Научная статья на тему 'МУҚОБИЛ ТРАНСПОРТ КОРИДОРЛАРИНИ ЯРАТИШ СОҲАСИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЎРНИ ВА РОЛИ'

МУҚОБИЛ ТРАНСПОРТ КОРИДОРЛАРИНИ ЯРАТИШ СОҲАСИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЎРНИ ВА РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
67
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
темир йўл / ТРАСЕКА / Тажан-Серахс-Машҳад темир йўли / Тошгузар-Бойсун-Қумқурғон темир йўл тармоғи / Трансафғон транспорт йўлаги / Хайратон-Мозори Шариф темир йўли / Шарқ-Ғарб лойиҳаси. / railway / TRACEKA / Tajan-Serakhs-Mashhad railway / Tashguzar-Boysun-Kumkurgan railway network / Trans-Afghan transport corridor / Khairaton-Mozori Sharif railway / East-West project.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Юлдашев, Бахтиёр Эргашевич

Муаллиф ушбу мақолада Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг темир йўл тизимида ечимини кутаётган қатор муаммолар мавжуд эканлиги, айниқса, СССР парчаланиб кетганидан кейин ташқи коммуникациялар муаммоси Ўзбекистон учун янада кескинлашганлигини, мустақилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб жаҳон бозорига чиқишни таъминлайдиган муқобил транспорт коридорларини излаб топиш борасида Ўзбекистоннинг халқаро ҳамкорлик йўлини таҳлил қилади. Масаланинг ушбу жиҳати бевосита Ўзбекистоннинг энг янги тарихини ўрганишга қўшимча материал сифатида хизмат қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE AND ROLE OF UZBEKISTAN IN CREATING ALTERNATIVE TRANSPORT CORRIDORS

In this article, the author states that after the independence of Uzbekistan, there are a number of problems waiting to be solved in the railway system, especially after the collapse of the USSR, the problem of external communications became more acute for Uzbekistan, and from the first days of independence, he analyzed the way of international cooperation of Uzbekistan in terms of finding alternative transport corridors that would ensure access to the world market. does. This aspect of the issue directly serves as additional material for the study of the latest history of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «МУҚОБИЛ ТРАНСПОРТ КОРИДОРЛАРИНИ ЯРАТИШ СОҲАСИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЎРНИ ВА РОЛИ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(3), March, 2023

МУЦОБИЛ ТРАНСПОРТ КОРИДОРЛАРИНИ ЯРАТИШ СОХДСИДА УЗБЕКИСТОННИНГ УРНИ ВА РОЛИ

Бахтиёр Эргашевич Юлдашев

Тошкент давлат танспорт университети "Халкаро оммавий хукук" кафедраси доценти, тарих фанлари номзоди

baxtiyor.yoldoshev@inbox.ru

AННОТАЦИЯ

Муаллиф ушбу мацолада Узбекистон мустацилликка эришгандан сунг темир йул тизимида ечимини кутаётган цатор муаммолар мавжуд эканлиги, айницса, СССР парчаланиб кетганидан кейин ташци коммуникациялар муаммоси Узбекистон учун янада кескинлашганлигини, мустацилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб жауон бозорига чицишни таъминлайдиган муцобил транспорт коридорларини излаб топиш борасида Узбекистоннинг халцаро уамкорлик йулини таулил цилади. Масаланинг ушбу жщати бевосита Узбекистоннинг энг янги тарихини урганишга цушимча материал сифатида хизмат цилади.

Калит сузлар: темир йул, ТРАСЕКА, Тажан-Серахс-Машуад темир йули, Тошгузар-Бойсун-Кумцургон темир йул тармози, Трансафзон транспорт йулаги, Хайратон-Мозори Шариф темир йули, Шарц^арб лойщаси.

