Научная статья на тему 'МУАММОГА АСОСЛАНГАН ЎҚИТИШ: МАЗМУНИ, МОҲИЯТИ, ИМКОНИЯТЛАРИ'

МУАММОГА АСОСЛАНГАН ЎҚИТИШ: МАЗМУНИ, МОҲИЯТИ, ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
145
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
муаммо / муаммоли таълим / муаммоли ўқитиш / муаммога асосланган ўқитиш / мазмуни / моҳияти / афзалликлари / консультатив қўллаб-қувватлаш / қиёсий таҳлил / таълим амалиёти тури. / проблема / проблемное образование / проблемное обучение / проблемно-ориентированное обучение / содержание / суть / преимущества / консультативная поддержка / компаративный анализ / вид образовательной практики.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ибрагимов Аъламжон Амриллоевич

Таълим муҳитида ўқувчиларга тайёр билимларни етказишдан кўра, уларни тушуниш, идроклаш, таҳлиллашга ўргатиш; тушунчалар, қоидаларни ёдлатишдан кўра, қадриятли муносабатни шакллантиришга эътиборни кучайтириш; якка ҳаракатлардан кўра, жамоада ишлаш афзалликларини сингдириш; назорат қилишдан кўра, муаммоли вазиятларни яратиш, билимларини амалиётда қўллашга шароит яратишга интилиш тобора кўпроқ кузатилмоқда. Мазкур мақолада, шундай шароит яратилишининг кафолатини таъминловчи ёндашувлардан бири бўлган муаммога асосланган ўқитиш ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМНО-ОРИЕНТИРОВАННОЕ ОБУЧЕНИЕ: СОДЕРЖАНИЕ, СУТЬ, ВОЗМОЖНОСТИ

В образовательной среде следует учить учащихся понимать, воспринимать, анализировать, а не передавать им готовые знания; усиливать внимание к формированию ценностного отношения, а не запоминанию понятия, правила; показывать преимущества работы в команде, а не одиночных действий; все чаще наблюдается стремление создавать проблемные ситуации, условия для применения своих знаний на практике, а не контроля их. В этой статье обсуждается проблемно-ориентированное обучение как один из подходов к обеспечению создания вышеуказанных условий.

Текст научной работы на тему «МУАММОГА АСОСЛАНГАН ЎҚИТИШ: МАЗМУНИ, МОҲИЯТИ, ИМКОНИЯТЛАРИ»

Ибрагимов Аъламжон Амриллоевич,

Самарканд вилояти педагогларни янги методикаларга ургатиш миллий маркази директори, педагогика фанлари доктори, доцент

МУАММОГА АСОСЛАНГАН ЦИТИШ: МАЗМУНИ, 1ЩИЯТИ, ИМКОНИЯТЛАРИ

УУК: 37.026

DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_8_1

ИБРАГИМОВ А.А. МУАММОГА АСОСЛАНГАН УЦИТИШ: МАЗМУНИ, МОЦИЯТИ, ИМКОНИЯТЛАРИ

Таълим мух,итида укувчиларга тайёр билимларни етказишдан кура, уларни тушуниш, идро-клаш, тах,лиллашга ургатиш; тушунчалар, коидаларни ёдлатишдан кура, кадриятли муноса-батни шакллантиришга эътиборни кучайтириш; якка х,аракатлардан кура, жамоада ишлаш афзалликларини сингдириш; назорат килишдан кура, муаммоли вазиятларни яратиш, билим-ларини амалиётда куллашга шароит яратишга интилиш тобора купрок кузатилмокда. Маз-кур маколада, шундай шароит яратилишининг кафолатини таъминловчи ёндашувлардан бири булган муаммога асосланган укитиш х,акида фикр юритилади.

Таянч суз ва тушунчалар: муаммо, муаммоли таълим, муаммоли укитиш, муаммога асосланган укитиш, мазмуни, мох,ияти, афзалликлари, консультатив куллаб-кувватлаш, киёсий тах,лил, таълим амалиёти тури.

ИБРАГИМОВ А.А. ПРОБЛЕМНО-ОРИЕНТИРОВАННОЕ ОБУЧЕНИЕ: СОДЕРЖАНИЕ, СУТЬ, ВОЗМОЖНОСТИ

В образовательной среде следует учить учащихся понимать, воспринимать, анализировать, а не передавать им готовые знания; усиливать внимание к формированию ценностного отношения, а не запоминанию понятия, правила; показывать преимущества работы в команде, а не одиночных действий; все чаще наблюдается стремление создавать проблемные ситуации, условия для применения своих знаний на практике, а не контроля их. В этой статье обсуждается проблемно-ориентированное обучение как один из подходов к обеспечению создания вышеуказанных условий.

Ключевые слова и понятия: проблема, проблемное образование, проблемное обучение, проблемно-ориентированное обучение, содержание, суть, преимущества, консультативная поддержка, компаративный анализ, вид образовательной практики.

IBRAGIMOV A.A. PROBLEM-BASED LEARNING: CONTENT, ESSENCE, POSSIBILITIES

In educational environment it is being more and more observed the aspiration of rather than conveying ready-made knowledge to students, teaching them to understand, perceive, and analyze; rather than memorizing concepts, rules, increasing attention to the formation of a valuable attitude; inculcate the benefits of working in a team rather than acting alone; rather than control, creating problem situations, to create conditions for applying knowledge in practice. This article discusses problem-based learning as one approach that ensures the creation of such an educational environment.

Key words and concepts: problem, problem-based education, problem-based learning, content, essence, advantages, consultative support, comparative analysis, type of educational practice.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

Кириш.

Халкаро амалиётда когнитив укитиш Fояларига асосланган бир катор изланиш-лар олиб борилаётган булиб, уларнинг укитувчиларни узлуксиз касбий ривожлан-тириш жараёнига муваффакият билан татбик этилиши таълим натижалари кафолатини кучайтиради. Чунки, когнитив таълим техно-логиялари, жумладан, хорижий тажрибаларда истикболли саналаётган муаммога асосланган укитиш укитувчи учун касбий усиш, узлуксиз ривожланишни раFбатлантиради, шунинг-дек, укув мазмунини тулик тушуниш, англаш, кайта ишлаш ва фаолиятида муваффакиятли куллашига имкон яратади. Айникса, тизимга киритилаётган ноанъанавий ёндашувлар, мукобил турлар таклиф килинаётган, онлайн шаклда мустакил таълим олишга эъти-бор кучаяётган бир пайтда уларга мурожаат килиш кузланган максадларга эришишни таъ-минлашга хизмат килади.

Мавзу буйича илмий манбаларнинг к,иск,ача та^лили.

