CC BY
6DOI 10.24412/2709-1201-2024-484-490
НАЦ ШИ МУСО ДИНОРШОЕВ ДАР МАСЪАЛА^ОИ ТАЗДИЦИ ИЛОХИЁТИ ИБНИ СИНО
ДУДАКОВА ХАМИЛА ОЛИМОВНА
ассистент кафедраи фалсафа
АБДУЛОЕВА МУ^АББАТ УБАЙДОВНА
ассистент кафедраи фалсафа Донишгохи давлатии бохтар ба номи Носири Хусрав Кафедраи фалсафаи факултети сиёсат ва идораи давлатЙ
В данной статье авторы рассмотрели роль Мусо Диноршоева в исследование теологии Ибн Сины. Абу Али ибн Сина считается одним из самых выдающихся философов, мыслителей, ученых, врачей и энциклопедистов своего времени. Вопрос теологии Ибн Сины был предметом исследований восточных и западных ученых, по нему опубликовано множество работ. Доказательством тому служат исследования арабских ученых, средневековых и современных философов Запада, иранцев и таджиков, которые, безусловно, являются прямыми наследниками философии гения Востока. Мусо Диноршоев занимает особое положение среди исследователей, так как он не только сосредоточился на изучении теологии Ибн Сины, но и перевел его труды, как лично, так и в сотрудничестве с другими таджикскими учеными, с очень вескими аргументами и цитатами из этих работ, которые указывают суть учения Ибн Сины.
Из этого анализа можно сделать вывод, что учение Сины о Ваджиб-уль-Вуджуде является изображением Аллаха, Единого по своей природе. Этот комментарий еще раз показывает, что мнение М. Диноршоева абсолютно прав относительно влияния ислама и исламского слова на богословие Сины. Краткий анализ сочинений выдающегося учителя философии и известного таджикского ученого, изучающего жизнь и творчество Ибн Сины, сделавшего устойчивым и прочным фундамент школы авиценоведения в Таджикистане, очень последователен, объективен и находится на высоком научном уровне, которого не достиг ни один из современных ученых-авиценоведов.
Ключевые слова: изучение теологии Ибн Сины, вопрос теологии Ибн Сины, роль Мусо Диноршоева, суть учения Ибн Сины.
Key words: study of Ibn Sina's theology, the question of Ibn Sina's theology, the role of Muso Dinorshoev, the essence of Ibn Sina's teachi.
Абуалй Ибни Сино яке аз намоёнтарин файласуф мутафакир олим табиб ва энсиклопедисти замонаш ба шумор мерафт. Ин чо тасмим гирифтем, ки каме аз масъалахои тахкики илохиёти Ибни Синоро аз диди Мусо Диноршоев руи варак оварда бошем.
Масълаи илохиёти Ибни Сино мавзуи тахкидии олимони Шарку Гарб карор гирифта доир ба он таълифоти зиёде ба вучуд омадааст. Тахкидоти олимони араб, файласуфони чй асримиёнагию муосири Гарб ва чй эрониёну точикон, ки албатта ворисони бевоситаи фалсафаи нобигаи Шарк мебошаид, шаходати он хастанд. Дар байни мухаккикон Мусо Диноршоев макоми хосаи худро дорад, чун у натанхо ба тахкики илохиёти Сино назар дохтааст, балки тарчумаи осори уро ё шахсан ё дар хамкори бо дигар донишмандони точик анчом дода, ба далоили бисёр кавй ва бо иктибосе аз ин осор, ки мохияти таълимоти Ибни Синоро дар бар мегиранд, дар бар гирифтааст.
М. Диноршоев дар рисолаю маколахои худ, аз чумла "Матолиби фалсафаи Ибни Сина", "Ибн Сина и его философские воззрения», «Учение Ибн Сина по
необхадимосущем и возможносещем и его мировоззренческое сущность, Ибн Сина о метафизики к теологии и универсальной науке», «Натурфилософия Ибн Сины», «Чусторхо дар фалсафаи Ибни Сино» ва гайра дар радифи дигар асархо масъалаи илохиётро баррасй кардааст. Аз баррасихои М. Диноршоев мохияту мазмуни вокеии мухими илохиёти Сино, ки дар байни мухаккикон дар бораи онхо бахсхое доир гарштаанд, ошкор мешаванд. Мусо Диноршоев масъалаи илохиётро факат аз боби Худо ва сифати У иборат намедонанд, балки таъикд мекунад, ки мавзуи илохиёти Сино хело фаротар аз он аст ва агар илохиёти ба маънии метафизика фахмида шавад, пас метафизика дар бораи хастй, хастии куллй, хастй хамчун хастй дониста мешавад.
