Научная статья на тему 'ҲУКМ СЎЗИНИНГ ТИЛ ВА НУТҚДА ИФОДАЛАНИШИ'

ҲУКМ СЎЗИНИНГ ТИЛ ВА НУТҚДА ИФОДАЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

284
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳукм / тил / нутқ / нотиқлик / термин

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Қодиржон Мўйдинов

Расмий услубнинг асосий талаби бўлган фикрнинг содда, қисқа ва аниқ ифода этилиши суд нутқида ўз аксини топади. Суд нутқида терминлар билан бир қаторда услубий хосланган лексикадан, услубий буѐқдор сўзлар (адвокат нутқида)дан ҳам фойдаланилади. Ҳукм сўзи суд нутқи лексикасида фаол қўлланадиган лисоний бирлик сифатида тил ва нутқда узуал ва окказионал маъноларга эгалиги билан ажралиб туради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҲУКМ СЎЗИНИНГ ТИЛ ВА НУТҚДА ИФОДАЛАНИШИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1253-1258

ХУКМ СУЗИНИНГ ТИЛ ВА НУТВДА ИФОДАЛАНИШИ

^одиржон Муйдинов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Узбек тилшунослиги

кафедраси доценти в.б. филология фанлари буйича фалсафа доктори

АННОТАЦИЯ

Расмий услубнинг асосий талаби булган фикрнинг содда, киска ва аник ифода этилиши суд нуткида уз аксини топади. Суд нуткида терминлар билан бир каторда услубий хосланган лексикадан, услубий буёкдор сузлар (адвокат нут;ида)дан хам фойдаланилади. ^укм сузи суд нутки лексикасида фаол кулланадиган лисоний бирлик сифатида тил ва нуткда узуал ва окказионал маъноларга эгалиги билан ажралиб туради.

Калит сузлар: хукм, тил, нутк, нотиклик, термин

КИРИШ

Нотикликнинг кадимги турларидан бири булган суд нотиклиги нотикликнинг бошка турларидан узига хослиги билан ажралиб туради. Бу санъат тури дастлаб Юнонистонда шаклланди ва ривожланди. Суд ишларининг нихоятда тараккий этганлиги бунинг бош омилларидан биридир. Юнон суд тартиботи логограф ва синегорлар деб номланган муайян ихтисосли кишиларнинг майдонга келишига сабабчи булдики, бунинг натижасида суд нотиклигининг етук намояндалари Перикл, Лисий, Демосфен, Цицерон, Квинтилианлар машхур суд нотиклари сифатида доврук козондилар.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Шарк нотиклик санъатида гарчи суд нотиклиги эътироф этилмаган булса хам шариат конунлари асосида фикх илми ривожланди ва уз навбатида факих воизлар етишиб чикдилар. К,ози Уший, К,ози ал- Хдрбавайхийлар уз даврининг забардаст факих воизлари сифатида маълум ва машхур булганлар.

Суд нотиклиги судлов жараёнида намоён буладиган ходисадир. Прокурорнинг айблов нутки, адвокатнинг химоя нутки, судланувчининг уз-узини химоя нутки хамда судъянинг хукм шаклидаги нутки суд нуткларини ташкил этади. Уларнинг хар бири суд жараёнида конунга асосланиб судланувчиларнинг манфаатларини кузлаб нутк сузлашлари мумкин. Ана шу

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1253-1258

жараёнда сузланган нутк илмий адабиётларда суд нутци деган умумий тушунча остида берилади.1 Шуни хам эътиборга олиш керакки, суд жараёнида иштирок этаётганларнинг нуткини саъат даражасидаги нут;, яъни нотик нутки деб эмас, балки суд нутки деб муносабат билдирсак тугрирок булади. Суд нуткларининг мазмуни ва шакли турлича булиб, уларнинг хар бири уз ахамияти, таъсир кучи ва ишонтириш куввати билан бошка нут; турларидан фаркданади.

МУ^ОКАМА

Суд нутки лексикасини, асосан, адабий тилнинг расмий услубига оид сузлар ташкил этади. Суд хукми ва карорлари, судлардаги чикишлар расмий услубда гапирилади ва ёзилади. Расмий услубнинг асосий талаби булган фикрнинг содда, киска ва аник ифода этилиши суд нуткида уз аксини топади.

