Насриддини Туси бештар дар " Асос-ул-ицтибос"-и у мавриди арзёби царор мегирад. Ин асар уарчанд оид ба илми мантиц аст, аммо дар фаслуои алоуидаи доир ба мувофицати лафзу маъно мабуаси цолибе ба назар мерасад.
Соотношение слова (лафз) и смысла (маъно) с точки зрения Ходжа Насириддини Туси
Ключевые слова: поэзия, содержание, стихи, логика, степень, проблема, язык. Отношение слова и смысла в литературе и философии считается одним из важных и спорных вопросов. Этот вопрос, прежде всего, оказался объектом исследования философов, особенно в трудах, посвященных науке о логике, постепенно обретя научное значение и в трудах литераторов.
Уместно отметить, что отношение слова и смысла как проблема науки о логике и грамматике постепенно вышла из рамок спора логистов и обрела свое место в трудах исследователей науко поэзии. Отмечается, что поэзия и ее важные компоненты явились одним из основных разделов науки о логике, поэтому ее исследование без мнения литераторов оказалось невозможным. Подчеркивается, что, слово и смысл являются важнейшими элементами речи и игнорирование их соотношения становится поводом нарушения ее красноречивости. Указывается, что при соотношении слова и смысла стихотворная речь обретает равновесие по форме и содержанию, и способствует появлению литературного произведения.
Определяется, что вопрос о соотношении слова и смысла Ходжа Насириддин Туси в основном исследует в сочинении «Асос-ул-ицтибос», посвященном науке о логике, в отдельных главах которого наблюдаются интересные дискуссии о соотношении слова и смысла.
Correlation of Word and Meaning from Khoji Nasiriddini TusVs Viewpoint
Keywords: poetry, content, poems logics, degree, problem, language.
Correlation of word and meaning both in literature and philosophy is considered to be one of the important and controversial issues. The relevant issue, first of all, turned out to be the object of study of philosophers, namely, in the works devoted to the science of logic, gradually gaining scientific significance in the writings of men-of-letters.
It is important to underscore that the relation between word and meaning as a problem dealing with the science of logic and grammar gradually came out of the framework of the logicians" dispute and found its place in the writings of the researchers of the triple science of poetry. It is noted that poetry and its important components turned out to be one of the main sections of the science of logic, therefore, its study without the opinion of writers is proved as impossible. It is emphasized that word and meaning being the most important elements of speech and ignoring of their correlation becomes an occasion for violation of eloquence of speech. It is pointed out that in correlation between the word and meaning versified speech acquires equilibrium in form and content, and contributes into the birth of a literary production.
It is determined that the issue concerned with correlation between word Hodja Nasiriddin Tusi mainly explores in the composition "Asos-ul-iutibos", devoted to the science of logic in some chapters of which there are interesting discussions about the relationship between word and meaning.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Одинаев Нурма^мад Сафарович, ходими илмии Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии АФ ЦТ (Цумуурии Тоцикистон, ш.Душанбе), E-mail: odinaievn@mail.ru Сведения об авторе:
Одинаев Нурмахмад Сафарович, научный сотрудник Института языка и литературы им. Рудаки АН РТ(Республика Таджикистан, г. Душанбе), E-mail: odinaievn@mail.ru Information about the author:
Odinayev Nurmamad Safarovych, research associate of the Institute of Language and Literature. Rudaki (Republic of Tajikistan, Dushanbe), E-mail: odinaievn@mail.ru