Мазкур тушунчани туFри изох,лаш х,амда ихтилофларга урин колдирмаслик учун АК.Ш, Канада ва Fарбий Европа таълим муассаса-ларида кенг кулланилаётган "муаммога асосланган укитиш (Problem-Based Learning - PBL)" х,амда миллий педагогик амалиётимизда мавжуд "муаммоли таълим" ёки "муаммоли укитиш" технологиялари асосида укитишни ташкиллаштиришга доир ёндашувларни ком-паратив тах,лиллаш эх,тиёжи вужудга келади. Куйида уларга доир изланишлар натижасида келинган тухтамларни такдим киламиз.

Республикамизда сох,ага доир тадкикотлар олиб бораётган етакчи олимлар жамоаси томонидан тузилган "Педагогика" энциклопе-диясида "муаммо - мавжуд билимда уз ечи-мини топмаган ва х,ал этиш усули номаълум булган масала"; "муаммоли таълим - укитувчи рах,барлигида муаммоли вазият вужудга кел-тирилиб, мазкур муаммо укувчиларнинг фаол мустакил фаолияти натижасида билим, куникма ва малакаларни ижодий узлаштириш х,амда аклий фаолиятни ривожлантиришга имкон берадиган таълим жараёни"; "муаммоли укитиш - муаммолар тах,лилини уз ичига олган муаммоли вазиятлар яратиш оркали

илмий билимлар мантиFини намойиш этади-ган укитиш жараёни", дея талкин килинади1.

Укитишда муаммоли савол, муаммоли маъруза, муаммоли вазиятлар алохида урин тутади. Муаммоли савол узида диалектик зид-диятни мужассам этади ва ечими учун маъ-лум билимларни кайта тиклашни эмас, балки фикрлашни, таккослашни, кидиришни, янги билимларни эгаллашни ёки олдин эгаллан-ганларини ижодий куллашни талаб этади. Муаммоли маърузада эса укувчи нотик билан бирга фикрлайди. Охир-окибат муаммоли масалаларга ойдинлик киритилади. Бу эса самарали натижаларга олиб келади2. Муаммоли вазиятлар - дарсда муаммоли холатлар, дакикаларни х,осил килиш жараёни. Муаммоли вазиятлардан фойдаланиш таълим жараёни субъектлари учун фойдали булиб, уларни муайян муаммо устида мустакил фик-рлаш, масалаларни тахлиллаш, масъулиятни хис этиш, уларни ечиш борасида мустакил фаолият курсатиш, мазкур муаммо устида шахсий нуктаи назарини шакллантириш, гурух ва жамоа булиб ишлаш, фаолиятни режалаш-тириш ва ривожлантиришга ургатади3.

Шу тарзда, биринчидан, эгалланган билимлар укувчиларнинг мулкига айланади, иккинчидан, узлаштирилганлар чукур ёдда сакланади, енгил фаоллашади (таълимий самара), янги вазиятларга осон кучиш хусу-сиятига эга булади (ижодий фикрлашнинг ривожланиш самараси), учинчидан, муаммоли масалаларни ечиш заковатини ривож-лантиришнинг узига хос тренажёри сифа-тида куринади (ривожланиш самараси), туртинчидан, бунда маъруза фаннинг мазму-нига кизикишни орттиради ва касбий тайёр-гарликни кучайтиради (булажак фаолиятга психологик тайёрлик самараси)4.

1 Педагогика: энциклопедия. II жилд / Тузувчилар: жамоа. - Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопеди-яси" Давлат илмий нашриёти, 2015. - 351-352-б.

2 Нарзиева Н.Н. Умумтаълим мактаб укувчиларида таянч компетенциялар асосида тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш: пед.фан... (PhD) дисс. -Самарканд, 2019. - 36-б.

3 Педагогика: энциклопедия. II жилд / Тузувчилар: жамоа. - Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопеди-яси" Давлат илмий нашриёти, 2015. - 352-б.

4 Нарзиева Н.Н. Умумтаълим мактаб укувчиларида таянч компетенциялар асосида тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш: пед.фан... (PhD) дисс. -Самарканд, 2019. - 36-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

Демак, хулосалаш мумкинки, муаммоли таълимда етакчилик укитувчи томонидан куйиладиган ва ечими бериладиган муаммоли маърузалар ёки укитувчи томонидан яратиладиган (дарсликда келтирилган) муаммоли вазиятларни мустакил х,амда гурух,ларда ишлаш оркали ечимини топишга каратилади.

Муаммога асосланган укитиш (МАУ) когни-тив жараёнларни такомиллаштиришда мух,им ах,амиятга эгалиги, маълум бир фаолият ёки лойих,ани узида камраб олиши ва турли изла-нишларда бир-биридан фаркли равишда тадкик килиниши билан диккатни тортади. Шу зайлда, айрим ёндашувларда муаммоли таълим технологияси тарзида каралса, баъзи х,олларда муаммоли таълимнинг инновацион методи сифатида талкин килинади1.

Муаммога асосланган укитишда таълим иштирокчилари билим ва куникмаларни урганишади, куллашади х,амда компетент-лиликка эга булишади, чунки жараён аник муаммолар ечимини топишга интилишни раFбатлантиради. МАУнинг долзарблиги таълим олувчиларнинг шахсий-касбий амали-ёти учун фойдаланиладиган укув мазмунини канчалик англаш улчови билан белгиланади. У мустакил ишлашга ургатиши, фандаги назари-яларнинг х,аётий муаммолар оркали кенгрок тушунтирилиши билан ажралиб туради.

"Муаммога асосланган укитиш муаммога арзийдими?" саволини Х.Барроуз (Howard Barrows)2 мунозарага чикаради х,амда унинг жиддий мушох,адага чорлашини билдирган х,олда, асословчи аник тузилма топилмаган такдирда х,ам, ушбу технология талабанинг аввалги билимлари ёки тушунчалари кела-жакдаги урганишига таъсир этиши, мустакил ишлаш куникмасининг ривожланиши, фан мазмуни ва билимларини аник муаммолар ечимида синаб куриш имкониятини бери-шини таъкидлайди. Хулоса сифатида, "муаммога асосланган укитиш - муаммо ечимини

1 Нуртазин С.Т., Базарбаев Ж.М., Есимсиитова З.Б., Ермекбаева Д.К. Инновационный метод «проблемно-ориентированного обучения» // Успехи современного естествознания. - 2013. - № 5. - С. 112-114.; Amrilloevich I. A. COGNITIVE COMPETENT AS A KEY FACTOR IN THE CONTINUOUS PROFESSIONAL DEVELOPMENT OF A TEACHER //ША^Ж - 2022. - Т. 49. - №. 01.

2 Barrows H.S. Problem-based learning in medicine and beyond: A brief overview // New directions of teaching and learning. - 1996. - № 68. - P. 3-12.

