CC BY
0
Мавлонова Мутриба Цураевна, номзади илщои филология, дотсенти кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад.Б. Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Мавлонова Мутриба Джураевна, кандидат филологических наук, доцент кафедры современной таджикской литературы ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Mavlonova Mutriba Juraevna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of modern Tajik literature under the SEI «KhSU named after acad. B.Gafurov» (Tajikistan, Khujand), E-mail: mutriba_mavlonova@mail.ru Вожа^ои калидй: «Ёддоштцо», устод Айни, асар, нависанда, цацрамон, тацциц, цомеа, воцеа, мусбат, манфи, рузгор, масъалацои ахлоци, ицтимои, щмзамонон, тацлил, муцим
Дар мацола цанбацои ахлоции «Ёддоштцо»-и устод Айни мавриди пажуциш царор гирифтааст. Муаллиф цайд мекунад, ки нависанда дар баробари тасвири муцимтарин воцеаву цодисацои рузгори хеш ва щмзамононаш масоили ахлоци фардь ва ицтимоии мардуми Бухороро дар поёни садаи Х1Х ва ибтидои садаи ХХ инъикос намудааст. Мавсуф муайян кардааст, ки Садриддин Айни дар «Ёддоштцо» олами маънавии персонажно ва рощои ташаккули сифатцои ахлоци миллиро ба таццици бадеи гирифта, сабабцои футур рафтани ахлоци щмзамононро дациц кардааст. Тацлилцои циддии ахлоци бо мисолцои мушаххаси щёти щмзамонон сурат гирифта, таблигии ахлоци щсана низ эцсос мешавад, ки ин навъи тасвиру масъалагузори ва тацлилу хулосабарори цадафу моцияти навиштауои адибро муайян менамояд.
Ключевые слова: Устад Айни, «Воспоминания», герой, исследование, общество, событие, положительный, отрицательный, жизнь, нравственные проблемы, социальная нравственность, современники, анализ, важный
В статье рассмотрены нравственные аспекты «Воспоминаний» С. Айни. Автор отмечает, что писатель, наряду с описанием важнейших событий своей жизни и современников, олицетворяет и вопросы социальной нравственности жителей Бухары конца XI - начала XX веков. Автор статьи утверждает, что в своих «Воспоминаниях» Садриддин Айни анализирует духовный мир героев и особенности формирования национальных нравственных качеств, выявляет причины падения нравов современников. Глубокий анализ нравственных аспектов проводится на примере конкретных жизненных ситуаций и событий из жизни современников, в ходе которого большей частью писатель стремится к популяризации благих дел. Такой способ описания и постановки проблем, анализа и обобщения, по мнению автора, и определяют суть изложения писателя.
Key words: master Ayni, «Memories», hero, research, society, event, positive, negative, livelihood, moral issues, social ethics, personal contemporaries, analysis, important
The article is devoted to the moral aspects of «Memories» of Master Ayni. The author notes that the writer, along with describing the most important events and his incidents and contemporaries, reflected the issues of social ethics of the people of Bukhara at the end of the 11th century and the beginning of the 20th century. He determined that Sadriddin Ayni in his book «Memories» took the spiritual world of the characters and the ways of formation of national moral qualities into an artistic investigation, and clarified the reasons for the collapse of contemporaries' morals.Serious moral analyzes are carried out through concrete life examples and examples of the lives of contemporaries, and in most cases the promotional aspects of hasana ethics are also felt, that such a method of description, problem solving, analysis and conclusion determines the purpose and essence of the writer.