Суд нуткида терминлар билан бир каторда услубий хосланган лексикадан, услубий буёкдор сузлар (адвокат нуткида)дан хам фойдаланилади. Суд нуткида термин сифатида суд, судъя, прокурор, адвокат, суд ижрочиси, гувоу, жабрланувчи, даъвогар, гумондор, судланувчи, айбдор каби шахс тушунчасини ифодаловчи лексемалар, суд, суд мууокамаси, тергов каби жараён ифодаловчи, уукм, айблов уукми, оцлов уукми, ажрим, царор, жазо каби якуний хулоса тушунчасини ифодаловчи суз ва суз бирикмалари фаол кулланади.

Суд жараёнида фаол кулланувчи терминлардан бири хукм терминидир. Бу суз турли давр ва шароитларда турлича маъно оттенкаларига эга булганлиги билан ажралиб туради. Суд нуткида кулланилувчи уукмнома, уукм мажлиси, суд уукми, уукм хати, айблов уукми, оцлов уукми, уукм этди, цукм цилинди, уукм уцилди, уукмни ижро этмоц каби суз ва бирикмалар расмий услубга хос булса, уукм утказмоц, уукмига уавола цилмоц, уукмига топширмоц каби бирикмалар эса бадиий услубга хос булиб, улар узига хос маъно нозикликларига эга. Суд жараёнида кенг кулланилувчи уукм сузи ва у билан боглик бирикмалар, асосан, расмий услуб меъёрларига мувофик факат уз маъносида ишлатилади. Хукм сузи ёрдамида хосил булган уукм мажлиси, суд уукми, уукм хати, айблов уукми, оцлов уукми, шартли уукм, уукм этмоц, уукм цилинмоц, цукм уцилмоц, уукмни ижро этмоц каби бирикмалар суд нуткида фаол кулланади. К,иёсланг:

1 KapaHr. C.KapHMOB, X.MaMaTOB, H.EypneB. ropncTHHHr Hyra; MagaHHHTH. TomKeHT - 2004, 129-6.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1254 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1253-1258

Ушбу уолатлар судланувчи Д.Ориповнинг содир этилган жиноятларга дахли йуцлигидан далолат беради, шунга кура судланувчига нисбатан оцлов уукми чицариш лозим2.

Юцоридагиларга асосан ва УР ЖПКнинг 454-455, 457-458, 465-468, 471-моддаларини цуллаб, суд уукм цилади... (УАХД, 56-б.).

Бу уринда судланувчига нисбатан айблов уукми чицарилиши уацида гап уам булиши мумкин эмас (УАХД, 73-б.).

...Соуибцирон Амир Темурнинг: «Куч адолатдадир», деган сузларини эслатиб, адолат посбони сифатида суднинг обрусини сацлаб, адолатли уукм чицаришингизни сурайман. Бунга асос цилиб УзР ЖКнинг 73-модда, 72-модда тартибидаги шартли уукм маукумлар синов муддатининг уталмаган цисмидан озод цилиш мумкинлиги белгиланмаганлиги курсатилган (УАХД, 58-б.) ва б.

Хукм суз- терминига лугатларда куйидагича таъриф берилади: Хукм. Бу арабча суз hukm(un) шаклига эга узбек тилига хойи хутти ундошини х ундошига алмаштириб кабул килинган: hukm - хукм; асли куп маъноли hakama феълининг «бажарилиши мажбурий карор чикарди» маъноси билан хосил килинган I боб масдари булиб, «жазолаш ёки оклаш хакида чикарилган катъий карор»4 маъносини англатади.5 Хукм 1. (арабча, юридик) . Суднинг бирор жиноий иш юзасидан чикарган катъий карори.6 М.: Башарти эрта бириси куни фалончи бегуноу экан оцлансин, деган уукм булса - оцлайди! (У.Хошимов.) Отишга уукм цилишса дуруст эди... (Т.Малик.).

