Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МИЛЛИЙ УЙҒОНИШ АДАБИЁТИДА МУВАШШАҲЧИЛИК'

ЎЗБЕК МИЛЛИЙ УЙҒОНИШ АДАБИЁТИДА МУВАШШАҲЧИЛИК Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

138
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мувашшаҳ / ғазал / шеър / шоир / мақтаъ / шеърий санъат / маънавий санъат. / muvashshah / gazal / poetry / poet / proverb / poetic art / spiritual art.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Арофатой Муйдинова

Мувашшаҳ ўзбек мумтоз шеъриятида кенг тарқалган маънавий санъатлардан ҳисобланади. Мувашшаҳлар ижоди ўрганилаѐтган шоирнинг адабий давраси, яқин дўстлари ким бўлганини ўрганишда асосли манба бўлиши мумкин. Мақолада ХIХ асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларида ўзбек миллий уйғониш адабиѐти вакиллари орасида машҳур бўлган мувашшаҳчилик анъанаси ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MUVASHSHANISM IN UZBEK NATIONAL AWAKENING LITERATURE

Muvashshah is one of the spiritual arts common in Uzbek classical poetry. Muvashshahs creativity can be a justified resource in studying who the literary circle of the poet studied, his close friends. The article talks about the tradition of muvashshahism, which was popular among the representatives of the Uzbek national awakening literature of the second half of the XIX century at the beginning of the XX century.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МИЛЛИЙ УЙҒОНИШ АДАБИЁТИДА МУВАШШАҲЧИЛИК»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1219-1224

УЗБЕК МИЛЛИЙ УЙГОНИШ АДАБИЁТИДА МУВАШША^ЧИЛИК

Арофатой Муйдинова

Чирчик давлат педагогика институти Узбек адабиётшунослиги кафедраси

укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мувашшах узбек мумтоз шеъриятида кенг таркалган маънавий санъатлардан хисобланади. Мувашшахлар ижоди урганилаётган шоирнинг адабий давраси, я;ин дустлари ким булганини урганишда асосли манба булиши мумкин. Маколада XIX асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларида узбек миллий уйгониш адабиёти вакиллари орасида машхур булган мувашшахчилик анъанаси хакида суз боради.

Калит сузлар: мувашшах, газал, шеър, шоир, мактаъ, шеърий санъат, маънавий санъат.

MUVASHSHANISM IN UZBEK NATIONAL AWAKENING LITERATURE

ABSTRACT

Muvashshah is one of the spiritual arts common in Uzbek classical poetry. Muvashshahs creativity can be a justified resource in studying who the literary circle of the poet studied, his close friends. The article talks about the tradition of muvashshahism, which was popular among the representatives of the Uzbek national awakening literature of the second half of the XIX century at the beginning of the XX century.

Keywords: muvashshah, gazal, poetry, poet, proverb, poetic art, spiritual art.

КИРИШ

Узбек мумтоз шеърияти турли шеърий жанрлар, нафис шеърий санъатларга бой ва ранг-баранг. Шунинг учун булса керак, уларни укиган сари кишининг завки ошади, илхомланади. Арабча зийнатланган, безалган маъноларини англатадиган мувашшах санъати кишини завклантирадиган ана шундай шеърий санъатлардан хдсобланади. Алишер Навоий, Бобур, Мунис, Огахий, Шавкий, Увайсий, Мукимий, Завкий, Фуркат каби улуг шоирлар мувашшахчиликда шухрат козонишган.

