Научная статья на тему 'МУҚИМИЙ НАЗМИ НАВОЛАРИ МАТНИ ТАЛҚИНИ'

МУҚИМИЙ НАЗМИ НАВОЛАРИ МАТНИ ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
161
122
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
минталитет / куй ва оҳанг / ғазал / матлаъ / мақтаъ / маҳфил

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Абдуназар Раҳмонқулов, Икромжон Ҳабибжонов

Мақолада Муҳаммадаминхӯжа Муқимийнинг айрим қӯшиқ ғазаллари матни шарҳланиб дискурсив таҳлилга тортилган. Ғазаллар асосидаги қӯшиқлар ва куйлар номланишига эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУҚИМИЙ НАЗМИ НАВОЛАРИ МАТНИ ТАЛҚИНИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 4 Issue 1 / February 2023

MY^HMHH HA3MH HABO^APH MATHH TA^HHH

Абдуназар Рахмонкулов Академик Бобожон Гафуров номидаги Хужанд ДУ

Икромжон Х,абибжонов

Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтакавий

филиали

Аннотация: Маколада Мухаммадаминхужа Мукимийнинг айрим кушик газаллари матни шархланиб дискурсив тахлилга тортилган. Газаллар асосидаги кушиклар ва куйлар номланишига эътибор каратилган.

Калит сузлар: минталитет, куй ва оханг, газал, матлаъ, мактаъ, махфил

INTERPRETATION OF THE TEXT OF THE CRITICAL VERSE

Abdunazar Rahmonkulov Khojand SU named after Academician Bobojon Gafurov

Ikromjon Habibjonov

Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture

Abstract: In the article, the text of some ghazals of Muhammedaminkhuzha Muqimi is analyzed and analyzed. Attention is focused on the naming of songs and melodies based on ghazals.

Keywords: mentality, melody and melody, ghazal, matla', praise, mahfil

Мукимийни тадкик этган академик шоиримиз Гафур Гулом у ижодкор хакида "Узбек халкининг муътабар шоири1 деб хакконий бахо берган. Мукимий каламига мансуб "Тановар" газали ва куйи миллий кадриятларимиз деб эзозланувчи "Регистон", "Шашмацом" каби макомга эга. "Тановар"нинг миллий минталитетимизни ифодаловчи узбекона куй ва оханги хам ноёб дурдона эканин алохида таъкидлаб утиш жоиз. Тановар сузи кадимги туркий тилда кириш кисм (чоруцнинг тановари ) маъносида кулланган.

Шоирнинг яна шундай халкимиз манавий мулкига айланиб, фонотекамиз олтин фондидан жой олган куплаб шеъру газал кушикларни купчилик хануз ёддан билади, эшитиб хузурланади. "Якка бу Фаргонада", "Гирифтормен яна", "Бир келиб кетсун", "Айрилмасун", "Бир келсун", "Ёдимга тушди" "Тановар II", "Арзим эшит", "Сояедурман".. Таникли адабиётшунос Эргаш Очилов машхур

1 Гафур Гулом. Мукимий // Асарлар. Ун жилдлик. 8-жилд. Адабий танкидий маколалар, очерклар, портретлар. -Тошкент, 1976.32 -бет