КИРИШ

Узбекистон мустакилликка эришгандан сунг темир йул тизимида уз ечимини кутаётган катор муаммолар мавжуд эканлиги кузга ташланиб колди. Айникса, СССР парчаланиб кетганидан кейин ташки коммуникациялар муаммоси Узбекистон учун янада кескинлашди. Бугунги кунда денгиз портларига туFридан-туFри чикиш имконига эга булмаган минтака давлатларининг транспорт-транзит харажатлари сезиларли даражада катта булиб, улар экспорт килинаётган махсулот кийматининг 70-89 фоизигача етмокда. Шунинг учун хам мустакилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб жахон бозорига чикишни таъминлайдиган мукобил транспорт коридорларини излаб топиш Узбекистонда давлат сиёсати даражасига кутарилди. Мавзунинг урганилиши Узбекистон Республикасида транспорт сохасида давлат сиёсатини ёритишда долзарб ахамият касб этади.

МЕТОДЛАР

Ушбу макола тарихий методлар - тарихийлик, танкидий, киёсий-мантикий тахлил, кетма-кетлик, холислик тамойиллари асосида ёритилган.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(3), March, 2023

Маколада Узбекистонннинг мукобил транспорт коридорларини яратиш сохасидаги халкаро хамкорлик йули ёритиб берилган.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

1991 йил 31 августда уз мустакиллигини эълон килган Узбекистон барча сохаларда булгани каби темир йул тизимида унинг баркарор ишлашига тускинлик киладиган, уз ечимини кутаётган муаммолар мавжуд эканлиги яккол кузга ташланиб колди. Хусусан, бир томондан, собик Иттифок даврида Узбекистон бир неча ун йилликлар давомида хорижий давлатлар билан иктисодий алокаларни К,ора, Болтик, Япон ва Шимолий денгиз сохилларида жойлашган Рига, Лиепая, Вентспилс, Клайпеда, Таллин, Ильичевск, Одесса, Новороссийск, Ноходка, Владивосток бандаргохлари, Белорусия ва Украинадаги Чоп ва Брест чегара бекатлари темир йул оркали амалга оширган. Шу жихатдан хам Узбекистон факатгина Шимолга хамда Шаркга чикиши мумкин эди, жанубий йуналишда эса транспорт коммуникациялари амалда ривож топмади; иккинчи томондан, мамлакатимизнинг жуFрофий жойлашувини инобатга оладиган булсак, СССР парчаланиб кетганидан кейин ташки коммуникациялар муаммоси Узбекистон учун янада кескинлашди. Чунки республикамиз юклари денгиз бандаргохларига чикиш учун бир неча мамлакатлар, хусусан, K,озоFистон ва Россия худудлари оркали утишга туFри келмокда. Натижада Узбекистон денгиз бандаргохларидан энг узокда жойлашган мамлакат булиб колди. Дархакикат, Узбекистон Болтик денгизи сохилларидаги бандаргохларидан 5562 километр, Брестдан 4257 километр, Чопдан 5280 километр, Одессадан 4236 километр, Новороссийскдан 3558 километр, Владивостокдан 8730 километр узокликда жойлашган [1]. Бу хол давлатимизнинг иктисодий алокаларини ривожлантириш имкониятларини чегаралаб, юкларимиз транзит тарзда утадиган мамлакатларга карам килиб куйиши мумкин. Жахон тажрибаси бевосита денгизга чика олмайдиган мамлакат ташки иктисодий операцияларда анча ютказиб куйишини курсатмокда. Узбекистон Республикаси Президенти Ш. М. Мирзиёев масаланинг худди ана шу жихатига алохида эътибор берар экан "Бугунги кунда денгиз портларига туFридан-туFри чикиш имконига эга булмаган минтака давлатларининг транспорт-транзит харажатлари сезиларли даражада катта булиб, улар экспорт килинаётган махсулот кийматининг 70-89 фоизигача етмокда,"- деб таъкидлайди [2]. К,олаверса мазкур муаммо темир йул тизимида янги бир (сиёсий) муаммонинг пайдо булишига туртки берди. Ушбу муаммо хусусида Узбекистон Республикасининг биринчи Президенти И. А. Каримов 1998 йил 8 сентябрь куни Боку шахрида булиб утган Европа-Кавказ-Осиё

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

(ТРАСЕКА) транспорт тармоFини ривожлантиришга баFишланган халкаро анжуманда сузлаган нуткида темир йул утадиган "...мамлакат рахбарлари уз сиёсий иродаларини айрим масалалар буйича бир-бирига мос келмайдиган манфаатларини ягона стратегик максадга буйсиндира олиш кобилиятларини намойиш " эта оладиларми, "...мана шу вазифа бугунги кунда якуний максадга эришишнинг марказий, энг принципиал шарти булиб турибди, десам, асло хато килмайман, " [3] - деб бежиз таъкидламаган эди.