Худи Ибни Сино уро дар илохиёти " Китобу-ш-шифо» чунин баён кардааст: «хдстй хамчун хастй", "мавчуд аз чихати он ки мавчуд аст"...ва матлабхояш умуманд, ба мавчуд аз чихати он ки мавчуд аст, бидуии шарт пайвастанд. [1.с7].
Мухим он аст, ки Мусо Диноршоев таърифу мавзуи илохиётро натанхо аз як асар, "Китобу-ш-шифо" гирифтааст, балки ба хамаи асари Ибни Сино мурочиат карда, онхоро хамачониба даккик намудааст, аз чумла "Ишорот ва танбехот", "Донишнома" ва г. Мавзуи илохиётии Ибни Сино баёни муфассали худро дар навиштахои М. Диноршоев пайдо кардааст. Дар айни замон у гуфтахои Синоро бо осори Арасту мукоиса намуда, шабохату фаркияти онхоро доир ба ин масъала амик кардааст.
М. Дикоршоев ба чузъиёт чудо накарда, дар алокамандй бо вочибу-л-вучуд, ягонагии у, сифатхои вай (сифатхои худовандй ва хомили он, хаёти баъди марг, киёмат ва гайра) дида, баромада, хамаи масъалахои зикр кардаро ба илохиёти Сино марбут донистааст, ки дар асл хам чунин аст. Худи Ибни Сино масъалаи ин илмро дар киёс бо илми адад, ки илми «мобаъда-т-табиа» мебошад, вале бо "бояд илми "мобаъда-т-табиа" гуфтан чизи дигаре дар назар дошта мешавад. Яъне вай илм оид ба чизест, ки аз хама ру чудо аз табиат мебошад. Пас, чунин бармеояд, ки ин илм ба шарифтарин чизи дар он буда номкда мешавад, чунки шинохтани Худой Таъоло гояти ин илм аст." [2.с31].
Мусо Диноршоев кушиш кардааст, ки масъалахои илохиёти Синоро ба таври чамъбаст нишон дихад ва хар як масъаларо вобаста ба макоми он дар илохиёт шарху тафсир намуда, онхоро баррасии илмй намояд. Аз чумла дар "Чусторхо доир ба фалсафи Сино" ин масъала ба равшанй баён шудааст. [3.с41].
Худи Ибни Сино масъалахоро бо шавк ва аз руи эхсоси динии худ дар "Китоб-уш-шифо" баён кардааст: "дар миён то ба бузургии пояи нубувват вочиб будани табаиат ба ин ки он аз чониби Худои таъоло вочиб гардонида шудааст ва ба ахлоку рафторхое, ки рафторхои инсонй ба он ниёзманданд якчоя ба хикмате, ки дар он саодати охиратест, рахнамой карда, синфхои саодатхоро маълум месозем, чун бад-ин чо расидем китобамро ба анчом мерасонем ва Худо дар ин кор такягох аст".1
Мусо Диноршоев мукаррар кардааст, ки вочибу-л-вучуди Ибни Сино ба вохид "хайр"-и Афлотун ва Плотин ва ба мухаррики аввали Арасту мушобех аст. Яъне сухан дар он борра меравад, ки вочибу-л- вучуд факат мутахаррики аввал нест ва назари Ибни Сино хам таклид ба Арасту нест (гузашта аз он вочибу-л-вучуд айнан вохид "хайр"-и Афлотун ва Платон низ намебошад, он назари худи Ибни Сино аст, ки ба тасавуроти афкори исломии у каробат дорад). Аз ин ру М. Диноршоев дуруст таъкид мекунад, ки илохиёти Ибни Сино бештар ба назари ислом каробат дорад, нисбат ба дигар кисматхои афкори фалсафии у. Дар хама кисматхои илохиёт, аз чумла дар бораи мумкину-л-вучуд, таносуби иллалу махлул, пайгамбаршиносй ва гайра мазмуни исломии онхо равшан намуддор аст, хар чанд ки он бо иборахои исломй ва наовардани иктибос аз сарчашмахои исломй баён шудааст.