TymyHiim ycTugaru iim xapaeHiirnr HaTuxacu", geraH TyxTaMra Kenaflu.

XMeno-CunBep (Hmelo-Silver) эсa MAy Kor-HiTiB WKHi TapK,aTuw, yKyBmirnapra MaB-3ynapHU MypaKKa6 goMeHnapga ypraHiimra mapoiiT apaTiimMHM yKTipagu, 6yHga ynap MyaMMOHi rypyx 6y^u6 um^aMflu^ap Ba XaMKopniiKga 6up-6up^apura ypraTafliumap3, ,gea э"bтмpo$ Ki^ca, aHa 6up KaTop TaflKUKOTmimap MyaMMora acocnaHraH yKUTim cuH^napu-garu yKyB^u^ap aHbaHaBiM yKyB mapoiTU-garu TeHrgom^apura KaparaHga, KynpoK aKa-geMiK WTyK^apra эpumum^apu MyMKUHnii-riHi gabBo Kinafliimap4. Ma3Kyp xynocaHii ga^u^^am y^yH ynap y3 TagKiKoT^apu gou-pacuga yTKa3iumraH Taxpu6a-cuHoB iimna-puga Ta^a6a^apHiHr Typnii rypyxnapuiHui Ky3a-TU6 Tax^um KU^U6 6opumaflu. HaTiixanap umTupoKmimapHUHr yKyB xapaeHMflanu WTyfi, yKimra Kipum UMTUxoHnapu, o^gi/mru Ba KeM-iHru 6axo.naw.nap, 6ab3i xonnapga Ta^a6a^ap-HiHr TexHonoruagaH ^oMflanaHum eKi 6omKa TaHKiguM ^iKpnamu 6unaH 6OF.UK KyHiKMa eKi Ba3u^anapHi 6axapum Ko6unuaTi Ka6u Me3oH.ap 6unaH y^^aHa^u. Ky3aTim-nap ynapHiurnr gabBocu acocnu экaнnuгu, abHii MyaMMora acocnaHraH yKUTium cum^uga™ yKyB^unapHiHr y3namTupumu, AyHeKapamu, Tab.iM Ma3MyHiHi aHrnamra 6ynraH uHTinum-napu aHbaHaBiM ciH^napga yKuMfluraH TeHr-flomnapura KaparaHga, Te3poK axmunaHraH-nuruHi KypcaTagu. M.^onnenTHiirnr5 Ky3aTi-murna, TaflKiKoTfla my MyHanumga KypcaTMa onraH Ta.a6a.nap, aMHiiKca, y3namTupumu nacT 6y.raH.apu opacuga y3 мoтuвaцuacu-

3 Hmelo-Silver C. E. Problem-based learning: What and how do students learn? // Educational Psychology Review.

- 2004. - 16(3). - P. 235-266.

4 Chan Lin L.J. Technology integration applied to project-based learning in science. // Innovations in Education and Teaching International. - 2008. - 45(1). - P. 55-65.; David J.L. What research says about ... project-based learning // Educational Leadership. - 2008. - 65 (5), - P. 80-82.; Doppelt Y. Implementation and assessment of project-based learning in a flexible Environment // International Journal of Technology and Design Education. - 2003. - № 13. - P. 255-272.; Gultekin M. The effect of project-based learning on learning outcomes in the 5th grade social studies course in primary education // Educational Science.

- 2005. - 5(2). - P. 548-556.

5 Doppelt Y. Implementation and assessment of project-based learning in a flexible Environment // International Journal of Technology and Design Education. - 2003. - № 13. - P. 255-272.

3AM0HABMM TAMMM / COBPEMEHHOE OEPA3OBAHME 2022, 8 (117)

нинг юк,ори даражасини к,айд этганликлари аник,ланган.

Савин-Баден (Savin-Baden) уз тадк,ик,отлари натижасида муаммога асосланган ук,итиш методининг асосий сифатларини 5 та типга ажратади: билим ва урганиш идроки, муам-монинг мавжудлиги, ук,итувчи, таълим олувчи, бахолашнинг урни. Муаммога асосланган ук,итиш моделлари эса куйидагича тизимлаш-тирилади: билимга эришиш учун МАУ; касбий фаолият учун МАУ; фанлараро боFлик1ликни тушуниш ва англаш учун МАУ; тармок,лараро таълим учун МАУ; мухим ваколатлар олиш учун МАУ1.

Муаммога асосланган ук,итишда Fоя асосчиларидан хисобланмиш Х.Барроуз, Х.Силверларнинг2 фикрича, ук,ув жараёни-нинг бирламчи унсури булиб муаммо намоён булади, дик,к,ат марказида эса муаммони хал килиш эмас, балки белгиланган ечимларнинг мавжудлиги х,амда бошк,а куникма ва хусуси-ятларни ривожлантиришдаги ах,амиятлилиги туради. Ж.Десаби3 эса, уни сценарий доира-сида аник,ланган муаммолардан билим ва тушунчаларни ошириш учун фойдаланила-диган жараён, дея тушунчанинг мох,иятини тулдиради. Оксфорд университети томонидан нашр килинган "Муаммога асосланган ук,итиш дарслари" номли кулланмада4 муаммо - тала-бани узининг келажакдаги фаолият сохасига доир касбий куникмалари (компетенция-лари) негизини билдирувчи янги билимларни эгаллашни раFбатлантиришга йуналтирилган харакатлантирувчи куч сифатида тавсифла-нади. Бунда гурух булиб фикрлаш ва ечим топиш энг мухим айниятдир.

Тадцицот мацсади - муаммога асосланган укитишнинг имкониятлари, амалиётдаги мавжуд холати хамда умумтаълим мактаблари укитувчиларининг муносабатини аник,лаш.

1 Savin-Baden M. Problem-Based Learning in Higher Education: Untold Stories, SRHE and Open University Press, Buckingham, 2000. - 189 p.

2 Barrows H.S. Problem-based learning in medicine and beyond: A brief overview // New directions of teaching and learning. - 1996. - № 68. - P. 3-12.

3 Desabie J. La Mobilite Sociale en France // Bulletin d'Information. - 1956. - P. 25-63.

4 Lessons from Problem-Based Learning. - Oxford University Press, 2010. - 267 p.

Тадцицот объекти - халк таълими ходим-ларини узлуксиз касбий ривожлантириш тизимига муаммога асосланган укитиш ёнда-шувини татбик килиш жараёнлари.

Тадцицот предмети - муаммога асосланган укитишнинг мазмуни, мох,ияти, афзалли-клари, камчиликлари, консультатив куллаб-кувватлаш дастаклари.

Тадцицот методлари - киёслаш, контент тах,лил, эмпирик, умумлаштириш, тармок оркали суровнома,

Асосий цисм.