KymuKnap KyTy6xoHacu pyKHugaru MyKHMHH Ba OypKar Fa3annapugaH Ty3unraH (TynnaHraH) "3h Hexpacu to6ohhm" KHTo6uga yma nam эn apo Mamxyp 6ynraH aHa 6up Hena Fa3annapHHHr KymuFH HoMnaHumnapuHH Tar H3oxga KenTupu6 yTagu. Eaem - V Fa3anuHHHr pagu^ura MyBO^HK "MexpuHrro" homh 6unaH (14-6eT); fluxpadornp homhh Fa3anHHHr pagu^ura MyBO^HK "KypMaft" Ba Marnacura MyBO^HK "ABBanga KypMacaM-Hu" HoMnapu 6unaH xaM aHTHnumu (17-caxu^a); K,amHdap -III Fa3anHHHHr Marnacura MyBO^HK "Kyn эpgн" homh 6unaH aHTHnumH (24- 6eT); Eaem - IV ge6 HoMnaHraH Fa3an MaTHH Ma3MyHura MyBO^HK "Caftpu 6of" Ba "XyMopMaH" HoMnapu 6unaH xaM KymHK этн6 aHTHnumH (32- 6eT); K,amHdap - II Fa3anu "fflaxnonapuHr 6opgyp" homh 6unaH xaM aHTHnumu (36-6eT); ffun vyuu homhh Fa3an Marnara MyBO^HK "^axoH 6oFuga" homh 6unaH xaM aHTHnumu (38 -6eT); Узгaнцa homhh Fa3an pagu^ra MyBO^HK "AftnagHHr" homh 6unaH xaM u^po этнnнmн ( 88 -6eT); 0apsoHaua wohoh -1 Fa3anu "Kyna 6ofh - I, "Opomh^oh" KyHnapu Ba 6upHHHH Mucpara MyBo^HK "Yn KyH ^ohoh" homh 6unaH xaM u^po этнnнmн (90 -6eT); "3u ne^pacu modoHUM" Fa3anu "EnFH3" homh 6unaH xaM u^po этнnнmн ( 94 -6eT); Eup KencyH Fa3anu xap 6aHg oxupuga TaKpopnaHyBHH "EguMra Tymgu" homh 6unaH u^po этнnнmн (96 -6eT); TaHoeap - II Fa3anu 3 xun hom 6unaH: "OapFoHana ^ohoh - II ", "Hucop", "A3HM gape" HoMnapu 6unaH xaM u^po этнnнmн (98-6eT) Ka6u KHMMarnu MatnyMoTnap 6epunraH. "ffletpy Fa3an Ba KymuK", TymyHnanapu aparunraH MatHaBHH My^H3anap MaHgoHH ge6 Kapanagu. Aga6ueTmyHoc onuM 3.0hhhob Fa3an, Kyn, KymuK ynnuruHH yHFyHnuKga onu6 TagKHK этagн. MycuKamyHocnuKKa goup acapnapgaH xaM $oftganaHH6 KynruHa MyKHMHH Fa3annapuHHHr KaHcu Kyn oxaHru 6unaH aHTunumuHH xaM TatKugna6 yTagu. MacanaH: HaBouH Fa3anura MyxaMMac Tap3ugaru "^aMaH anna" KymuFH "CyBopa" Hynuga u^po этнnнmн (110-6eT); "Y^opu A6gypaxMoH6erH" Fa3anu "HnFop" Kyfiu 6unaH u^po этнnнmн (112-6eT); "CoaegypMaH" Fa3anu "Khm gecyH" homh 6unaH, "EaeT - III", "^anaHgap - I, II" Kynnapu 6unaH xaM; "OmHonapgaH 6upu" Fa3anu "EaeT - III" KyHH 6unaH xaM H^po этнnнmннн aHTH6 yTagu. Ey TynnaM opKanu moup acapnapHHHHr MaB^yg Hampnapuga MaB^yg 6ynMaraH Fa3annap 6unaH xaM TaHum 6ynaMH3. Aga6ueTmyHoc onuM 3.0nunoB MycuKHH acapnapgaH ^yMnagaH "Y36eK xanK My3HKacu", 1-^ungu (TomKeHT, Y36eKHcTOH ^aBnaT Eaguun aga6ueT HampueTH, 1955.) gaH KenTupunraH "rangup - 1", 'Tupa - 1", "Yn napu", "3h Ho3aHHH" Ka6u Fa3annapuHH aga6uH ^aMoaTHunuKKa TaKguM этгaн.