Дар нисбати детерменизми Сино, ки байни мухаккикон бахсхо вучуд дорад, М. Диноршоев муайя мекунад, ки детерменизми у босубот нест, хусусан дар илохиёт ё
метафизика Сино силсилаи сабабхоро дар сабаби аввал катъ месозад ва сабаби доимй Аллохро медонад. бисёре аз мухаккикони эронй далели сабабнокиро дар фалсафаи Сино чун назари у дар бораи Худо нашуморида ба у исботи вучудиятро нисбат додаанд. М. Диноршоев инчунин сабабнокиро чун исботи Худо нишон дода, ба эътикодии исломии Ибни Сино вобаста будани онро нишон додааст. Пас, хам назарияи сабабият ва хам назарияи вучудият, яъне вочиб-ул-вучуд ва имкон-ул-вучуд исботи вучуди Худо бахси Сино бошад ва акидаи мухакикони эронй дуруст бошад, хам комил нест. Вале як чиз аён аст, ки сабаб-ул-асбоб будани Худо низ ба исботхои вучудияти Худо таъсир дошта, бештар ба назари мутакаллимон наздик будани Синоро нишон медихад. Вочибу-л-вучуд инчунин назарияи файзи Синоро ифода кардааст.
М. Диноршоев назарияи судур ё файзи Синоро ба илохиёти у марбут дониста, онро махз яке аз масъалахои мухими илохиёти у донистааст, харчанд ки назарияи файз ба фалсафаи навафлотуния шабохат доштани акидаи Синоро нишон медихад. Дар ин сурат назарияи файз бо илохиёт рухияи исломй доштаи у мувофикат намекунад. Аммо, дар хар сурат назарияи ибдоъ ва халки Ибни Сино ба назарияи исломй чанндон наздикй надорад. Мукоисаи он бо назари ислом дар бораи офариниш нишон медихад, ки дар назарияи файзи худ, Ибни Сино кушиш карда бошад, ки баъзе монандихоро бо ислом ба вучуд оварад. Масъалаи ба вучуд омадани гайри вочибот бо амр, таввхиди вочубу-л- вучуд мохиятан назарияи файзи у акидаест, ки дар доираи таълимоти ислом намегунчад. Аз ин чихат хам М. Газзолй онро гайриисломй ва куфр донистааст.
М. Диноршоев онро кисми илохиёт дониста, худогароии табий шумурдааст. Албатта ин ибораро ба маънии илохтёти таббиий медонад, ки шояд чунин хам бошад, пас он монандиеро ифода мекунад, ки падарони калисо дар масехият онро "теологияи табий" номидаанд.
Мисолхое, ки М. Диноршоев бевосита аз асари Сино меоварад, акидаи мазкурро тасдик мекунанд ва нишон медиханд, шабохате дар таълимоти Сино ва "теологияи таббий" вучуд дорад. Ба сухани Хонал Фоххурй ва Исмоили Ч,аъфар ин чо Сино ба афлоунияи наздик аст то ба ислом.
Пас назари М. Диноршоев бо назарияи ин ду файласуфи араб комилан мувофик меафтад.
Илохиёти Сино доир ба масъалаи абадияту азалияти олам, чавхару арази зоти он: харакат, макону замон мавриди баррасии хамачонибаи М. Диноршоев карор гирифтааст. Худи Сино дар "Китоб-уш-шифо" доир ба ин масъала чунин гуфтааст "...дар он дар хусуси сабабхои аввали вучуди табиию таълимй ва хар чи ки бар хар ду тааллук дорад ва дар хусуси сабабгори сабабхо ва мабдаи мабдаъхо, ки он Худои Таъолост бахс карда мешавад".2 Дар "Китоб-уш-шифо" хафт фасли маколаи хаштум ва нухум ба он бахшида шудааст. С. Шахобиддинов дар мукаддима ба "Шифо" навишта ишора кардааст, ки илохиёт фани сенздахуми "Шифо" буда, аз дах макола ва якчанд фасл иборат аст.