Бугун дунёда глобаллашаётган жараёнлар турли давлатлар ва бутун-бутун минтакаларнинг узаро интеграциялашуви тезлашаётган бир даврда ташки иктисодий алокаларимизни транспорт билан таъминлаш, Европа ва Осиёни боFловчи мукобил йулларни тиклаш табиий холдир. Зеро, мустакилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб жахон бозорига чикишни таъминлайдиган мукобил транспорт коридорларини излаб топиш Узбекистан республикасининг темир йул сохасидаги давлат сиёсатининг ажралмас кисмига айланди. Шу боис Узбекистон Европа Иттифокининг грант маблаFлари хисобидан техникавий ёрдам курсатиш ТАСИС дастурининг 1993 йил май ойида Брюссель шахрида асосо солинган ТРАСЕКА лойихасининг аъзоси булди. Лойихада Европа ва дунё бозорларига мукобил транспорт йулаклари оркали иктисодий ва сиёсий жихатдан мустакил чикиш имкониятларини яратиш, минтакалараро хамкорликни ривожлантириш, Европа-Кавказ-Осиё халкаро транспорт йулларининг интеграция жараёнларини такомиллаштириш ва бошка масалалар назарда тутилди. Мазкур лойиханинг хаётга тадбик этилиши, бир томондан, денгиз йулига эга булмаган мамлакатлар каршисида Трансевропа ва Трансосиё транспорт тармоклари билан боFланиш учун мукобил ва баркарор имконият яратса, иккинчи томондан эса, минтакалараро иктисодий хамкорликни кенгайтириш, шу йуналишдаги мамлакатлар иктисодиётини жонлантириш, бу мамлакатларда яшаётган одамларнинг иш билан бандлик даражаси хамда турмуш фаровонлигини оширишда янги истикболлар очиб берарди. Лекин, ТРАСЕКА лойихасида иштирокчи давлатлар уз олдига асосан Россия ва Эронни айланиб утиш машрутини максад килиб куйган эди, яъни барча юклар паромлар оркали Каспий ва К,ора денгизларидан утказилиши режалаштирилган эса. Транспорт йулаклари уз вактида куплаб давлат чегараларини кесиб утиши сабабли иктисодий самарадорлиги юкори бахоланмади [4].

1992 йил 10 майда Ашхобод шахрида Узбекистон, K,озоFистон, Тукрманистон, Эрон, Туркия, Покистон давлат ва хукумат рахбарлари "Транс-Осиё" темир йулини вужудга келтириш максадида Тажан-Серахс-Машхад темир йули курилиши хакидаги битимни, божхона хизматини ташкил килиш