НАТИЖА

Хукм - суд томонидан судланувчига нисбатан айби бор ёки йуклигини ва кандай чора куриш буйича жиноий ишларни куриб чикиб, хал этишда чикарадиган ёзма карор. УзР Жиноят-прцессуал кодексининг 54-бобида суд томонидан хукм чикаришнинг хукукий асослари кайд этилган. Жумладан, ЖПКнинг 462-моддасига асосан, айблов ёки оклов хукми чикарилади. Хукм суд томонидан, шахсан ёзиладиган булса, судья томонидан, агар суд таркиби томонидан чикарилган булса- судьяларнинг хар бири томонидан имзоланади.

2. Узбекистан адвокатларининг химоя нутклари. Тошкент: Адолат - 2006, 133-бет. Кейинги мисолларда УАХР кискартма шаклида берилади.

3 Баранов Х.К. Арабско-руский словарь. - М.: 1976, с.187.

4 Узбек тилининг изохли лугати. - Тошкент: Узбекистон миллий энциклопедияси, беш томлик, 2006. (Кейинги уринларда - УТИЛ). 5-т., 559-б.

5 Рахматуллаев Ш. Узбек тилининг этимологик лугати. -Тошкент, 2003, 596-б.

6 УТИЛ. 5-т., 559-б.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1255 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1253-1258

Хукм УзР номидан чикарилади ва расман судья ёки халк маслахатчилари

7

томонидан эълон килинади.

Вакт утиши билан баъзи араб тилидан узлашган хукукий атамаларнинг семантикаси узгариб, янги маъно билан бойиган. Жумладан уукм термини семантикасини тахлил этадиган булсак, тарихан хукм кози томонидан чикарилган. Х,озир эса суриштирув, тергов, гувохлар курсатувлари, айбни исботлаш ва айбланувчининг айбини буйнига олишдан сунг судда коллегиал асосда мухокама килингач, хукм чикарилади. Хукм айбланувчининг аризасига биноан кайта куриб чикилиши мумкин.8 Шунингдек, хукм терминининг маъноси торайиб, тор доира вакилларининг, яъни жиноятчилар оламининг узига хос жаргон сузи сифатида ишлатилганлигини ёзувчи Тохир Малик ижодида кузатишимиз мумкин: Хукм, Манзура кутмаган уолда, биргина суздан иборат булди: - Аумоц! Бек акамнинг уукмлари цаттицроц булган. Муулат уам оз - уукм эрталабгача ижро этилмоги шарт. Билгани - Асадбекнинг газабга миниб, уни улимга уукм этиб юборгани Хосилбойваччанинг Асадбекдан фарци шуки - бир узи уйлайди, бир узи уукм чицаради (Т.Малик "Шайтанат").

Шарк мусулмон авлатларида, хусусан, Урта Осиёда демократик суд системаси такомиллашмаган даврларда мусулмон фикхи асосида иш курадиган козилар суди шаклланган булиб, айтилганидек, хукм козилар томонидан чикарилган. Бундан ташкари давлатга карши жиноятларни хоким ва бекларнинг узлари куриб, жазо тайинлаганлар. Тарихчи Хондамирнинг "Дастур ул-вузаро"

9 ~

асари дан куйида келтириладиган мисолларда айнан подшохнинг давлатга карши жиноятларга нисбатан чикарган хукмларини куришимиз мумкин: Косим Абдулазиз уумоюн уукмга биноан мирзо Абубакрнинг бошини Хиротга олиб бориб, юртнинг ташвишланиб турган барча катта-кичик халци кунглини бу андишадан фориг цилди.Бу уринда уумоюн сузи узига хос "жаргон" сифатида ишлатилиб, подшох хукми маъносида келганлигини контекстдан англаш мумкин. Чунки подшох саройи ёки дипломатик муносабатларда олиймаком шахсга нисбатан мурожаат шаклларида узига хос мактов сузлари ишлатилиши маълум: уша кезларда соуиб девон булиб турган хожа Кавомуддин ибн Низомулмулк Хавофий ва хожа Афзалуддин Мууаммад унинг таъриф ва тацсири бобида Султон Хусайн мирзога бир неча суз етказдилар ва

7 ropngHK энцнкflопеднн. -TomKeHT, 2001, 645-6.