Фалсафаи Ибни Сино дар бораи азалияту абадияти олам аразхои замони он - харакат, макон ва замон, ки ба тасаввуроти мазхаби ахли суннат ва чамоат мувофик наменамояд, боиси радду танкиди сахти М. Газзолй гардидааст. Махсусан, назари аклагароёна судури Сино ба гуфти М. Диноршоев аз чониби Газзолй шаддидан мавриди танкид ва радд карор гирифтааст.3
Баёни ин масъала аз чониби М. Диноршоев хам ахамияти илмй назариявй ва хам амалй дорад, зеро тасаввуроти соддаи хилкатро зери шубха мегузорад ва нишон
медихад, ки назари Сино дар бораи хилкат хусусияти табий пайдо мекунад ва офариниш ба амри зарурат сурат мегирад. Ин чо назари як олиму файласуф омадааст, на як нафар факех ва мухофизаткори каломй, бо вучуди он ки муаллифи он бо эхтиёткорй ва арчгузорй ба ислом онро баён кардааст. Вокеан, худи назари офариниш дар ислом бахснок буда, фикрхои бо хам дар ихтилофи факехону мутакаллимонро ба вучуд оварадааст. Аз баски ин бахс хело доманадар аст, кофист зикр намоем, ки дар ин бахс тарафдорони "ибдоъ" ва "хилкат" ба тарзхои гуногун онро тасвир намудаанд, ба шакли хилкат халк кардан ё ба шакли бидоъат. Дар хар сурат мухим он аст, ки Ибни Сино онро дар шакли табий ва риояи тартиби дарачахои муайян офаридааст. Назари Ибни Синоро М. Дииоршоев баён карда, асоси онро дар шароити асримёнагй таъкид кардааст.4
Вобаста ба илохиёт масъалаи дигаре ба миён омадааст, ки илохиёт чузъи фалсафа аст ва ё он аз фалсафа чудо ва илми сохаи махсусро ташкил медихад. М. Диноршоев чунин акида дорад, ки хар чанд илохиёт чузъи мобаъду-т-табиа аст, онро Сино аз фалсафа чудо кардааст. Дар вокеъ гарчй мухимтарин масъалаи ин илм Худованд ва зоту сифоти у дониста шуда бошад хам, он махсус гардонида шудааст, ки чудой дар байни он ва дигар кисматхои фалсафаи Ибни Сино мушохида мешавад. М. Диноршоев дар мукаддимаи бо Диноршоева З.М. навиштааш ба "Тахофуту-л-фалосифа" исбот мекунад, ки Еаззолй пурра ба мохияти фалсафа ворид нашудааст ва бахои дуруту катъй ба он дода наметавонад. Барои мисол, исми ба чузъиёт ворид набудани Аллох5 ва абадию азалй будани оламро мисол меоварад.