Мусаллам аст, ки мархдлах,ои муайяни рузгори устод Айнй дар осори мансури арзишманду ганомандаш хеле рангину батафсил ба тасвир омада, чихдти омузиши вазъи сиёсиву и^тимой, фархднгиву адабй ва ахлоции замон мух,имманд. Бахусус, «Ёддоштх,о» дар баробари руйдодх,ои рузгор ва саргузашти нависанда, ки бо мах,орати тамом чузъу томх,ои он тасвир шуданд,
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-257-262
МУХИМТАРИНМАСЪАЛАХОИ АХЛОЩ ФАР ДИ ВА ИЦТИМОИ ДА Р «ЁДДОШТХО»-И САДРИДДИН
АЙНИ
ВАЖНЕЙШИЕ ВОПРОСЫ ЛИЧНОСТНОЙ И ОБЩЕСТВЕННОЙ НРАВСТВЕННОСТИ В «ВОСПОМИНАНИЯХ» САДРИДДИНА
АЙНИ
THE MOST IMPORTANT ISSUES OF INDIVIDUAL SOCIAL ETHICS IN THE «MEMORIES» OF SADRIDDIN AYNI
силсилаво;еахоеро аз зиндагй ва кору пайкорхои хамзамононаш дар бар гирифтаанд. Лахзахои чолиби хаёти шахсиятхои зиёдеро метавон аз он омухт ва дар бораи бархе аз онхо, ки чехрахои маъруфи замон буданд, маълумоти мухим ба даст овард. Аз мухтавои асар маълум мешавад, ки нависанда бештар масъалаи мохияти хастии инсонро мавриди таваччух ;арор дода, бо истеъдоди камназираш во;еияти замонро дар перояи бадей ба чилва овардааст. Ч,анбахои мухталифи асар мавриди пажухиши донишмандони маъруф, Мухаммадчон Шукуров («Хусусиятхои FOявию бадеии «Ёддоштхо»-и устод С.Айнй», «Насри реалистй ва тахаввули шуури эстетикй", «Пахлухои тад;и;и бадей», «Равшангари бузург»), Атахон Сайфуллоев («Мактаби Айнй»), М. Мирзоюнус («Вазъи адабии Бухоро дар «Ёддоштхо»-и Садриддин Айнй»), Нозим Нуров («Симои равшанфикрони миллй дар «Ёддоштхо»-и устод Айнй») ва монанди инхо ;арор гирифта, то чое ба масъалахои ахло;й низ таваччух зохир гардидааст.
Азбаски та;дир устод Айниро ба душворихои зиёд ру ба ру кард, хама гyшавy канори шахри Бухоро ва атрофи онро дида, бо инсонхои зиёди гуногунхул;у атвор вохyрда, аз саргузашту та;дири онхо огох шуд. Дар баробари ин зиракиву хисси кунчкобии адиб боиси огохии y аз вазъи зиндагй, фаъолияти кориву эчодй, муносибатхои дyстонавy махрамононаи бархе мухассилини мадрасаву хамсаба;он ва, умуман, чанде аз хамзамононаш гардид. Маълум аст, ки «Ёддоштхо» аз силсилаи хикояву ;иссахои чолибу таъсирбахш иборат буда, дар ;исми аъзами онхо зимни тасвири рузгори му;аррарии хамзамонон, масъалахои ахло;и ичтимоии замон низ таъин гардидааст. Аз ин чост, ки ;арор додем, то андозае аз ин асари
Вазъи ахло;ии мухитеро, ки устод Айнй умр ба сар мебурд, хеле хуб меомухт ва сарчашмаи ташаккули сифатхои ахло;ии хамзамононро чустучу мекард. Тад;и;и бадеии олами маънавй, роххои ташаккули ахло;и миллй, муайян кардани сабабхои футур рафтани ахло;и хамзамонон, инъикоси вазъи равонии инсонхои муайян бо чиддияти тамом дар асар ба тасвир омадаанд, зеро хадафи устод Айнй баёни саргузашт набуд, балки инъикоси ахволу афкор, вазъи рузгори мардум, инъикоси хаёти чехрахои намоёни замон, ахло;и хамзамонон ва тах;и;и равандхои асосии инкишофи ахло;ии замон буд. Тахлилхои ахло;й тавассути мисолхои мушаххас яке аз вежагихои «Ёддоштхо» буда, дар бештар холат чанбахои таблиFии ахло;и хасана низ эхсос мешавад. Хонанда, дар баробари дарку омузишу тахлили мохияти масъала ва хислатхои ;ахрамонон, бевосита, хулосабарорй мекунад, зеро чанбаи тах;и;иву маърифатии асар хеле ;авй мебошад. Нависанда дар рохи халли масъалахои ахло;у одоби хамзамонон, тасвири вазъи равониву хислатхои ;ахрамонон ва тахлили олами ботинии инсон хеле устуворона ;адам нихода, чараёни инкишофи муносибатхои ахло;й, сабабхои ташаккули характери мусбату манфии хдмзамонон ва нишон додани омилхои ичтимоиву ахло;ии онро аз ма;садхои асосии худ медонад. Аз ин чост, ки чустучухои ахло;ии нависанда дар заминаи тад;и;и бадеии во;еият суръат мегиранд.