Таълимга муаммоли ёндашув узок тарихга бориб кадалса-да, педагогик назарияда муаммоли укитиш утган асрнинг урталаридан тадкик килина бошлади. Амалиётда эса мавжуд методологик асос, ёндашувлар, имкони-ятлар ва шароитлар таъсирида турли давлат-ларда унинг ривожланиш траекторияси узига хосликларга эга булди. Шу нуктаи назардан, келтирилган изох,лар, урганилган манбалар х,амда утказилган тажриба ишлари х,осиласида "муаммоли таълим (муаммоли укитиш)" ва "муаммога асосланган укитиш" тушунча-ларининг фаркли ва ухшаш жих,атларини киёслашга уриниб курамиз (1-жадвал).

Келтирилган фикрлар ва киёсий тах,лиллар муаммога асосланган укитишни муаммоли таълим, муаммоли укитиш ва шу каби техно-логияларни узида мужассам килган, ечим-лари амалда синаб куришга каратилган, уз фаолиятини тушунишга йуналтирилган, муаммо куламига кура муддат талаб этилади-ган, алох,ида тайёрланган махсус дастур асо-сида ташкил этиладиган ёндашув сифатида англаш имконини беради. Бу эса муаммони х,ал килишни тушунишга доир бутун жараён (укув максади, режаси, мазмуни, шакллари, воситалари, дарс жадвали, консультатив фаолият, мониторинг, бах,олаш) ифодаланишини англатади. Эътиборга молик жих,ати шун-даки, укитишнинг шу зайлда бутун жараённи камраб олинишини такозо этиши уни "технология" сарх,адларидан чикиш х,амда "таълим амалиёти тури" нуктаи назаридан караш мум-кинлигини билдиради.

Муаммога асосланган укитиш канчалик мух,им ва ах,амиятли булмасин, купгина тадкикотчилар унинг нотуFри кулланилиши фойдадан кура купрок зарар келтириши мум-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

1-жадвал. "Муаммоли таълим (муаммоли уцитиш)" ва "Муаммога асосланган уцитиш" тушунчаларининг

киёсий тахлили1

Муаммоли таълим (муаммоли уцитиш) Муаммога асосланган уцитиш

Ук,итиш максади

Таълим олувчиларда муаммоли вазиятларга нисбатан муносабатни шакллантириш, мустакил фаолияти нати-жасида компетенцияларни узлаштириш, мослашув-чанлик, мустакиллик, танкидий ва ижодий тафаккур хамда аклий фаолиятни ривожлантириш. Муаммони тушуниш, тегишли ресурсларга мурожаат килган холда ечимини топиш, гурухда ишлашни раFбатлантириш асосида таълим олувчиларнинг мустак,ил равишда ук,иш (узининг укишини узи ташкил к,илиши) куникмаларини (метакомпетенция) шаклланти-риш.

Муаммога ёндашув

Муаммо - урганилиши ва ечими топилиши зарур булган назарий ёки амалий масала. Муаммо - янги билимлар эгаллашни раFбатлантиришга йуналтирилган харакатлантирувчи куч.

Муаммонинг куйилиши

Муаммоли вазият тащим этилади. Муаммога доир вазифа берилади.

Муаммоли вазиятни яратиш ва уни аклий (тадк,ик,отчилик) фаолият жараёнида хамкорликда ечимини топиш. Касбий (ёки келажакдаги) фаолият учун мухим ва хак,ик,ий холатга мумкин кадар якинлаштирилган (ёки хак,ик,ий холатдаги) кейслар оркали такдим килиш, яъни муаммо-кейсларни куйиш ва ечимини топиш.

Хамкорликда ишланади Жамоа(гурух)да ишланади ва мухокама килинади.

Таълим берувчи ва олувчи фаолияти (урни)

Жараён иштирокчиларининг хар бири учун алохида урин ёки харакатлар аниклаштирилмайди. Жараён иштирокчиларининг урни (роли) ёки харакатлари аник белгиланади.

Таълим берувчи (укитувчи) - муаммоли вазиятларни яратади, унинг турли ечимларини таълим олувчилар билан мушохада килади, мустакил фикрлаш оркали туFрисини танлашга ундайди, фаоллаштиради, жара-ённинг бориши ва натижаларини тахлил килади. Укитувчи - хамкорликдаги фаолият етакловчиси ва муаммоли вазиятлар яратувчиси. Таълим берувчи (тьютор) - ёрдамчи, маслахатчи, мувофиклаштирувчи, кайта алокани урнатувчи сифатида укув жараёнини (дарсда ва ундан ташк,арида) куллаб-кувватлайди, тайёр билимлар бермайди, таълим олувчиларни турли савол-лар бериш, фаоллаштириш, кузатиш оркали муаммони ечимига йуналтиради. Тьютор - хамкорликдаги фаолият ташкил этувчиси хам иштирок-чиси.

Таълим олувчи - муаммоли вазиятлар ечимида узининг ижодий ва танкидий фикрлаш куникмаси хамда аклий имкониятларини фаол татбик килувчи иштирокчи. Таълим олувчи - укитувчи томонидан куйилган муам-моли вазиятлар ечимида фаол иштирокчи. Таълим олувчи - нафак,ат муаммо ечимига, балки уни кандай хал килиш усулларини аниклаш ва натижаларига таъсир курсатишга ваколатли булган алохида ахамиятли иштирокчи. Таълим олувчи - хамкор, нуфуз ва натижага таъсир курсатиш имконига эга иштирокчи.

Укитиш жараёнини ташкил килиш

Укув жараёнига жиддий узгартиришлар киритиш талаб килинмайди, маъруза, амалий, лаборатория машFулотларига кичик модификация киритиш етарли булади, дарс жадвали узгармайди. Укув жараёнини узгартириш, ташкил этишнинг алохида шаклла-рини талаб килади, хафтасига 2-3 марта 2-3 соатлик тьюториал-лар (машFулот) ташкил этилади, маърузалар мазмуни ва йуналиши узгаради, амалиёт тренинглар, иш жойи, лаборатория, устахона-ларда утказилади, квази ва реал касбий вазиятлар яратилади.

Муддат аник белгиланмайди, одатда дарс вакти ёки уй вазифаси даври билан чекланади. Узок муддат, давомли жараённи талаб килади, алохида укув дастурлари асосида ташкил этилади.

Аудиторияда, гурухда ва кичик гурухларда ишланади. Кичик гурухда ишлаш асосий унсур сифатида каралади.

Аксарият холатларда муаммоли вазиятга дарс даво-мида ечим топилади ва таълим олувчи билимига тая-ниб назарий тахлил килинади. Муаммони хал килиш учун муайян жараён сценарийлаштирилади, тегишли манбаларни урганиш учун аввалдан вак,т белгиланади ва реал шароитларда ечимлари синаб курилади.