Дар ин маврид маълум аст, ки муаллифо кушиш намудаанд, ки ба танкиди акидаи Газзолй аз дохил, аз худи "Тахофуту-л-фалосифа"-и у мукаррар намоянд, ки нагичаи ба хубй ва осонй ошкор сохтани камбудии Газзолй мебошад. Бояд гуфт, ки танкиди Газзолй Синоро дар даврае анчом гирифт, ки вазъияти динй ва мухити гоявй барои ин кор ба вучуд омада буд. Гуруххои гуногуне, ки дар ин давра ба бахсу хамдигарситезй машгул буднд, зарурати химояи равияи исломи суннатй, ахи суннат ва чамоатро талаб мекарданд. Хукуматдорони салчукй, махсусан вазири он Низомулмулк чунин амалро хамачониба дастгирй мекарданд. Ба тарики дигар агар гуё, Газзолй супориши ичитимоиро ичро кардааст. Дар замони хаёти Газзолй ба чуз у каси дигаре чунин супоришро ичро карда наметавонист, чун ба кавли М. Икбол факехонро каме аз фалсафа дар дил чой гирифта буд. Бинобар ин танкиди фалсафа, ки Газзолй анчом дод, шухрати уро бисёр афзун сохт. Шароити мусоиди сиёсй ва гоявй ба чунин танкид мусоидат кард ва аз чониби факехони мухофизакор ва хукуматдорони замон бисёр хуш кабул карда шуд. Чунин вазъиятро М. Диноршоев дар китоби "Чусторхо дар фалсафи Сино" бо далелхои равшану катъй нишон дода, яке аз сабабхои шухрати Сино махз дар хамин мебошад. Набояд инчунин фаромуш кард, ки дарчаи маърифати илмии чомеа то андозаи ин давр кохиш пайдо карда буд, ки минбаъд дар асри XIV ба бухрони фикрй ва сиёсй-фархангй овард ва такрибан 400 сол ба кавли М. Икбол, Иброхими Мадкур ин бухрон давом ёфта, ба карахтии фикри исломй ва фалсафй овард. Ба ин масъала бисёр мухаккикон даст задаанд ва такрибан хамфикрии комил дар байни онхо вучуд дорад, аз чумла С. Шахобуддинов ба он эътибор дода, доир ба тачдири бахси Синою Газзолй дар мукаддимаи ба "Шифо" навиштааш эътибор додааст.6 Чандин асархо доир ба ин раддияи Газзолй навишта шудаанд, ки нодурустии интикоди Газзолй ва нодурустии он дар ин асархо баён шудаанд.
Дар олами масехй юаъди шинохти "Китобу-ш-шифо"-и Сино акасар падарони калисо онро хуш кабул карданд ва осорашон аз ин китоб иктибос оварданд ва ё ба он
ишора намуданд. Аз чумла мутафаккирони аврупой пайрав ва тарафдори гояхои аврупой донистаанд. Хар чанд чунин акида сарбаста дуруст нест, тахккикотхои М. Диноршоев нодурустии онро ба хубй нишон додааст. Сино фарзанд худ буда, дар чахонбинии у натанхо хикмати Юнон, балки таълимоти исломй низ макоми бонуфуз дорад. У хикмати юнонро чун як мусалмон мавриди омузиш ва пайравй карор додааст. Бисёре аз мутафаккирони машхури Аврупо баъди шиносоияшон бо осори Сино зери нуфузи фалсафаи у акидаеро баён кардаанд, ки яке аз онхо Рочер Бэкон мебошад, дигаре Фома Аквинй мебошад. Фома дар асари худ ба кавли Султонзода С.А. кариб 250 бор аз Сино иктибос кардааст.7 Аз чумлаи онхое, ки ба Сино пайравй кардаанд ва дар фалсафаи Аврупо шухрати зиёд доранд, Сигер Брабантский, Петр Испинский, Стефаи Ванизинский, Ростселин, Абеляр, Эрнест Ренен ва файласуфони муосир чун Массилен, Карраде Во, Лун Граде, А.М. Гуашон, Анри Корбэн, Этил Жилсон, М. Ашен, А. Массе ва дигарон мебошанд. Агар мо ба исботхои Худо, ки Фома Аквинй овардааст, мурочиат кунем, мебинем, ки исботхои у дар асоси исботи вучудият ва хам исботи сабабияти Ибни Сино бино шудаанд.
М. Диоршоев таъсири таълимоти Синоро ба фалсафаи Гарб дар китоби худ "Натурфалсафаи Ибни Сино" ба таври мукоиса зикр кардааст.