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

хакидаги хужжатларни имзоладилар. 1996 йилда 308 км узунликка эга булган "Тежен - Сарахс - Машхад" темир йул тармоFи фойдаланишга топширилди. Ушбу йул Марказий Осиё давлатларини Х,инд океани ва Эрон - Туркия оркали Европага чикиш имкониятини яратди. Бу пулат излар кайсидир маънода Буюк ипак йулини такрорлаб "Пекин - Истамбул" маршрута буйича темир йул алокаларини урнатишга йул очди. Тежандан Эрон чегарасигача булган темир йулнинг катта кисмини куриш Узбекистон томонидан амалга оширилди. Бугунги кунда Тошкент - Чоржоу - Тежен - Серахс - Мешхед - Бандар-Аббос йуналиши буйича фойдаланилаётган 3730 км узунликдаги темир йул линияси Узбекистон учун Форс курфазига чикишдаги ягона темир йул коридори хисобланади. Узбекистон умумий экспортининг 60% ушбу коридор оркали жахон бозорларига олиб чикилади. Экспертларнинг фикрича, мазкур магистраль бошка Болтикбуйи (Рига, Вентспилс, Лиепая, Таллинн), Кора денгиз (Ильичевск, Одесса), Узок Шарк (Находка, Владивосток) портларига чикадиган транспорт коридорларига нисбатан бир катор кулайликларга эга. Хусусан, биринчидан, мазкур коридор оркали ташиладиган 1 тонна юк тахминан 65 АКШ доллари кийматида бахоланади, бошка коридорларда эса ушбу курсаткич 90-150 долларгачани ташкил этади, иккинчидан, "Узбекистон-Туркманистон-Эрон" йуналиши буйлаб инфратузилмани ривожлантириш ташувлар хажмини янада ошириш имконини беради, хусусан, Бандар-Аббос портининг утказиш кобилияти йилига 3 млн тонна юкни ташкил этади ва бу курсаткични якин келажакда 30 млн тоннага етказиш буйича ишлар олиб борилмокда. Агар бошка портлар билан солиштирилса, Находка портининг юк утказиш кобилияти йилига 1,8 млн тонна, Вентспилса - 6,5 млн тонна, Владивосток - 8 млн тонна юкни ташкил этади [5].

2001 йилда Узбекистон Туркманистонни айланиб утувчи 223 километрли "Тошгузар - Бойсун - KумкурFOн" темир йул тармоFини куришни бошлади. Ушбу йуналиш марказий вилоятларни Х,исор тоFлари оркали жанубий Сурхондарё вилояти билан боFлади ва темир йул магистралини Термиз шахригача олиб келди. 2003 йил 17-18 июнь кунлари Техронда АфFOнистон, Эрон ва Узбекистон уртасида халкаро ТрансафFOн транспорт йулагини яратиш буйича уч томонлама келишув имзоланди. Шу асосда "Узбекистон темир йуллари" Давлат акционерлик компанияси АфFOнистон Ислом Республикаси хукумати билан тахминий киймати 129 миллион АКШ доллари микдоридаги 95 километрлик "Хайратон-Мозори Шариф" темир йулини куриш лойихаси буйича шартнома имзолади. Мазкур темир йул курилиши 2010 йил 22 январида бошланиб, киска муддат ичида, яъни 2010 йил 4 ноябрь куни куриб битказилди.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

Факатгина 2012 йилнинг 9 ойида АфFOнистонга 2,9 миллион тонна юк утказили, шундан 2,2 миллион тоннаси транзит, 750 минг тоннаси экспорт юкларини ташкил этди [6].

Айни вактда энг йирик халкаро бозорларни узаро боFлаб турган Марказий Осиёнинг мухим геостратегик жойлашувини хисобга олган холда, минтакамизнинг халкаро транспорт йулаклари тизимига интеграциялашувини жадаллаштириш, "Шарк-Гарб" лойихаси доирасида Хитойдан бошланадиган, K,ирFизистон ва Узбекистон оркали утадиган, кейинчалик янги барпо этилган Боку-Тбилиси-Карс темир йул магистрали оркали Жанубий ва Шаркий Европага, "Шимол-Жануб" лойихаси доирасида куриб битказилган Хдйратон-Мозори Шариф темир йули ва лойихалаштирилаётган Мозори Шариф-Х,ирот оркали Эрон, Покистон ва Х,индистон темир йулларига хамда Чохбахор ва Гвадар портларига олиб чикадиган янги транспорт йулагини шакллантириш [7], "Жахон банки, Осиё ва Ислом траккиёт банклари, бошка халкаро институтлар экспертлари ёрдамида Марказий Осиёнинг минтакавий транспорт йулакларини ривожлантьириш стратегиясини ишлаб чикиш ва шу асосда Марказий Осиё транспорт тизимини баркарор ривожлантириш буйича минтакавий дастур кабул килиш,... минтака мамлакатлари Шанхай хамкорлик ташкилоти фаолиятида мухим роль уйнашини хисобга олиб, ушбу ташкилот доирасида транспорт юк ташиш жараёнларини интеграциялаштирган холда бошкариш тизимини яратиш..., транпорт-логистика сохасида мавжуд муаммоларни хал этишда мувофиклаштирувчи тузилма буладиган Марказий Осиё мамлакатлари транспорт коммуникациялари буйича минтакавий кенгашни шакллантириш" вазифалари турибди [8].