Муаммо натижасига ёндашув

Таълим берувчи муаммоли вазият ечимини, шунинг-дек, бериладиган саволларга жавобни аввалдан билади. Муаммо ечими башорат килиниши мумкин, лекин аввалдан аник булмайди, иштирокчиларга боFлик холда турлича ечимларга эри-шилади.

Муаммоли вазият ечимида таълим олувчида масъу-лият тулик, булмайди, чунки укитувчида ечим бор ва у йул курсатиши мумкин. Муаммо ечими учун тулик масъулият гурухга юклатилади.

Муаммоли вазият ечимига тегишли тавсиялар ва хуло-салар ишлаб чик,илади. Муаммога тегишли тавсиялар, методик кулланмалар, жараённи бошкариш ва олиб бориш буйича йурикномалар хамда хулосалар ишлаб чикилади.

1 Муаллиф ишланмаси.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

кинлигини тан олишади. Шунинг учун энг катта хавф таълим олувчиларда пухта режа-лаштириш, лойиха ярата олиш ва амалга ошириш, тадкикотчилик билан шуFулланиш, жамоада ишлаш, амалиётга йуналтиришга доир куникмаларнинг етарлича булмаслигида куринади.

Шу нуктаи назардан, АК.Ш, Канада, Германия, Нидерландия, Буюк Британия каби дав-латлар таълим амалиётида муаммога асослан-ган укитиш (PBL) лойихага асосланган укитиш (Project-Based Learning), тадкикотчиликка асосланган укитиш (Research-Based Learning), гурух булиб ишлашга асосланган укитиш (Team-Based Learning), амалиётга асосланган укитиш (Work-Based Learning) каби тушунча-лар билан уЙFунликда кулланилади. Ишонч билан айтиш мумкинки, бу ёндашув маз-кур мамлакатларда таълим максадига эри-шиш хамда кутилган натижалар кафолатини мустахкамлашга хизмат килмокда.

Муаммога асосланган укитишга доир тасав-вурларни кенгайтириш, аник далилларга эга булиш учун унинг таълим амалиётига татбик этилиши, мохияти, афзалликлари ва камчили-клари хакида батафсилрок тухталамиз.

Муаммога асосланган укитишнинг мохияти таълим жараёни иштирокчиларининг мулохаза юритиш, уз билимлари структура-сини яратиш, муаммо(лар)ни аниклаш, аклий хужум, тузилиш, фаразни шакллантириш, укув максадлари, мустакил урганиш хамда ечим-лар синтезини уз ичига олади. МАУда таълим олувчилар муаммони тушунишлари, аввалги билимлари, шунингдек, мавзу буйича билиш-лари лозим булган хамда ечимга олиб бора-диган янги маълумотларни кандай ва каердан узлаштириш мумкинлигини аниклашлари, мустакил равишда энг макбул тухтамни топиш, уни фикран ва амалий асослаш учун зарурий шароитлар яратилади. Танкидий ва ижодий тафаккур, ностандарт фикрлаш, консерватив-ликдан кочиш, ечимларнинг турфа хиллигига очиклик, билимларидан коникмаслик, уни ривожлантиришга интилиш, жамоада ишлаш, узгаларни эшитиш, уз фикрини асослаш, масъулият хамда тиришкоклик муваффакиятга элтувчи куникмалар занжирини акс эттиради.

Тахлиллар асосида муаммога асосланган укитиш бошка технологиялардан узига хос жихатлари билан фаркланиши аникланди.

Укув дастурлари индивидуал билим, куникма ёки малакаларни шакллантиришга каратилган булиб, улар хамкорликда олинган билим-ларни амалда куллаш учун маълум бир "база" пайдо булишини таъминлашга йуналтирилади. Бирок, амалиётдан маълумки, таълим олувчилар (талабалар, укитувчилар) эгаллан-ган билимларни кай тартибда умумлашти-риш, фаолияти самарадорлигига йуналтириш, улар ёрдамида реал вазифаларни бажаришни тушунишда кийинчиликларга дуч кели-шади. Муаммога асосланган укитиш эса таълим олувчилар касбий фаолиятида дуч кела-диган хакикий холат, вазифа, муаммога тая-нади. Уз навбатида бу жараён якуний нати-жага олиб борувчи вазифаларга булиниб бораверади. Белгиланган максадга эришиш жараёни муайян алгоритм ва лойиха асосида амалга оширилиши заруриятини такозо килиши тьютордан лойихалаштириш мето-дикасига эга булиш хамда унумли фойда-ланиш куникмасини талаб килади. Маз-кур куникманинг гурух аъзоларида хам яхши шаклланганлиги муаммо ечимининг муваффакиятига каррасига усувчан таъсир курсатади.

Педагогик амалиётда кулланиладиган ихтиёрий назария, ёндашув ва технологи-яларга хос булган афзалликлар ёки камчи-ликлар муаммога асосланган укитиш жара-ёнини хам четлаб утмайди. Куйида сохага доир тадкикотлар хамда шахсий изланиш-ларга таянган холда, муаммога асосланган укитишнинг мохияти, афзалликлари, камчи-ликлари ва жараённи консультатив куллаб-кувватлашни ифодаловчи жадвални келтира-миз (2-жадвал).

Тахлиллар асосида билдирмокчимизки, укитувчиларни узлуксиз касбий ривож-лантиришда муаммога асосланган укитиш самарадорлигига эришиш учун нафакат малака ошириш, балки умумтаълим макта-блари укув жараёнини ташкил килишда хам МАУни татбик этиш зарурияти юзага келади. Лекин жараён мураккаб булиб, катта ресурс-ларни, дастурий режалаштириш ва алохида йуналишда ташкиллаштиришни такозо этиши хам назардан четда колмаслиги даркор. Фикримизча, куйидаги талабларни боскичма-боскич, сифатли бажарилиши кутилган нати-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

2-жадвал. Муаммога асосланган укитишнинг мох,ияти, афзалликлари, камчиликлари ва жараённи консультатив цуллаб-цувватлаш1

(-N

МУАММОГА АСОСЛАНГАН УК.ИТИШ

МОХИЯТИ таълим олувчиларда мустак,ил равишда уз билимлари структурасини тузиш; муаммони аник^паш, тушуниш, синтезлаш, мавжуд билимлари, шунингдек, билиши лозим булган, тухтамга олиб борадиган янги маълумотларни к,андай ва к,ай тартибда узлаштириши мумкинлигини аник^лаш ва энг мак,бул ечимларга бориш; танк,идий ва ижодий тафаккур, тадк,ик,отчилик фаолияти, лойих,алаш, амалиётга йуналтириш, ностандарт фикрлаш, консервативликдан к,очиш, ечим-лар турфа хиллигига очик,лик, уз билимларидан к,оник,маслик ва уларни ривожлантиришга интилиш; жамоада ишлаш, узгаларни эшитиш, уз фикрини асослаш, масъулият, тиришк,ок,пик, муваффак,иятга элтувчи куникмалар занжирини вужудга келтириш; укув жараёнини куллаб-кувватлаш, бошк,ариш ва мувофик^лаштириш орк,али урганишни осонлаштириш, ечимларни фикран ва амалий асослаш учун зарурий шароитлар яратиш.