Дар асар шахсиятхои камназире, ки нависанда бо мухаббати хос ва дарки масъулият сухан карда, дар рафти наклхои чолиб хислатхои онхоро бо маром мекушояд кам нестанд. Дар ;исми аввали «Ёддоштхо» бо усули динамикй маълумотномаи мушаххасу чолибе дар бораи намояндагони авлод ва кудакиву наврасии худи нависанда сухан рафта, маълум мешавад, ки бобои у аз хунармандони босавод буд ва бар хамин вачх ба хайси имоми дехаи Махаллаи Боло таъин гардид. Ч,араёни во;еахо шахсияти падари уро чун марди бисёр фозилу донишманд, ки сабабгори хатту савод баровардан ва ба таълим фаро гирифтани чанд нафар дар Бухоро шудааст, нишон медихад. Мулло Собит, Мулло Хдмрох, Мулло Бобочон, Мулло Абдувохид, таFOиаш Мулло Дех;он ва чанде дигар аз мехрубониву дастгирии падари устод Айнй хату савод бароварда, байни чомеа обруву нуфуз пайдо намуда буданд. Эхсос мешавад, ки Саидмуродхоча дар масъалаи оиладорй ва тарбияи фарзандон низ хеле масъулияти баландеро бар душ дошта, мухити солимеро дар хона фарохам оварда буд. Донишманди маъруфи точик Мухаммадчон Шакурй доир ба шахсияти Саидмуродхоча бар ин назар аст, ки «сухани у пандомуз ва хикматомез аст. Ин дех;они солхурда сохиби тачрибаи фаровони хаётй, дорои назари борикбин ва ;обилияти тахлилу таъмим буда, дар сари ходисахои зиндагй ба фикру мулохиза мерафт ва хулосахое, ки мебаровард, андаке ба ранги суханхои хикматомез ифода мешуданд» [6,с.221-222]. На;лхои адиб тимсоли инсони мехнатдуст, чашмикордон, дастгиру мададгори хамагонро пеши назар меорад, ки хамеша мехнат карда, дар андешаи таъмини риз;у рузии фарзандону пайвандон буд. Дар асар Усто Амак, Лутфулло-Гуппон барин шахсиятхои дорои сифатхои хасанаи ахло;й, ки бо кордониву мехнатписандй, некиву накукорй назди чомеа муаррифй шудаанд, зиёданд.
Дигар аз вежагии тасвири нависанда, аз дидгохи хамнаслон бахо додан ба ;ахрамонони асар
ва мавриди тахлили чиддй ;арор гирифтани андешахои онхост, ки бо хулосахои мушаххас чамъбаст гардидаанд. Эхсос мешавад, ки устод Айнй дар хама маврид дидаву шунидахояшро омухта, масъаларо да;и; санчида ва шубхахояшро бартараф намуда, ба ;алам медод. Аз чумла, ш ахсияти Кутбияву Х абиба, ки хамсаба;они устод Айнй, духтарони нисбатан синну солашон калон ва бо хусну чамол буданд, аз назари мухассилини дигар тахлил шуда, Кутбияро «бадмуомила, бадгап, калонгир ва аз болои падару модараш калонгирй мекунад» ва Хабибаро «сабук, сергап, созандахо барин газал мехонад, ба хушруии худ гар;а» мегуфтанд, аммо табиист, ки нависанда ба ахло;и онхо аз мушохида ва ну;таи назари худ бахо дода, хислатхои некашонро зикр кардааст. Во;еияти асар бештар бо чунин тахлилу хулосабарорихои нависанда устувор шуда, шахсияти ;ахрамонро бо тамоми хусусиятхояш пешоруи хонанда ба чилва меорад.