MyKHMHH Fa3annapuHH yKuraH capu yKurHHrH3, KymuKnapuHH эmнтгaн capu эmнтгннгнз KenaBepagu. EaHg, 6aftT, caTpnapgaru MatHo Ba oxaHrra pyxuHru3 6oFnaHu6 KonraHHH 6unH6 6unMaH Konacu3 . ffloup KyHrnuHHHr энr HyKyp Ty6-

Ty6ugaH HHKKaH TyHFy Ba xuccueTnap rox 6oTHHra KanKu6, rox 3oxupgaH ch3hh poM этagн. EyHgaH poM этyвнн oxaHrpa6onapgaru MatHonap Ba maKnuH TonunManap Ty^afinu KyHrun yHHHru3 epumagu, MatHaBHH 3aBK Tyacu3. "3h Hexpacu to6ohhm"

TyngaMHHHHr 15-caxu(acHgaH ®:oh ograH "fflax,H03" Fa3agHHH Taxgug KugMoKKa xapaKar KuguS KypaMH3.

KurnuHurn moHudeK mиcмимдaги pyyu paeoHUM cu3,

K^anoH MyMKUH mydonuKda mupuKnuK, nyHKU moHUMCU3.

KumugapHHHr ^oHHgeK (yxmarum) MeHHHr ^ucMHMgaru pyxu paBoHHM, atHH ^ohhm CH3 geMoKga. TaH Ba ®:oh, ^hcm Ba ®:oh anpo MaB^yg Syga ogMangu. ^oh KeTca x,aMMa TaHa at3ogapu (aoguaTgaH Kogagu. MpaK ypMaftgu, Ky3 KypMangu, oeK wpMangn, KygoK эmнтмaнgн Ba x,aKO3O... .HtHH thphkhhk SapxaM Tonagu. ffloup my KHec op^agu TaH ^hcm ®:ohch3 amaft ogMaraHugeK MeHHHr x,aM TupuKgurHM 6ohch CH3 Ty(annu gea epra Mypo^aar KuganTH. Cu3gaH ^ygogHKga TupHKgurHM MyMKHH эмac, nyHKH ^ohhmch3 gea hkkhhhh Mucpaga aHa Sup 6op TatKuggaanTH. By ^yMgaga puTopuK cypoK Ma3MyHH MaB^yg: ^anoH MyMKHH ^ygogHKga thphkhhk ? ffloup y3H 6yHra ®:aBoS SepuS ceH SugaH MeH ^ygogHKga TupuK SygaogMaHMH3 geMoKga. Ba amgamugraH HHKop MatHocu caSaSuHH H3oxgaMoKga : nyHKH ( cu3 MeHHHr) ^oHHMCH3.(ca6a6 эpгam ran).

Fa3agHHHr hkkhhhh Sarnga yxmarnmHHHr aHa 3ypura gyn KegaMH3:

MayoH 6o3opuda cyde monap yap kum Mamobudun,

MeHuH) HaKdu Myya66amduH monu6 Kuman yaeHUMCU3 .

By ypuHga ^axpH So3opugaru xogar SugaH MyxaSSar, yMp caBgocugaru xpgar KuecnaHMoKga. Bo3op caBgo, MaTo, moh, Hapca, HaKg, Hacua, (onga (xaeH) KaSu TymyHHagap acoцнaтнв SorguKguKgaru cy3gapgup. CTHMyg cy3 ge6 6o3op cy3HHH ogcaK ^axoH cy3H SugaH 3HH SorgarnaHH (mayon 6o3opu) KaSu 6y cy3 MyxaSSar cy3H SugaH Myya66am 6o3opu Tap3uga KyggaHMaca-ga, yMp caedocu ge6 3HH SupuKMa xocug Kugagu. 3Hgu 6y caBgoHHHr Mog, Marou - ogaM. ffloup aHTMoKgaKH, ^axoH So3opuga (6y xaeTga) xap khm x,aM y3 Marou (Mogu)gaH (onga, MaH(aar KypraHH KaSu... MeHHHr MyxaSSar caBgocuga TonraH (ongagu Shcothm (xaeHHM) cu3 ge6 HoeS yxmarum BocuTacuga epra H3xopu gug xhcchh u(oga Ma3MyHHHH peaggamTupMoKga. BaHTHHHr hkkhhhh Mucpacugaru navpu Myya66am uSopacugaH hkkh MatHo yKugagu: 1. MyxaSSarga capagaraHHMcu3. 2. MyxaSSarga Tanep KHMMarSaxo 6hcothmch3. ^axpH So3opugaru Ka6u Myx,a66aT caBgocugaH capagaS, TonraH HaKg (ongaM, KHMMaTSaxo MaTouMcu3.