АФЗАЛЛИКЛАРИ х,аёт давомида ук,ишни куллаб-кувватлайди х,амда шахсга йуналтирилган таълимни кучайтиради; тафаккур, хотира, идрок, тасаввур, дик,к,ат, нутк,ни ифодаловчи билиш жараёнларини фаоллаштиради; ахборотларни к,абул к,илиш, тушуниш, хотирада сак^паш, билимларга айлантириш, к,айта ишлаш, узатиш каби когнитив имкониятларни кенгайтиради; масъулият, мустак,иллик, жавобгарликни х,ис к,илиш, вазиятни адекват бах,олаш, далиллар эмас, тушунишнинг мухимлиги, режалаштириш, амалга ошира олиш, тиришк,ок,лик, мантик,ий, ижодий, танк,идий, касбий, продуктив, ностандарт тафаккур, мослашувчанлик ва мобилликни ривожлантиради; тадк,ик,отчилик ва давомли муддат зарурияти "тугалланмаган х,аракатлар самараси"ни* беради х,амда билимларни чукур урганишга сабаб булади; билимлар, имкониятлар, узгартиришлар кирита олишга ишонч мустах,камланади; коммуникатив куникмалар, жамоада ишлаш, унинг ажралмас к,исми эканлигини х,ис к,илиш, к,адриятли муносабат, самарали узаро таъсирга кири-шишни ратбатлантиради; ук,ув материалини (билимларни) пассив эмас, балки фаол узлаштирилиши натижасида таълимнинг юк,ори сифатига эришилади; ук,итиш мак,садларига эришиш ва касбий фаолияти (жорий ёки келажакдаги) мох,иятини чукур англаш кафолатини оширади.

КАМЧИЛИКЛАРИ белгиланган мак,садларга эришишда вак,т куламига кура узок, муддат талаб к,илинади; жараённи лойих,алашда мураккабликларга дуч келинади (таълим олувчиларнинг билим даражасига мослаш, аутентик вазифалар тузиш ва б.); таълим олувчиларнинг билишга доир фаолиятини бошк,ариш кучсизлиги (чегараланганлиги, мустак,ил фаолият ратбатлантирилиши ок,ибати) кузатилади; анъанавий ук,итиш жараёнига нисбатан х,ажм нук,таи назаридан камрок, материал к,амраб олинади; когнитив юкни тутри так,симланишига доир муаммолар таълим олувчиларнинг к,изик,иши ва ижодкорлигига салбий таъсир курсатиш эх,тимолини вужудга келтиради.

КОНСУЛЬТАТИВ К.УЛЛАБУВВАТЛАШ (тьютор фаолияти) таълим олувчиларнинг мустак,ил равишда ук,иш (узининг ук,ишини узи ташкил к,илиши) куникмасини ривожлантириш, ишончини орттириш, фикрлаш ва кашфиётларга ундаш; уларни к,изик,тириш, мотивациясини ошириш, жараёнда к,изтин, ратбатлантирувчи, ижодий атмосферани шакллантириш; тайёр билимларни бериш, ечимга олиб борадиган саволларни шакллантириш ёки уз нук,таи назарини билдиришдан к,очиш, жараёнда ёрдамчи, маслах,атчи, мувофик,лаштирувчи, к,айта алок,ани урнатувчи сифатида к,атнашиш ва бах,олашда иштирокэтиш; таълим олувчилар етарлича тажрибага эга булмаган х,олларда билим, куникмаларини к,андай бах,олаш, янгисини эгаллаш, ахборот манбаларидан унумли фойдаланиш юзасидан илмий-методик ёрдам курсатиш, керакли вазиятларда иштирокчи сифатида к,атнашиш; муаммони куйишда гурух, иштирокчиларининг билим савия сини аник^лаш ва унга таяниш (акс х,олда кутилган натижаларга эришилмайди, таълим олувчиларда к,изик,иш ва ижодкорлик сунади); х,ар к,андай фикр(тоя)ни тегишли ахборотларни туплаш ва амалиётда синаб куриш орк,али исботлаш ёки инкор к,илиш мумкинлигини тушунтириш; жамоада ишлаш, гурухдошлар фикрини эшитиш, узиникини асосли баён к,илиш, хатоларини англаш (якка ишлашда муваффак,иятсизлик хавфининг юк,орилигини англатиш) мух,итини яратиш.

КОНСУЛЬТАТИВ КУЛЛАБ-К.УВВАТЛАШ (муаммонинг куйилиши) билиш жараёнларини фаоллаштиришга йуналтирилиши; таълим олувчи фаолиятига хос, етарлича мураккабликка эга, к,изик,арли ва мотивлаштиришга к,аратилиши; тадк,ик,отчилик, ахборотларни мустак,ил топиш, аввалги ва янги билимларни так,к,ослаш асосида ривожлантириши; х,аётдаги (касбий фаолиятдаги) х,ак,ик,ий муаммоларга хос булиши; жамоада ишлаш, вазифани к,исмларга ажратиш имконини бериши; таълим олувчининг билиш жараёнлари ва когнитив имкониятларини тулик, сафарбар к,илишга ундаши зарур.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• "тугалланмаган х,аракатлар самараси" тушунчаси Б.В.Зейгарник2 томонидан киритилган булиб, унга кура бошланган, лекин тугулланмаган х,аракатлар хотирада яхширок, сак^панади. Чунки, таълим олувчи узок, вак,т битта муаммо устида, токи унинг ечимини топмагунча фикр юритиши натижасида чукур билим, куникма ва малакаларга эга булади.

1 Муаллиф ишланмаси.

2 Зейгарник Б.В. Патопсихология. - М.: Изд-во Московского университета, 1986. - 288 с.

3-жадвал. Ук,итувчиларининг муаммога асосланган ук,итиш ёндашувига доир фикрини баён к,илиши х,амда уни жорий этишга булган шахсий муносабатини аник,лаш учун муаммоли-когнитив суровнома

(муаммоли саволлар).