Дар баробари ин аз тасвири рузгору пайкори чанд персонажи дигар бидуни тахлилу омузиш шинохти шахсияти онхо мушкилй надорад, зеро усули ифодаи андешаву самимияти нависанда симои онхоро ба хонанда рушан муаррифй мекунад, ки Ахмади Дониш, Шарифчон Махдуми Садри Зиё, Мухаммадсидди;и Хайрат, Абдулвохиди Мунзим, Абдулвохиди Садри Сарир, Мулло Амон аз хамин ;абиланд. Адиб бо хусни ихлос, самимияти хос, мехри саршор дар бораи рузгори маънавии хамзамонони донишманд, ахли илму хунар батафсил сухан ронда, аз кору пайкорхои ибратомузи онхо бо сухани нарму пурзарофат ва шав;и беинтихо хикоят мекунад. Дар ин бахшхои асар мухокимахои нависанда бо на;ли бадеиву публитсистй омезиш ёфта, шахсияти ;ахрамононро хеле рушан ба зухур овардаанд. Мухаммадчон Шакурй зимни андешаронй дар хусуси образхои мусбати асар чунин ибрози назар намудааст: «Дили ;авй ва бозуи матини персонажхои мусбати «Ёддоштхо» як нишонаи камолоти ботинии онхост. Хамаи он «пахлавонони фав;улодаи» Айнй сохиби бехтарин хислатхои одамианд. Нависанда бо тасвири ;увваи бозу ва гуштиву чанги онхо, умуман, бо та;диру сарнавишти хар кадоми онхо чанд масъалаи мухимми ахло;и ичтимоиро пеш гузоштааст. Саргузашти чунин шахсхо устод Айниро пеш аз хама дар масъалаи мардй ва номардй, одамият ва ноодамй ба фикру андеша водоштааст. Ин персонажхои у на фа;ат марди майдон, балки аввало одам хастанд» [6,с.224].
Дар повести «Одина» ва романхои «Дохунда»-ву «Fуломон» зулму истибдоди аморат, вазъи бади моддии мардум, махрумии хал; аз ху;у;у озодии андешаву амал, чабру зулм ва эътирозу муборизаи онхо чихати зиндагии ободу осоишта асоси тасвирро ба амал оварда, масъалаи моддй дар дарачаи аввал ;арор дорад ва масъалахои ахло;й бештар зимни тасвири во;еахо бо мароми муайян кушода мешаванд. Устод Айнй хислатхои персонажхои мусбати «Ёддоштхо»-ро низ дар заминаи наклхои чолиб ва инъикоси чараёни рузгори онхо мархила ба мархила пешоруи хонанда падид меорад. Маълум мешавад, ки хадафи аслии нависанда, таърифу тавсифи ;ахрамон нест, балки инъикоси во;еии ходисахои марбут ба ин шахсият аст. Яке аз вежагихои асосии асар ин бо усули чадид, масъалахои хастии инсон, руйдодхои мухимми зиндагиро аз дидгохи ахло; баррасй кардани нависанда аст. Мушохида мешавад, ки дар тад;и;и хислатхои манфии персонаж усули тасвир нисбатан тафовут дошта, бозтоби масъала нисбатан чиддй ва мохияти масъалагузорй, хадафи адиб рушану да;и; аст. Гузашта аз ин, нависанда масъалахои мухимми ахло;иро мехохад, во;еан чиддй, асоснок, босанаду далелхои мушаххас назди хонанда гузорад ва вахшоният, бедодгариву чинояткории инсонро дар рохи амалишавии хостахояш бевосита нишон дихад.
Ифтихору истифода аз ма;ому мартаба, худхохиву бузургманишй, калонгапиву ;асосгирй, фитнаву бухтон, дуругу дасисабозй, ки нишонаи чохилии инсон аст, замони зиндагии устод Айнй хеле реша монда буд, дар асар бо мисолу далелхои муайян тасвир шудааст.