Google Scholar

Academic Research, Uzbekistan

Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1219-1224

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

XV асрда яшаб ижод килган шоир ва аллома Шайх Ахмад Тарозий "Фунуну-л-балога" асарида мувашшахни махсус санъат сифатида тилга олиб, шундай таърифлайди: "...шеърнинг аввалги харфларини териб олсалар ё уртадаги харфларини олиб жам килсалар... (исм пайдо) булур. Шеърнинг бир мисраси харфларида хам исм музайян булиши мумкин"1. Мувашшахларни илмий асосда атрофлича урганган шоир ва олим Максуд Шайхзода: "Мувашшах жанри узбек адабиётида, айникса, XIX асрнинг иккинчи ярмида авж олиб кетиб, адабиёт ахли уртасида расм булиб колган эди, хатто, шоирлик ва назмчилик хунари мувашшахчиликдаги махорати билан хам улчанадиган булиб колган эди", - деб ёзади2. Мувашшахларнинг узига хос хусусиятлари куйидагича:1) мувашшахлар, асосан, газал шаклида ёзилади, кисман мусаммат ва, хатто, рубоий шаклида хам ёзилиши мумкин; 2) шеър мисралари замирида киши ёхуд предмет номи яширинган булади. Замирида бирор нарса номининг яшириниши жихатидан мувашшах чистон ва муаммо, хатто таърихга ухшаб кетса-да, бирок уларни бир-биридан ажратиб турадиган фарклари хам мавжуд: таърихда бирор вокеа юз берган мухим сана ифодаланса, чистонда бирор предмет ёхуд вокеа топишмок усулида берилади, мувашшахда эса, асосан, шахслар ёхуд предметлар номи яширинади; 3) шеър мисраларидан муайян коидалар асосида киши исми ёки нарса номи келиб чикади: байтдаги ток мисралар, баъзан жуфт мисралар ёки байтнинг ва, хатто, хар бир мисранинг биринчи харфларини териб олиб бир-бирига кушилса, шеърда яширинган исм ёки ном келиб чикади; 4) мувашшахда яширинган исм шеър кимга багишланганини курсатади; агар шеър исми богланган кишига алокадор булмаса, илмда у интизом деб юритилади; 5) мувашшахлар, купинчха араб графикаси асосидаги эски узбек ёзуви коидаларига таянган булади; 6) шеърда, асосан, бир кишининг номи яширинганлиги ва уни кандай топиш мумкинлиги хакида муайян ишоралар булади, аммо бундай ишоралар берилмаган мувашшахлар хам учраб туради; 7) мувашшахлар, одатда, арузнинг муайян вазнларида ёзилади, бирок XX аср узбек адабиётида мувашшахларнинг бармок вазнида ёзилган намуналари хам учрайди; 8) мувашшахлар факат шакл ходисасигина эмас, балки муаллифнинг ижтимоий хаётга карашларини

1 KapaHr: fflanx A^Mag Tapo3HH. ®yHyHy-^-6a^OFa, -T: Xa3HHa, 1996,127-6eT, Eo6oeB T., Eo6oeBa 3. EagnnH caHtaraap. -TomKeHT, 2001, 67-6eT.

2 KapaHr: My^HMHÖ Ba ®yp^aT xaKngarn Ma^ona^ap. - T.: 1958,70-6eT, Eo6oeB T., Eo6oeBa 3. EagnnH caHtaraap. -TomKeHT, 2001, 68-6eT.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1219-1224

ифодаловчи мухим санъат ходисасидир; 9) олимларимизнинг

таъкидлашларича, мувашшах аслида муаммо заминида пайдо булган3.

Адабиётларда мувашшахни тавшщ санъати деб хам юритилади4. ХВ аср адабиётида тавшихнинг мисралар ичида кизил сиёх билан ажратиб ёзилган сузларни жамланганда бир ёки бир неча байт шеър пайдо буладиган туридан кенг фойдаланилган. Атоуллох Хусайний узининг "Баъдойиъ - ус санойиъ"асарида бу усулга доир катор мисоллар келтиради5.

Шу уринда айтиб утиш лозимки, ХХ аср узбек шоирлари хам мувашшах санъатининг ажойиб намуналарини яратишган. Максуд Шайхзода, Уйгун, Эркин Вохидов, Ёнган Мирзо ва бошка шоирлар замонавий мувашшахлар яратишган. Жумладан, Уйгуннинг "Турсуной" исмига багишланган "Жафо килма" радифли газалида Турсуной исмли гузал санъаткор киз таърифланади. Газалда шоир Турсунойни таъриф-тавсифгина килиб колмай, унинг инсоний одоб-ахлоки, камолоти хакида фикр юритади. Шеър кахрамонини ва шу оркали ёшларни одоб-ахлокли баркамол инсон булишга чорлайди6.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

"Мувашшах кимнинг номига багишланган булса, уша газалда таъриф этилган образ хам айнан мазкур кишининг узидир деб уйлаш хатодир, - деб таъкидлайди М.Шайхзода, - мувашшахдаги исм бу газалнинг кимга багишланганига ишора килади, холос. Асарда тасвирланган ёр эса бус-бутун бошка бир киши булиши мумкин. Масалан, Фуркатнинг "Максуджон" исмига багишланган газалида ... севгили ёр образида тасвирланган киши "Максуджон" эмас, балки гузал бир аёлдир"7.

Шу уринда Мукимийнинг Низомхон номига багишланган мувашшах-газални куздан кечирайлик:

Неча гулчехра ошиклигда хайронинг булай, Булбули шуридадек махви гулистонинг булай. Зулм ила жавру ситам айлаб тагофил топки, Кел, никобингни очиб, эй шух, курбонинг булай. Эл гирифторинг агар кош-у куз-у рухсоринга,

3 Каранг: Бобоев Т., Бобоева З. Бадиий санъатлар. - Т.: 2001, 67-68-бетлар.