№ Муаммоли саволлар 1-вариант 2-вариант 3-вариант Шахсий фикр (муносабат)

1. Укувчи дарс давомида кандай ролни уз зиммасига олади? Тингловчи Сузловчи Иштирокчи

2. Укувчиларнинг дарсга катнашишдан максади нима? Билмайман Билим олиш Узини чалFитиш

3. Укувчиларнинг тингловчилари ким? Уртоклари Синфдагилар Ота-онаси

4. Турли хил таълим турлари (майдонлари) кандай килиб биргаликда ишлаши мумкин? Билмайман Ишлаши мум-кин эмас Таълим турла-рига боFлик

5. Х,ар бир укувчи индивидуал равишда кандай ёрдамга мухтож? Билмайман Ёрдамга мухтож эмас Психологик

6. Нимани укувчилар "билиши керак"? Билмайман Фанни Муаммоли вазиятни

7. Ким укувчиларга урганиш хакида фикр билдиради? Билмайман Ота-онаси Атроф-дагилар

8. Укувчи кандай лойихалаштирилган дарсни хеч качон унутмайди? Билмайман Лойиха-лаштириш нима узи Лойиха-лаштир-маганман

9. Укувчининг билим олиш тезлигини саклаб колиш учун дарс кандай суръатда булиши керак? Билмайман Кизикарли Уйлаб куришим керак

10. Бахолаш, такрорлаш, метакогнитивлик укувчиларнинг тушунишини кандай яхшилаши мум-кин? Билмайман Яхшиламайди Буларни куллашга бOFЛИK

11. Укувчи узини узи кандай килиб дарсга кизиктириши мумкин? Билмайман Узини узи тарбиялаш оркали Китоб укиш оркали

12. Мантикий мезонларнинг сифати кандай? Билмайман Изчилликка боFлик Куллашга бOFЛИK

13. Укувчилар хеч качон ёдидан чикармайдиган лойихали дарсни кандай ташкиллаштириш мумкин? Билмайман Лойиха- лаштириш оркали Укитувчига бOFЛИK

14. Дарс муваффакияти учун энг мухими нима? Билмайман Дарсни таш-кил килиш Билимл илик

15. Муаммога асосланган укитишни куллаб курганмисиз? Билмайман Куллаб курма-ганман У нима узи?

жаларга эришиш хамда "юмшок куниш"ни амалга оширишга имкон беради:

- укитувчиларни тайёрлаш, кайта тай-ёрлаш, малакасини ошириш, шунингдек, мак-табларда укитиш тизимини узгаришларга йуналтириш;

- МАУ учун укув дастурларини яратиш буйича ваколатли тузилмани (ишчи гурух) шакллантириш, тажрибали хорижий мута-хассислар билан хамкорлик алокаларини урнатиш, узаро маслахатлашувларни йулга куйиш;

- жараённи режалаштириш, ташкиллаш-тириш, туFри бошкаришни таъминлаш, МАУ

тренерларини тайёрлаш ва аник максадли хатти-харакатларни амалга ошириш;

- МАУ укув дастурларини лойихалаш, уларнинг муаммоларга мослик даражаси, таъ-лим натижаларини аниклаш, укитувчиларни консультатив куллаб-кувватлаш, кластер усу-лида укитишга эътибор каратиш;

- малака ошириш, касбий фаолиятни бахолаш, мониторинг, аттестация жараён-ларини МАУ укув дастурларига мос равишда узгартириш ва натижаларни тах,лил килиб бориш;

- илмий маслахатчи, тренер ва укитувчилар жамоасининг мулохазаларини

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

1-расм. Укитувчиларнинг муаммога асосланган ук,итиш ёндашувига муносабати.

раFбатлантириш, уз-узини йуналтириш ва укитишни куллаб-кувватлайдиган укув ресурслари хамда воситаларини бошкариш.

Суровнома натижалари. Тадкикот даво-мида муаммога асосланган укитиш ёндашу-вини амалиётда тушунилиш холатини урганиш хамда жараённинг эхтимолий жихатларини аниклашга каратилган суровнома утказилди (3-жадвал).

Суровномада укитувчиларнинг МАУ бора-сида етарлича дунёкарашга эга эканликлари, муаммо ечимига мустакил боришларини бахолашда республикамиз педагогик амали-ётидаги муаммоли таълим, муаммоли вазият каби технологиялардан фаркли равишда муаммога асосланган укитиш ёндашуви-нинг мохияти ва урганилганлик даражаси куп ёритилмаганини эътиборга олиш зарур. Шу нуктаи назардан укитувчиларда мазкур ёнда-шув хакида тулик тушунча шаклланмаган-лигини жузъий холат сифатида кабул килиш мумкин. Муаммоли-когнитив суровнома тахлилида катнашчиларнинг саволлар мазму-нига муносабати аникланди (1-расм).

Ушбу суровномада келтирилган муаммоли саволларга муносабат учун туртта вариант такдим этилган булиб, улардан учтаси муам-молар хакида умумий характерга эга булган жавоблар, туртинчисида эса укитувчига уз фикрини ёзишга имкон берилган. Тадкикот максадидан келиб чикиб, тахлил жараё-нида укитувчиларнинг муаммоларга бил-

дирган мустакил карашлари, курсатган йул-йуриклари тахлил килинганда, 653 нафар респондентдан уртача 14,4 %и уз фикрини билдириш мотивига эга эканлиги аникланди. Ахамиятли жихати, катнашчиларнинг 79 %и укитувчилар булса, колган 21 %и лаво-зимига кура укув ишлари буйича директор уринбосарлари булиб, улар уз фикрини ифодалаган укитувчилар ичида асосий курсаткични ташкил килган (масалан, 1-муам-мода 16 %, 2-муаммода 9 %, 3-муаммода 12 % ва х.). Бу холат директор уринбосарлари когнитив имкониятларининг (айникса, тафак-курда) нисбатан юкорилиги хамда улар-нинг маълум маънода лавозимларига мосли-гига ишора килади. Яна бир хулоса эса, муаммога асосланган укитишни мактаб амалиё-тига татбик килиш учун тузиладиган ишчи гурухларни шакллантиришда, айнан, уларга суяниш мумкинлигини хам билдиради.

Суровномада келтирилган муаммоли саволлар умумий урта таълим мактаблари-даги жараённинг ва укитувчи билан боFлик холатларнинг кундалик фаолиятини узида акс эттиради. Аслида бундай саволлар илмий-назарий, илмий-амалий асосларни ва маълум бир дастур асосида урганилишни талаб этувчи амалиётда учрайдиган муаммолар булганлиги, шунингдек, укитувчиларнинг курсатмалари муаммога асосланган укитиш ёндашувини англатиш учун мухим, деб хисобланганлиги сабабли суровномада жавоб

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

вариантларида белгилаш учун келтирилган суз ва жумлалар муносабат учун етарли эмас эди. Бирок, иштирокчиларнинг катта кисми (мисол учун, биринчи муаммода 80%, иккин-чиси муаммода 89 %, учинчиси муаммода 84 %, туртинчиси муаммода 90 %) келтирилган жавоб вариантлари билан каноатланишни, уз муносабатларини ифодаламасликни лозим топишган. Бу холат укитувчиларда муаммога асосланган укитиш технологияси хакида етар-лича тушунчага эга эмасликлари, тафаккур, шахсий ёндашув ёки муносабатларини ифода-лаш куникмаларининг етарлича шаклланма-ганлигини курсатади.