Устод Айнй ба муносибати пайвандон хеле назари чиддй дорад. У хислатхои тагоихояшро дар му;оисаву му;обила нишон медихад. Хама фарзанди як волидайн, вале яке мехнатрузиву мехрубон, хушсухану дастгиру мададгори хамагон, дигаре мумсику тундсухан, гапнодарову судчуст. Мушохида мешавад, ки Алихон бештар дар гами худу гами пулчамъкунй монда, бехтарин фазилатхои инсониро гум кардааст. У парвои волидону пайвандонро надорад ва то метавонад аз онхо рохи фоида ба даст оварданро мечуяду барои расидан ба хадафхои хеш аз хеч рохе даст намекашад. Баъд аз марги хохар аз фарзандони ятими у боизофат гирифтани пули дафн, даъвогарй ба манзили онхо, аз падару модар ва фарзандони хамшира дарег доштани гизохои хурданй ва гайра далели чашмгуруснагиву мумсикй, нафрат доштан нисбат ба пайвандони худ аст, ки ин хусусиятхоро Алихон як воситаи устувор шудани шахсияти худ ;арор
додааст. Тагои дигари нависанда Курбонниёз баръакси Алихон инсони мехрубон, дастгиру мададгори волидону хамагон буд. Разиливу нокасихои Алихон Уро мачбур мекунанд, ки дар назди мардум шармсор кунад, то ба вай дарси ибрат шавад.
Муносибати дурушт, калонгапиву худписандй ва бемурувватии инсон дар образи Истам-Хархур, ки баъд аз маглубият хари худро намоишкорона назди мардум мекушад нишон дода шудааст. Нависанда, муносибати сарду берахмонаи Истамро нисбат ба хар аз нодониву чохилй, берахмиву худпарастии y медонад ва бо чунин мисолхои мушаххас сарчашмаи футур рафтани ахло;и ичтимоиро нишон медихад. Х^укми y бештар дар атрофи масъалахои мураккаб, ки ба шаъну шараф ва эътибори инсон назди чомеа иртибот мегирад, бароварда мешавад.
Масъалаи фиребгариву дуздй, ки аз пасттарин хислатхои инсонй буда, шаходати беимониву танбалй аст, дар «Ёддоштхо» мавриди сарзаниши сахт ;арор гирифтааст. Нависанда, дар бахши «Страхованияи бойхо» «бо рохи пинхонй фоида бурдан»-ро аз тар карда фурухтани пахта, ки бешубха натанхо фиребгарй, балки дуздист ва дар бахши «Дуздй» амали ноинсофонаи Мулло Абдуфаттохро, ки китобхои ба орият додаашро дуздида, мехохад ба ин минвол аз Садриддин Айнй чанд танга товон бигирад, тасвир намуда, нишон медихад, ки фиребгарй ва дуздй унсурхои муштараканд, ки дар замири инсон баробар ривоч меёбанд. Махз ба хамин сабаб хеле мухим аст, ки нависанда, натичаи амали чунин инсонхоро низ нишон дода, аз руи ин меъёр ма;оми аслии онхоро байни чомеа муайян кардааст.
Кахрамони ;исса Мулло Абдуфаттох барои амали ночавонмардонааш подоши хубе аз Мулло Бобомурод, ки «хирс мулло мешавад аз зарби чуб» мегуфт гирифта, мавриди сарзанишу мушту лагади зиёд аз муллобачагони шинос ва шарикдарсони Садриддин Айнй мешавад. Устод Айнй дар давоми зиндагии худ, харисихои зиёди мардумро мушохида карда, ба хулосае омадааст: «Ва;те ки ман бо зиндагй зиёдтар ошно шудам ва донистам, ки одами харис, хусусан агар у судхур бошад, хар чй ;адар ки бойтар шавад, хамон ;адар харистар, назараш пасттар гардида, барои ба даст даровардани андак чиз хар гуна чиноят ва беномусй руй намегардонидагй мешудааст» [1,c.149].
Дар идомаи ин бахш нависанда судхурй ва таъсири онро ба ахволи мардуми бечора ба тад;и;и бадей кашида, масъалаи айёрй ва мардумфиребиро зери тан;иди шадид гирифтааст. Устод Айнй дар образи Нурмухаммаду фарзандонаш, вазъи бади ахволи богдорони дигарро низ, ки аз фоси;ии Аловуддини Говчигар барин судхурони мардумфиреб ба ин хол гирифтор шудаанд нишон медихад [1,с.150-163].