4 Каранг: Х,ожиахмедов А. Мумтоз бадиият малохати. . - Т.: 1999, 62-бет.

5 Уша манба, 62-бет.

6 Каранг: Бобоев Т., Бобоева З. Бадиий санъатлар. - Т.: 2001, 70-бет.

7 Каранг: Мукимий ва Фуркат хакидаги маколалар. - Т.: 1958,70-бет, Бобоев Т., Бобоева З. Бадиий санъатлар. -Тошкент, 2001, 69-бет.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1221 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1219-1224

Мен асири анбарин зулфи паришонинг булай. Муддао хар дилда, лекин менда шулким орзу, Бисмили тиги нигохи тийри мужгонинг булай. Хуррами хандон нетар, жоноки, келсанг окшами, Лутфлар айлаб дебон: "то субх мехмонинг булай". Айлагил охир узунг инсофким токайгача, Рузи шаб уммидвори ахди ёлгонинг булай. Ногохон хар байтидан бир харфдин олиб Муким, Уки, номинг чикмас эрса номусулмонинг булай8.

Мазкур газал анъанавий 7 байтдан иборат булиб, хар бир байтнинг ток мисраларидаги биринчи сузнинг бош харфи ( "неча" дан "н", "зулм"дан "з", "ел"дан "о", "муддао"дан "м", "хуррами"дан "х", "айлагил"дан "о", "ногохон"дан "н") териб олиниб, бир жойга йигилса, "н-з-о-м-х-о-н" исми хосил булади. Бу уринда газалнинг араб ёзуви асосидаги эски узбек ёзувида яратилганлигини хисобга олинса, "н"дан сунг "и" кушилади ва натижада "Низомхон" исми келиб чикади. Демак, газал "Низомхон" исмли кишига багишланган. Шеърнинг кахрамони эса Низомхон эмас, гузал жонона.

Купинча мувашшах-газалда яширинган исмга газал мактасида ишора килинади. Мукимий ижодига мансуб мувашшахларга диккат килсак, бундай ишораларнинг бетакрор намуналарини куришимиз мумкин.

"Жамолхон" исми яширинган мувашшах-газалнинг мактаси: Ногохон олсанг Мукимий, аввали хар байтидин, Хдрфлар равшан булур, албатта, исмин гавхари 9. "Мухсинхон"га багишланган мувашшах-газалнинг мактаси: Нозанинча Мукимийдек, гариби телмуруб, Чорсуда хар жавонибга кузи хор улмасун10. "Тожихон" номига битилган мувашшах-газалнинг мактаси: Номига айларму мувашшах, мухаббатдин Муким, Булмас одамга агарчанди парилар ошно11.

Мувашшахлар билан танишар эканмиз, исмларига мувашшах битилган шахсларнинг кимлиги, уларнинг шоирга кандай алокаси борлиги ва шеър нима

8 napgaeB K eh3 6n^MaraH My^HMHÖ. ^Hrn aHH^aHraH Ba MaTHH KaÖTa THK^aHraH acap^ap. - T.: Myxappnp HampneTH, 2019,19-6eT.

9 Yma MaH6a, 20-6eT

10 Yma MaH6a, 21-6eT

11 Yma MaH6a, 80-6eT

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1219-1224

MyHOca6aT 6unaH e3HnraHHHrH KH3HKum yfiFOTHmu, Ta6HHfi. fflyHgafi экан, MyBammaxnap u^Ogu ypraHunaeTraH mOupHHHr aga6ufi gaBpacu, aKHH gycraapu khm öynraHHHH ypraHumga acOcnu MaH6a 6ynumH MyMKHH12. MyKHMHfiHHHr PamugxOH, AcpopxoH, Mcy^xOH, Ky3HXOH, ycmoh^oh, MyxaMMag^OH, komhhxoh, TunnaxOH, Mynna^OH, Ha3upxOH, HaM03X0H, cohhx^öh, ^aööopxoH, XpmuM^OH, HopcaxoH, AgonxoH, CugguK^OH, MaHcypxoH, A6gynnaxOH, HH3OMXOH, CynTOHxoH, KyP^OHxoH, kochm^öh, AK6apxOH, TOmnynarxOH Ka6u aKHHnapu HOMura 6uTHnraH MyBammax-Fasarnapu myHnaKH ÖHTunMafi, KynuHna 6upOp BOKea ca6a6 e3unraHHHH эtтн6opгa OnaguraH 6yncaK, xap 6up MyBammax y3ura xoc e3unum Tapuxra эгa экaнпнгнгa ryBOx 6ynaMH3.