Yhhhhh SaHT:

MyonumduH Kypy6 Ha63UM yaKUMO, e3Ma "fyHyH" na,

By yuKMam 6upm 6m,Maucu3 nadyp dapdu HuyoHUM, cu3.

By SaHTga omuK gapgura gaBo ucTaS gaBogaMoKHH SygraH TaSuSura Mypo®;aaT KugMoKga. AapguMHH gaBogam ynyH tomhphmhh KypyS yaKUMO (3h TaSuS) rpaMMaTHK ^H^aTgaH yHgagMa) e3Ma "^onyn" na geS HSh CuHoHHHr ogaMra Mamxyp KHToSuHHHr homh эcgaтнgнS, TagMex caHtaTHHH By^ygra KegTupuraH. -Ha KucMuga xaM nparnaraK MatHo MaB^yg. "^onyn" KaTTa acap (pe^nr) SyguS

хаммани даволашга каратиган булса, газал матнидаги "цонун"ча муаллифнинг факат уз муолажасига хос, айнан менин дардимни даволашга каратилган тиббий муолижа учун йулланма - ёки хозирги тил билан айтганда рецепт ёзма дейилмокда. Шу уринда ушбу "К,онун"ча сузининг прецедент ном2, хатто прецедент феномен деб таъкидлашимиз мумкин. Метонимик асосда оламга машхур асар номини келтириш оркали Абу али ибн Сино эслатилиб интертекстуаллик3 хам намоён булмокда. Иккинчи мисрасида "Конун"ча ёзишни, даволашни ман этганининг сабаби ошик тилидан изохланмокда.Чунки, дейди шоир табибга, бу йул- усул (хикмат) билан менинг яширин дарди нихонимни билолмайсиз. Бу мисрадаги радиф - сиз ёрга эмас, табибга каратилган мурожаатдир.

Кейинги байтда яна ёрга мурожаат килиниб : Лабингизму, десам, ширин-шакардин, аччизи келган Урушжу, тундхусиз, куп ёмон номеурибонимсиз

Бу байтда тажохули орифона санъати ( билиб билмасликка олиш)нинг яхши намунасини курамиз. Иккинчи мисрада куп ёмон (куп яхши) номехрибонимсиз аксюмарон усулда кулланиб таъсирчанликни оширмокда. Нигор этмиш нигорим пойини ранги хино бирла Не хуш нисбат : тукинг йулига, эй кузларда цоним сиз! Кейинги байтда яна тингловчига тасвирий матн билан буйрук мазмунли матн уйгун холда (ранг тасвири хам бор) таъсир этади. Хино (кизил) рангдаги ёрнинг хиноли оёкларига уйгун ранг мутаносиблиги учун ошик шоир уз кузининг кизил ранг конини хам беришга розилигини не хуш нисбат деб кабул киляпти ва укувчига буйрук- истак охангида (майли) "тукинг бу кузларимдаги конимни сиз" дея мурожаат килинмокда. Аслида мумтоз шеъриятимизда ёрни курар кузим; кузимни уйса уйсун ул ошно келсун (Машраб), кузим чицсун (агар агёрга термулса) деган ахд паймонлар мавжуд, куп учрайдиган тасвир. Мукимий хам ёрни курар куздан хам авло деб якин олмокда. Шоир яна маъшукасига юзланиб дейди : Агар бегонадинким, уар нафас юз минг жафо чексам, Булубон ошноким, куйдирурсиз устухоним сиз.

Бегона ва ошно ёр ва агёр контраст (антитеза усули) билан тазод санъатини вужудга келтирган ва таъсирчанликни оширган. Бундай зидланиш барча ошикномаларда учрайди. (Сиз) ошном булсангиз-да устухонимгача куйдурасиз (озор берасиз).