Нависанда чонибдори таблиги ошкорои ахло;и хамида буда, зидди риёкориву худпарастй, зулму тааддй мубориза мебарад, зеро мехохад чихати бехтар шудани ахло;и хамзамононаш таъсири назаррас расонад. Бахусус, дар бахши «Карори махкама аз «сангсор» карда шудани аробакаш» усули дахшатноки сангсоркуниро тасвир карда, берахмии дарачаи баланди инсониятро нишон медихад ва аз футур рафтани ахло;и мардум ба хайрат меояд: «Ман дар умри худ якум бор дар он чо дидам, ки одам бо тарбияи бад ва одатхои вахшиёна чй навъ аз чилди одамгарй баромада, аз хайвоноти дарранда хам бадтар мешудааст.
Оре, онхо аз хайвоноти дарранда хам бадтар шуда буданд, зеро хайвони дарранда барои сер кардани шикам ё мудофиаи хаёти худ ба одам ё ягон хайвони дигар хучум кунад хам, аз ин кори худ шодмон шуда намехандад ва хатто аломати хурсандй нишон намедихад. Аммо ин одамони бадтар аз хайвон, дар ва;те ки бо вахшонияти тамом як одами дасту по бастаро зада кушта, дасту пою сару рую гушту пусти уро пора-пора карда истода буданд, чунон ки дар маросими домодбарй ё арусбиёрон иштирок карда истода бошанд, шодмонй мекарданд...» [1,c.366].
Хдмин дарачаи баланди беинсофй ва аз даст додани мухимтарин сифатхои ахло;й дар тамоми ;исмхои асар мушохида мешавад. Як омили мушаххас дар «Ёддоштхо» ;увват гирифтани ди;;ати назари нависанда ба фардияти шахс, хамачониба тасвир шудани хислати фардии ;ахрамон, пурра зохир гардидани андешаи ботинй ва хадафхои шахсиятхои рухан ва чисман заиф, вале аз чихати моддй тавонманд мебошад. Дар чунин тасвирхо и;тидори пулу сарвату мансаб, ки инсонхои сустиродаву чашмгуруснаро барои расидан ба хадафу гаразхои шахсй ба даст задан ба пасттарин корхо водор мекунанд хеле муассир инъикос шудаанд.
Дигар масъалае, ки мавриди тан;иди шадиди нависанда ;арор гирифтааст, ин муносибати ахло;й нисбат ба никох бо ноболигон аст. Дар ;исми «Никохи духтари нухсола» та;дири фочиавии духтараке оварда шудааст, ки падар уро ба бадали хазор танга ба шавхар медихад. Дар ;исми дуюми «Ёддоштхо» марги Ситораи дувоздахсола тасвир шудааст, ки сабаби он низ никохи мачбурй аст. Во;еан, бархе аз мардуми Бухоро бо бахонаи рухсати шариат духтарони
ноболиги худро барва;т ба шавхар медоданд, ки хаёти аксари онхо бо фочиа анчом мепазируфт. Во;еахое, ки устод Айнй на;л кардааст, хеле дахшатангез буда, бозгукунандаи дарачаи баланди футур рафтани ахло;и сарватмандону амалдорони замон мебошад.
Н ависанда тавассути чунин на;лхо заифии маънавиву ахло;ии инсонро аз санчишхои сахт гузаронида, дар вазъиятхои бисёр мураккаб хадафхои аслии инсонхои худкомаро таъин мекунад. Устод Айнй во;еан аз вазъи чомеа, ноадолатихои ичтимой, зулму ситам нисбати нодорон, поймолкунии ху;у;и занону духтарон, дар либоси ахкоми шариат содир кардани чиноятхои нисбатан вазнин хуб огох буд ва ин во;еиятро бо афсусу надомат ба ;алам овард. Хусусияти мухимми ёддошт низ бештар дар он зохир мешавад, ки во;еахои дидаву мушохида кардаи замони худи нависанда ба ;алам меоянд. Хамин вежагии асар имкони баъд аз чанд садсола низ аз вазъи моддиву маънавй ва ахло;ии замони таълифи асар огох шудани хонандагонро ба миён меорад.