MyKHMHHHHHr "totcth xycHHHr Ky3rycu xaTTHHr Fy6OpuguH ca^O" Maraanu MyBammax - ra3anu to^hxoh ucMura 6uTHnraH. to^hxoh khm, yHHHr mOupra KaHgafi anOKacu 6ynraH? fflOupHHHr ^uaHH Py3HMyxaMMag ^ycMarOBra e3raH MaKTyöuga KyfiugarunapHH yKHHMH3: "... Batga ^aHOÖH xypMarau 6OfinapHHrH3HH xOHagOHnapuHH xaKgapura ^aKnpgHH xohhc gyOfiu xafip aÖTHHrro. MynnO

13

a3hm^oh Ba MynnO to^hxoh Ma3KypnapHH KypcaHru3 canOM afiTHHr" . MaKTy6ga Tunra OHHHraH MynnO a3hm^;oh Ba MynnO to^hxoh yma nafiTga MOCKBara Karaaö caBgOrapHHHHK KU-^raH KyKOHHHK ÖOfinapgup. fflOup ^uaHura e3raH MaKTy6napuHH mynap OpKanu MOCKBara ^yHara6 TypraH.14

fflyHHHrgeK, 6up maxc HOMura 6up Hena mOupnap TOMOHugaH MyBammaxnap e3unraHH xaM MatnyM. MacanaH, ^aMOnxOH, HOpMyxaMMag, PamugxOH HOMnapura OypKaT xaM, MyKHMufi xaM MyBammax-ra3an e3raHnHKnapugaH KypuHaguKH, mOupnapHHHr 6y maxcnapra xypMaraapu 6anaHg 6ynraH15.

XY.TOCA

MyBammaxnap mOupHHHr metpga HOMnapu amupuHraH maxcnapra Huc6araH aroxuga gycTOHa Myxa66araapu 6ohc aparanraHnHrura aMHH 6ynaMH3. By эca gycraap Opacugaru anOKanapHH MycTaxKaMnamra xu3Mar KunraH. ByHH, anöaTTa, xymOMagryfinuKKa fiyHMacnHK nO3HM. Bynap mOupnap TOMOHugaH 6erapa3, TatMacu3 ÖHTunraHnurura umOHHHMH3 komhh. 3epO, xagucnapga

12 KapaHr: napgaeB K. MyKHMufi metpuaTH: MaTH Tapuxu, Taxpupu Ba Ta^KHHH. - T.: Myxappup HampueTH, 2019,174-6eT.

13 TypgameB A. MyKHMufiHHHr ®hhhh Py3HMyxaMMagra xaT. // Y36eKHcTOH aga6ueTH Ba caHtaTH. - T.: 2001, 12 HHBapb.

14 KapaHr: napgaeB K. MyKHMufi metpuaTu: MaTH Tapuxu, Taxpupu Ba Ta^KHHH. - T.: Myxappup HampueTH, 2019,173-6eT.

15 Yma MaH6a,174-6eT.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1219-1224

TatKHgnaHraHngeK, nHcoHnap xaMnma ÖHp-önpnapnra Mexp-MyxaööaTnapnHn önngHpnö Typnmnapn ho3hmkh, 6y ynap ypTacnga y3apo Mexp-oKn6aT TyfirynapHHH omnpagn.

REFERENCES

1.Eo6oeB T., Eo6oeBa 3. EagnnH caHtaTnap. - TomKeHT, 2001.

2. Xp^naxMegoB A. MyMTO3 öagnnaT ManoxaTn. . - T.: 1999.

3. napgaeB K. MyKnMnH metpnaTn: MaTH Tapnxn, Taxpnpn Ba TanKnHn. - T.: Myxappnp HampneTn, 2019.

4. napgaeB K. eh3 6nnMaraH My^MnE. ^Hrn aHn^naHraH Ba MaTHn KaÖTa TnKnaHraH acapnap. - T.: Myxappnp HampneTn, 2019.

5. fflafix AxMag Tapo3nH. OyHyHy-n-6anora, -T: Xa3nHa, 1996.

6. KawMoB A. ffletpnAT ^nnonapn. - T.: YKnTyBHn, 1997.

7. HKpaMoB, P. A., & MyfignHoB, K. A. (2021). XYKYK THHH BA HYTKH. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2(9), 719-727

Google Scholar

Academic Research, Uzbekistan

Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.