Кейинги байтда тасвирий матн берилади. Севимли ёр, маъшукага рубару келган холатларда ошикларнинг хаяжондан суз тополмай лол булиб колиши

2 Худойберганова Д. Тил тафаккур маданият. Тошкент "Nodirabegim" нашриёти, 2020

3 Юлдошев М.М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадкики : Филол. Фанлари д-ри... дисс. Т., 2009

хаётий холат. Байтнинг иккинчи сатрида шоир маъшуканинг ширин нутк билан куйидаги тарзда сузлатади:

Утарди ёр, келмай колди тил сузга, кулуб айди: Калайсиз, камнамосиз, гунгу лолу безабонимсиз ?

Ёрнинг бу жонбахш бу лутфу кесатигидан гох завкланиб кетган ошик хам ёндириб, хам дил ховрин босувчи, бу азобдан кутулмок учун махфилда узимга боштин оёк ут куйдим, куйинг бу ишдан мани ман этманг, эй носих (ман килувчи), майли куйиб улай (уз холимга куйинг) дейилмокда. Ширин умидлар берувчи шоир кейинги мисраларда дейди :

Аламимдан махфилда танамга ут урдим то бошдин оёг, Танам куйиб улай куйинг, кулим тутманг эй носих.

Ут урмок (-инг,-дим,-ган) суз бирикмаси бошка ижодкорларда хам ёнмок, ёндирмок маъносида кулланган. Масалан : Углон айтти: "Эй эранлар, ёт черикка ут урунг (Сайфи Саройи ) Навоийда Машрабда Навкирон умрию, навкирон тилакларини ёр йулиги тиккан ошикни дийдор илинжи бутунлайди ут, оловлар ичидан бу илинж уни Самандардай бутун чикаверади. Махбуба эса магрур ва беписанд. Ошик шунда-да маъшукасини айбламайди. Ноумидликка хам тушмайди. Бу улуг машраб дан колган утли мухаббатдур.

Газал сунгги байтида шоир китобхонга хитоб килиб айтмокда: Наво бир гул хаёлида чекармен - хамдамим булбул, Укуб бехуда билмангиз Мукимий, достонимсиз.

Шоир бир гул (метафора) хаёлида наво чекмоги ва бу йулда унинг хамадамим булбул таъкидида ухшатиш маъноси хам укилади. Яъни, булбул гул ишкида наво чеккани каби мен хам бир гул (ёр) ишкида хар дам наво чекармен деб таъкидламокда. Мукимий узини хакли равишда булбулга тенгламокда.

Мукимий дархакикат халкка ёкимли сайрок ва сернаво, гохо фигонли булбулдир. Унинг ижоди давр синовига бардошли, халкимиз хотирасига абад мухрланган ноёб асарларга тула. Кушикчилигимиз (фонотекамиз) олтин фондидан мустахкам урин олган, халкимиз калб турига маънавий мулк булиб сингиб кетган, дилрабо куй-кушиклар матни булмиш Мукимий каламига мансуб газаллар умрбокий учмас наволардир. Унинг узи хам бу хакда фахрия байт айтган эди:

Мукимий абётидан буйи мухаббат таралгай эй ахбоб! Тараннум айласа сахнада хофизларнинг хушхони.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Мукимий. Асарлар. (Нашрга тайёрловчи: Г.Каримов). -Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. - 456 б.

2. MyKHMHH. Eof apo. TaHnaHraH acapnap. (Hampra TanepnoBHu: A.TypguanueB). - TomKeHT: Akademnashr, 2010. - 312 6.

3. MyKHMHH. KyHrnyM caHgagyp. TaHnaHraH acapnap (Hampra TanepnoBHu: 3.0HHHOB). - TomKeHT: fflap^, 2009. - 272 6.

4. MyKHMHH. CannaHMa. (Hampra TaftepnoBHu: C.AxMegoB). - TomKeHT: MatHaBHAT, 2009. - 94 6.

5. MyKHMHH. Acapnap TynnaMH. (Hampra TanepnoBHH: F.KapHMOB). - TomKeHT: Y36eKHCTOH gaBnar 6aguHH aga6ueT HampueTH, II tom, 1960. - 192 6.

6. HaBouH A. MyKaMMan acapnap TynnaMH, 20 ToMnuK. 9-tom. ^annu Ba Ma^HyH. - TomKeHT: OaH, 1992.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.