Нависанда дар тад;и;и ахло;и фардй махорати вежа дорад ва дар намунаи тасвири ахло;и чанд нафар сабабхои заиф шудани ахло;и ичтимоиро нишон медихад. Дар ;исмати «Сабаби кушта шудани Мулло Бозор ва Мулло Туроб» таваччухи адиб ба тах;и;и хислатхои фардй нигаронида шуда, сабаби кушта шудани Корй Зохидро хуб омухта, ба хулосае омадааст, ки хислатхои манфури инсон аксар сабабгори бадбахтиву фочиахои хаёти у мегарданд. Козикалон барои начоти фарзандаш аз бадномй ба Мулло Бозор ва Мулло Туроб, ки аз зулму чабри Корй Зохид гурезон, мадрасаи дигарро ихтиёр карда буданд, тухмат карда, боиси кушта шудани онхо мегардад. Нависанда бо мароми муайян ахло;и чанд нафарро инъикос карда, мушкилоту фочиахои мардумро дар футур рафтани ахло;и иддае аз садрнишинони замон медонад. Дар ;исса задухурди ахло;иву психологй, ки боиси шиддати во;еахо гардида, натанхо хислат, тафаккуру хадафи ;ахрамон, балки шахсияти уро муайян мекунад хуб зухур кардааст.
Санчидани устувории ахло;и инсон, дар вазъиятхои душвори санчишхо сифатхои ахло;ии уро падид овардан дар бархе ;исматхои «Ёддоштхо» ба усули асосии тад;и;и бадей табдил ёфтааст.
Нависанда ба як масъалаи мухим, муносибати дустон низ таваччух намуда, дар мисоли Саидакбархуча (Парвардигорхуча) ва Абдуллохоча дустии сунъии ду нафар ва сабабу омилхои тагъири муносибату аз хам дур шудани онхоро шарх медихад. Саидакбархуча ва Абдуллохоча ба хотири танхой накашидан, дустиро ихтиёр карда, аз хислатхои хеш гузашт намуда, бо хам мувофи; мешаванд, вале азбаски ин дустй пояи устувор надошт, бо бахонаи ночиз гусаста мешавад. Нависанда дар тад;и;и хислатхои эшон бештар аз аносири хачв ба кор гирифта, муносибати сохтаи онхоро бо хама чузъиёташ ончунон мохирона ба тасвир додааст, ки тасвири пурраи манзара бевосита ба назар меояд: «Хислати дар кучахо тезгардии Абдуллохоча назар ба а;идаи Парвардигорхуча мухолифи бузургворй буд, бинобар ин Абдуллохоча ин хислати худро ба хотири дусташ партофта, монанди у ботамкинона ;адам мепартофтагй шуд. Инчунин хислати ба саломдихандагон шаф;аткорона муомила карда, бо чавоби салом онхоро сарфароз кардани Парвардигорхучаро Абдуллохоча зидди шарофат ва олигии насаб дарёфт. Бинобар ин Саидакбархоча ин хислати худро барои хотирхохии дусти худ тарк кард» [1,с.254-255].
Андешахои бебунёду нораво, муносибатхои сохтаву ноустувор, ма;садхои ночову гаразнок, вазъи равонии ин ду нафар дусти «соди;» хеле хандаовар тасвир шуда, хадафи нависанда, ки нишон додани о;ибати калонгириву дуруг аст, хеле нишонрас ба ;алам омадааст. Во;еан, устод Айнй «хамаи унсурхои асари бадеиро барои муайян кардани шахс ва тасвири образхо, ки мачмуи онхо хусусиятхои асосии давраро инъикос мекунанд, истифода кардааст» [4,с.209].