Бисёр донишмандони эронитабо араб дар замони муосир ба тахкики осори Сино, бахусус "Илохдёт"-и у пардохтаанд, аз чумла метавон Аббос Махмуди Акол, Хусайни Муравва, Ханно Ал-Фохурй, Исмил Ч,арр, Моччид Фохурй ва донишмандони эронй: Алл ома Таботабй, Саид Нафисй, Иброхими Динорй, Шукруллохи Хикмат ва дигаронро метавон ном бурд. Аз мухаккикони Аврупо ва Амрико М. Хоттен, Амели Мари, Гаушон, Ч,ен Ч,оливет, Дмитри Гутас, Амос Берталочй, Адамсон, Парвиз Моревиз ва гайра фикрхои чолиб доир ба илохиёти Сино баён кардаанд, ки фикри онхоро М. Диноршоев дар асархои худ гирд оварда, фикри хоси худро баён доштааст. Дар мукоиса бо ин олимон М. Диноршоев макоми шоистаеро дар синошиносй касб карда, мактаби пуркуввати синошиносони точикиро ба вучуд овардааст. Албата доир ба хизматхои ин шахсият дар синошиосй тахкикоти комил бояд анчом дод ва он мавзуи бахси ин маколаи мухтасар нест. Дар хар сурат илохиёти Сино кисми чудонопазири М. Диноршоев бахшида ба Сино мебошад. Вусъати тахкикотхои М. Диноршоевро он чиз ба субут мерасонад, ки у илохиёти Синоро аз дигар мутафаккирони точик, ки бисёрашон пайравону хамакидагони Сино буданд, чудо тасвир накард, онро дар мукоиса бо осори дигар машшоиён ва хамчунин равияхои дигар мисли асхоби хаюло, дахриён, калом ва гайра мебинад. Чунин мутакаллимон Фахри Розй, Аллома Тафтазонй, файласуфи ишрок Муллосадро ба таври чудогона даккикшуда, назари онхоро бо назари Ибни Сино мукоиса намуда, дар заминаи он хакикатеро, ки дар осори Сино баён шудааст, вале аз назари ин мутафаккирон пинхон мондааст, мушфикона тахкик ва баррасй карда, мохияти онхоро ба таври асоснок муайян кардааст, аз чумла нодуруст фахмиши кивому кадимияти олам, офариниш ва гайра аз чониби ахли калом хале далелнок асоснок кардааст.
Масъалаи сарчашмахои илохиёти Сино низ масъалаи бахси олимон гардидааст. Аксаран сарчашмахои илохиётии Синоро илохиёти Арастуву Афлотун, навафлотуния ва ислом медонанд. Дар ин миён таъсири зардштия, космологияи мехрпарастй ва амсоли онхо, ки сарчашмахои Эрони бостон мебошанд, сарфи назар карда мешаванд, вале гурухи дигар таъсири зурвония, зардуштия ва монавияро низ ба илохиёти Сино таъкид кардаанд. М. Диноршоев аз чумлаи онхо мебошанд, беохирии замон дар назарияи Сино ва зурвония аз чумлаи чунин таъсир хисоб мешаванд, вале М. Диноршоев чун файласуфу мухаккики даккикназар нишон медихад, ки гарчй таъсири то исломии Эрон ба назарияи Сино эхсос мешаванд, вале гояи таъсири бевоситаи таълимоти пеш аз исломии Эронзамин аз чониби мухаккикон то ба хол равшан
нашудааст ва исботи асосноки он фарзияхоро дар назар нагирем, вучуд надорад.