ХУЛОСА

Юкорида билдирилган фикр ва мулохазалардан келиб чиккан холда куйидаги хулосаларни таъкидлаш жоиз деб хисоблаймиз, хусусан, биринчидан, юртимизда транспорт коммуникацияларини ривожлантириш, мукобил транспорт йулакларини яратишга каратилган улкан лойихаларнинг амалга оширилиши нафакат мамлакат ичида юк ташишга булган талабни кондирди, шу билан бир каторда ташки иктисодий алокалдарнинг усишига хам ижобий таъсир курсатади, иккинчидан, транспорт коммуникация тизимининг чукур ислох килиниши республикамиз иктисодиётини ривожлантириш, йирик табиий бойликларнни узлаштириш учун кулай имкониятларни очиб берди.

REFERENCES

1. УзР МДА, М-37 жамFарма, 2- руйхат , 197-иш, 64-варак.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(3), March, 2023

2. Шавкат Мирзиёев. "Марказий Осиё халкаро транспорт йулаклари тизимида: стратегик истикболлар ва фойдаланилмаган имкониятлар" халкаро конференция иштирокчиларига. // Шавкат Мирзиёев. Нияти улуF халкнинг иши хам улуF, хаёти ёруF ва келажаги фаровон булади. 3-жилд. Т. Узбекистон, 2019, 349-бет.

3. И. А. Каримов. Европа-Кавказ-Осиё (ТРАСЕКА) транспорт тармоFини ривожлантиришга баFишланган халкаро анжуманда сузлаган нутк. // Ислом Каримов. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. Асарлар 7-жилд, Т., "Узбекистон" , 1999, 178- бет.

4. Олкоот М. Б. Второй шанс Центральной Азии. Москва-Вашингтон. - 2005, 486 с.

5. Зохидов А. А. Марказий Осиё транспорт тизимини самарали бошкариш механизмини такомиллаштириш. Иктисодиёт фанлари доктори (Doctor of Science) илмий даражасини олиш учун тайёранган диссертация... Т., 2018, 129-130-бетлар.

6. 2012 йил 9 ойида "Узбекистон темир йуллари" ДАТКнинг ишлаб чикариш иктисодий фаолияти якунлари хакида ахборот.

7. Шавкат Мирзиёев. "Марказий Осиё халкаро транспорт йулаклари тизимида: стратегик истикболлар ва фойдаланилмаган имкониятлар" халкаро конференцияси иштирокчиларига // Шавкат Мирзиёев. Нияти улуF халкнинг иши хам улуF, хаёти ёруF ва келажаги фаровон булади. 3-жилд. Т.,Узбекистон, 2019. 348-351 бетлар.

8. Шавкат Мирзиёев. "Марказий Осиё халкаро транспорт йулаклари тизимида: стратегик истикболлар ва фойдаланилмаган имкониятлар" халкаро конференцияси иштирокчиларига// Шавкат Мирзиёев. Нияти улуF халкнинг иши хам улуF, хаёти ёруF ва келажаги фаровон булади. 3-жилд. Т., Узбекистон, 2019, 351-бет.

9. Baratov, R. (2021). Prospects of Higher Education System (on the Example of Uzbekistan). International Journal on Orange Technologies, 3(3), 128-131.

10. Баратов, Р. У. (2022). ТРАНСПОРТ ТИЗИМИДА ТАЪЛИМ ИСЛОХ,ОТЛАРИ ВА ИСТИКБОЛЛАРИ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 1), 90-95.

11. Baratov, R. U. (2019). INTEGRATION OF A SCIENCE, FORMATION, AND MANUFACTURE IN THE COURSE OF PROFESSIONAL TRAINING. In ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: ПОЛИТОЛОГИЯ, СОЦИОЛОГИЯ, ФИЛОСОФИЯ, ИСТОРИЯ (pp. 51-54).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.