Такдим этилган жавоб вариантлари буйича тахлил килинганда хам, умумий хулоса, муаммога асосланган укитиш ёндашуви укитувчиларни узлуксиз касбий ривожланти-риш жараёнига киритиш лозимлиги, хар бир муаммо алохида дастур асосида урганилиши ва амалиётда кулланилиши, педагогларнинг касбий фаолияти билан боFлик муаммола-рини мустакил англашигина уларни аник илмий ечимларга олиб бориши мумкинли-гини ифодалади.

Хулоса ва таклифлар.

Умуман олганда, муаммога асосланган укитишнинг укитувчини узлуксиз касбий ривожлантириш тизимига кирити-лиши нафакат педагог ходимлар фаолия-тига хаёт давомида укиш тамойилини сингди-ради, балки умумтаълим мактаблари таълими сифатининг хам ижобий томонга сезиларли узгаришига сабаб булади. Чунки, айнан шу ёндашув укитувчи фаолиятига муносабатни узгартириш, укитиш тизими муаммолари ечи-мини топишга туртки беради. Куйидаги хуло-салар муаммога асосланган укитишни юкори самарадорлик ва натижадорликка эга булган ижобий педагогик ходиса сифатида бахолаш имконини беради:

МАУда муаммони хал килишни тушунишга доир бутун жараён (укув максади, режаси, мазмуни, шакллари, воситалари, дарс жад-вали, консультатив фаолият, мониторинг, бахолаш) камраб олинишини такозо этиши уни "технология" сархадларидан чикиш хамда "таълим амалиёти тури" нуктаи назаридан караш мумкинлигини билдиради;

укитувчининг роли узгаради, у ёрдамчи, маслахатчи, мувофиклаштирувчи, кайта алокани урнатувчи сифатида укув жараё-нини (дарсда ва ундан ташкарида) куллаб-кувватлайди, тайёр билимлар бермайди, таълим олувчиларни турли саволлар бериш, фаоллаштириш, кузатиш оркали муаммонинг ечимига йуналтиради;

укув материали касбий (таълимий, хаётий) фаолиятга хос булган хакикий вазиятларни ифодалаши, муаммони урганиш, тушуниш, тахлиллаш, англашга каратилганлиги таълим олувчиларда уни тулик узлаштириш, узига ишончини мустахкамлаш, масъули-ятни зиммасига олиш, мураккаб (ихтиё-рий) вазифаларни муваффакиятли хал килиш куникмаларини ривожлантиради;

жараёнда янги ва кенг микёсли (муаммо хусусиятига кура турли фанларга доир) билим-ларга заруриятнинг мавжудлиги сабабли фан-лараро алокадорликка мулжал олиш, зарур ахборотларни топиш, фаннинг энг сунгги ютукларига таяниш, турли манбалардан фой-даланиш, маълумотларни саралаш, тахлиллаш, кайта ишлаш, узатиш, узаро алмашишнинг юкори даражаси содир булади;

жамоада ишлашнинг бирламчилиги таълим олувчида уз фикрини баён этиш, далил-лаш, узгаларни эшитиш, конструктив муносабат билдириш, жамоавий хулосаларни хурмат килиш асосида ижтимоий мослашувчанлик хамда коммуникатив куникмалар ривожлан-тирилади;

муаммога асосланган укитишни амали-ётга жорий этишда эхтиёткорона муносабат зарур булиб, таълим олувчиларда пухта режалаштириш, лойиха ярата олиш ва амалга ошириш, тадкикотчилик билан шуFулланиш, жамоада ишлаш, амалиётга йуналтиришга доир куникмаларни ривожлантириш мухим ахамиятга эга. Акс холда, нафакат кутил-ган натижаларга эришмаслик, балки таълим олувчиларда укишга нисбатан кизикиш ва эхтиёжнинг йуколишига олиб келиши мумкин;

шу нуктаи назардан, муаммога асосланган укитиш самарадорлигига эришиш учун уни факатгина малака ошириш курсларида эмас, балки умумтаълим мактаблари укув жараёнига хам татбик этиш зарур.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

с УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ / НЕПРЕРЫВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ "Ч 13 и

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Зейгарник Б.В. Патопсихология. - М.: Изд-во Московского университета, 1986. -288 с.

2. Нарзиева Н.Н. Умумтаълим мактаб укувчиларида таянч компетенциялар асо-сида тадкикотчилик куникмаларини шакллантириш: пед.фан... (PhD) дисс. - Самарканд, 2019. - 174 б.

3. Нуртазин С.Т., Базарбаев Ж.М., Есимсиитова З.Б., Ермекбаева Д.К. Инновационный метод «проблемно-ориентированного обучения» // Успехи современного естествознания. - 2013. - № 5. - С. 112-114.

4. Педагогика: энциклопедия. II жилд / Тузувчилар: жамоа. - Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2015. - 376 б.

5. Amrilloevich I. A. COGNITIVE COMPETENT AS A KEY FACTOR IN THE CONTINUOUS PROFESSIONAL DEVELOPMENT OF A TEACHER /^ЩЛ^Ж (ЙЙft^Jfi). - 2022. - Т. 49. - №. 01.

6. Barrows H.S. Problem-based learning in medicine and beyond: A brief overview // New directions of teaching and learning. - 1996. - № 68. - P. 3-12.

7. Chan Lin L.J. Technology integration applied to project-based learning in science. // Innovations in Education and Teaching International. - 2008. - 45(1). - P. 55-65.

8. David J.L. What research says about ... project-based learning // Educational Leadership. - 2008. - 65 (5), - P. 80-82.

9. Desabie J. La Mobilite Sociale en France // Bulletin d'Information. - 1956. - P. 25-63.

10. Doppelt Y. Implementation and assessment of project-based learning in a flexible Environment // International Journal of Technology and Design Education. - 2003. - № 13. - P. 255-272.

11. Gultekin M. The effect of project-based learning on learning outcomes in the 5th grade social studies course in primary education // Educational Science. - 2005. - 5(2). - P. 548-556.

12. Hmelo-Silver C. E. Problem-based learning: What and how do students learn? // Educational Psychology Review. - 2004. - 16(3). - P. 235-266.

13. Lessons from Problem-Based Learning. - Oxford University Press, 2010. - 267 p.

14. Savin-Baden M. Problem-Based Learning in Higher Education: Untold Stories, SRHE and Open University Press, Buckingham, 2000. - 189 p.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.