Масъалаи чавхар, адад, араз, сурат, иллату маълул, ки онхоро дар "Китобу-ш-шифо" дар "Илохиёт" (Метафизика) дохил намудааст, чихатхои гуногуни илохисти Синоро равшан месозанд. Дар ин маврид хар кадоме аз категорияхои нухгона ва аразиёти онхо мавриди тахкики М. Диноршоев карор дода шудааст ва мухакик бо дар назардошти фикрхои гуногуни мухакикон дар бораи онхо тадкикот анчом додааст, мохияти таълимоти Синоро дар онхо пушидааст. Маколаи дуюми китоби "Шифо", ки аз чахор фасл иборат аст, дар бораи чавхар ва араз аст. Ба кавли Сино мукаддаматарин бахшхои мавчудот ба ин чавхар аст, чун ки мавчуд ба ду кисм аст: 1) мавчуде, ки дар чизи буда, он чизи дигар дар нафси худ дорой кивом ва навъи хосилшуда мебошад, ба тавре, ки вучуд доштани (ин мавчуд дар чизи дигар) аз гайри он ки чудо шуданаш аз он дуруст бошад, на чун вучуд доштани чузъе аз он аст ва ин мавчуд дар мавзуъ мебошад. 2) мавчуде, ки аз гайри он ки дар чизе аз чизхо бошад, ба ин сифат буда, албатта дар мавзуъ намебошад ва он чавхар аст.8 Дар ин чо боз ду чихати чавхар ошкор мегардад, ки онхо мохият ва атрибутсия ва кореспонденсияи хакикй ба кавли неопозитивистхо мебошанд. Худи Сино дар шакли дескриптивй онхоро баён кардааст. Яъне, муфассирро ба онхо нисбат медихад, кивоми араз ва беохир давом ёфтани он. Сино чавхару аразро тахлили мантикй карда, мансубияти онро ба мавзуъ (субъекти казия) ва махмул (предикати казия) нишон медихад. Масъалаи мазкур дар тахкикоти М. Диноршоев аз назари мантики муосир тахлил шуда, чои онхо дар таълимоти Сино, хусусан илохиёти у муайян гардидааст. Ба хамин тарзу усул инчунин сурат, модда, вохид, адад, умури куллй, чузъй, навъу фасл, хад, иллату маълул, унсур ва илатхои унсурй, суварй ва гоявй, мабдаъ ва гайра, ки мзмуни илохиёти уро ташкил медиханд, баёни худро дар осори М. Диноршоев ёфтаанд. Ин хизматхои фалсафаи у, чуноне ки М. Диноршоев таъкид мекунад, ба таълимоти Арасту шабохат дорад, ки худи Ибни Сино монандии таълимоти худро ба муаллими аввал таъкид кардааст. Сино "мабдаъи аввали фоилй" ва мабдаъи аввали мутлакро вохид ва вочиб медонад: "Агар мабдаъи аввали фоилй, балки мабдаи аввали мутлак" гуем вочиб аст, ки он вохид бошад... Пас, Вохиди вочиб-ул-вучуд барои он аввали низ мабдаъ [ва иллат] мебошад. Вочиб-ул-вучуд дар шумора вохид аст.9 Дар назари у вочиб-ул-вучуд факат вочиб-ул-вучуди вохид аст.10
Аз ин тахлил хулоса бармеояд, ки таълимоти Сино дар бораи вочиб-ул-вучуд тасвири Аллохи ислом, ки ба зоти худ вохид аст, мебошад. Ин шарх бори дигар нишон медихад, ки акидаи М. Диноршоев дар бораи таъсири ислом ва каломи исломй ба илохиёти Сино комилан дуруст аст.
Тахлили мухтасари навиштахои устоди барчастаи илми фалсафа ва синошиноси машхури точик, ки бунёди мактаби синошиносиро дар Точикистон устувору пойдор сохтааст, бисёр мушфикона, объективй буда дар сатхи баланди илмй карор дорад, ки то ба хол хеч як синошиносони муосири точик ба он сатх нарасидаанд.
АДАБИЁТ
1. Абуалй Ибни Сино. Конуни тиб. Китоби 2. Душанбе. 1991. с7.
2. Абу^амид Му^аммад ал-Еазали. Опровержение философов. -Душанбе, 2013. -С.48
3. Диноршоев М. Афрузандаи нури хирад ва афшонандаи тухми маърифат. Душанбе. 2005
4. Диноршоев М. Чустор^о дар фалсафаи Сино. Душанбе, 2017.- с241
5. Диноршоев М. Матолиби фалсафаи Ибни Сино. Душанбе, 2011.
6. Ибни Сино. Китобу-ш-шифо. Чумлаи чорум андар баёни илохдёт (аз арабй тарчумаи пешгуфтор, тавзех,от ва тах,ияи Шах,обиддинов С.) - Душанбе. 2019. С-31
7. Ибро^им Мадрук. Madcauri The cenies of arab civilization Sourses of Revesans Dhaidon 1978 - p215
8. Султонзода С.А. Проблема материи и ее атрибутов в философии Ибни Сины. Душанбе, 2019. - С.241
9. Хусейнзода М.Фалсафаи дин. Кум, 1380 (2001). -С.270