Хамин тавр, «Ёддоштхо» аз бебахотарин ганчина ва ганомандтарин асархои ёддоштии садаи ХХ махсуб мешавад, ки дар баробари маълумоти зиёди таърихиву тарчумахолй аз вазъи ахло;и хамзамонони устод Айнй маълумоти густарда медихад. Нависандаи мумтоз беш аз ним асри умрашро ба таълифи асархои бадеиву публитсистй сарф намуда, дар баробари инъикоси вазъи рузгори мардум, корномаи мардони шучову фарзонаи миллат, хаёти маънавии чомеаро бо роху усулхои мухталиф ба тад;и; гирифта, масоили ахло;иро бо мисолхои мушаххаси хаётй ва намунаи рузгори хамзамонон ба ;алам додааст. Мавсуф зимни на;лхои чолиб аз рузгори худ ва хамзамонон раванди рушду нумуи инсони комилро нишон дода, ахло;и фардиро тачассум мекунад ва ба ин васила чавононро дар рухияи инсонгарой таълим медихад. Дар баробари ин ахло;и манфури инсонхои худкомаро, ки бар нафъи хеш кирдорхои ношоиста ва чиноятхои нобахшиданй зохир менамоянд, махкум мекунад. Устод Айнй аз донандагони хуби вазъи
ахло;иву ичтимоии замон буд, аз ин чост, ки мушохидахояшро аз рузгори хал;, наздикону пайвандон, хамсаба;ону дустон дар «Ёддоштхо» аз дидгохи тахлилй баррасй намуда, ахло;и хамзамононро хам аз чихати мусбат ва хам аз чихати манфй матрах карда, дар мачмуъ, ахло;и кулли мухити хешро тачассум кардааст. Ин чихати асар вазъи ахло;и як давраи муайяни таърихии хал;и точикро падидор карда, дар баробари ин, масъалахои мухимми халталаби ахло;и таба;ахои мухталифи чомеаро ба миён гузоштааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй, С. «Ёддоштхо». Кисмхои 3-4./С.Айнй.-Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1955.-570с.
2. Айнй, С. Куллиёт. Ч,илди 6.-Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1962-414с.
3. Мирзоюнус, М. Аз таърихи адабиёти точик дар охири садаи Х1Х-нимаи аввали садаи ХХ/М.Мирзоюнус.-Хучанд:Ношир, 2023.-418с.
4. Очерки таърихи адабиёти советии точик. Кисми 1.-Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1956-310с.
5. Сайфуллоев, А. Мактаби Айнй/А.Сайфуллоев.-Душанбе: Ирфон, 1978.-352с.
6. Шукуров, М. Насри реалистй ва тахаввули шуури эстетикй/М.Шукуров.-Душанбе: Ирфон, 1987.-254с.
7. Шукуров, М. Пахлухои тад;и;и бадей/М.Шукуров. -Душанбе: Ирфон, 1976.-272с.
8. Шукуров, М. Хусусиятхои гоявию бадеии "Ёддоштхо"-и устод С.Айнй/М.Шукуров.-Душанбе:Дониш, 1966.-260с.
9. https://ravshanfikr.tj/nasri-bade/simoi-ravshanfikroni-mill-dar-joddosht-o-i-ustod-ajn.html
REFERENCES:
1. Aini, S. "Notes". Parts 3-4./S.Ainy.-Stalinobod: Tajik State Publishing House, 1955.-570p.
2. Aini, S. Kulliyot. Volume 6.-Stalinobod: State publishing house of Tajikistan, 1962-414p.
3. Mirzoyounus, M. From the history of Tajik literature at the end of the 11th century - the first half of the 20th century / M. Mirzoyunus. - Khujand: Publisher, 2023. - 418 p.
4. Essay on the history of Soviet Tajik literature. Part 1.-Stalinabad: Tajik State Publishing House, 1956-310p.
5. Saifulloev, A. Ainy School/A. Saifulloev.-Dushanbe: Irfan, 1978.-352p.
6. Shukurov, M. Realistic prose and the evolution of aesthetic consciousness/M. Shukurov.-Dushanbe: Irfan, 1987.-254 p.
7. Shukurov, M. Aspects of artistic research/M. Shukurov. - Dushanbe: Irfan, 1976.-272p.
8. Shukurov, M. Intellectual and artistic features of "Memoirs" of master S.Ainy/M.Shukurov.-Dushanbe: Donish, 1966.-260p.
9. https://ravshaniikr.tj/nasri-bade/simoi-ravshaniikroni-mill-dar-joddosht-o-i-ustod-ajn.html