8 KocHMOBa M. Y36eK xy^y^HH aTaMamyHOC^HraHHHr maK^aHnm MaH6a^apu //"Ta^aKKyp" ^ypHa^H, 1997 hh^, 3-coH, 147-149-6.

9 HaBOHH 3aMOHgom^apu xoTHpacuga. -TomKeHT, 1986.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 1256 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1253-1258

подшоунинг уукмига биноан амир Бадруддин уни уибсга олди. Яна киёсланг: Бу хабар Пули хотунга, уумоюн арзга етишгач, салтанат ошёнлик остонанинг мулозимларидан бири цатьий уукмга биноан шаури Хиротга чопди ва хожа Абдуллани бандга олиб уумоюн урдуга олиб келди.

Шунингдек, баъзан подшох эълон килган айрим фармонлар хам хукм номи билан юритилган: Хоцони Мансур (Хусайн Бойцаро - К..М) бу узрни цабул цилмади ва "олий даражали амирлардан амир Музаффар барлосдан бошца уеч ким амир Алишердан аввал муур босмасин ", деган уумоюн уукм эьлон цилинди.10 XIX асрда Туркистон хонликларида хам худди шундай манзарани кузатиш мумкин. Кдранг: Бу кун уукм мажлисида поччам ила жияним сузларидан янглишиб кетсалар нима буладир? Кушбеги уукмини уцуди . - Дор остига олиб бориб уукм ижроси вацтида уозир туришимга ижозатлари буладирми? - деб суради. - Хозир биз сизнинг адолатлик уукмингиздан бир нарсани сураймиз... (А.Крдирий)

Хукм сузи сузлашув ва бадиий услубларда узининг терминологик хусусиятини йукотиб, окказионал-контекстуал маъноларга эга булади. Киёсланг: Хукм 2. Бирор масала хакидаги аник фикр, хулоса. 11 Энди эрининг сузини, уукмини тинглашга мажбур эди (Т. Малик). Сизнинг сузингиз барча

аули муминга уукми жорийдир, пирим, - деди зудраниб. (О.Ёкубов. ) Хукм 3

12

(кучма). Буйрук, амр. Изм, ихтиёр. Айни чоцда, зойибона овоз уукмидан цутула олмади - мулжални атай бузди. (Т. Малик).Манзура эндиги буладиган уукмни ёки уаракатни кутиб, титроц бармоцларини дастурхон попуги ортига яширибутирди (Т.Малик).

Бадиий услубда уукм сузи билан хосил булган купгина фразеологик бирикмалар хам учрайди: уукм утказиш, уукм сурмоц, уукмига уавола цилмоц, кунгил уукми. Масалан: Шу билан суубат тугади ва уртада жимлик уукм сура бошлади (Ш.Тошматов.) Айрим ишлар мулоуазанинг интиуоси улароц амалга оширилади, айримлари эса кунгил уукми билан булади (Т.Малик.) Асадбекнинг Куцонга бориши масаласи уам кунгил уукми асосида уал этилди (Т.Малик.)

Хукм утказиш 1. Уз айтганини килдирмок, уз амрига итоат эттирмок, узига буйсундирмок. Хаёли эса бу болалар устидан уукм утказиш йулларини излаш билан банд буларди (Т.Малик). Одамларга уукм утказмоцчи булган шер маув этилмоги шарт (Т.Малик.). Хукм утказиш 2(кучма): Кечагина номус

10 Уша асар.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-1253-1258

унга уукм утказган эди (Т.Малик). Киш бу цишлоцда уам уукмини утказа бошлади (Т.Малик).

ХУЛОСА

Хуллас, уукм сузи суд нутки лексикасида фаол кулланадиган лисоний бирлик сифатида тил ва нуткда узуал ва окказионал маъноларга эгалиги билан ажралиб туради.

REFERENCES

1. Арипова А. Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари. - Тошкент, Жахон иктисодиёти ва дипломатия университети, 2007.

2. Махмудов Н. Укитувчи нутк маданияти. - Тошкент, "Алишер Навоий номидаги "Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007.

3. Мирхамидов М, Норпулатов Н, Хдсанов С. Юристнинг нутк маданияти. -Тошкент, 2005.

4. Назаров.К, Усмонов С, Тохиров К, Юристнинг нутк маданияти. - Тошкент, 2003.

5. С.Иномхужаев Нотиклик санъати асослари. - Тошкент "Укитувчи", 1982.

6. Узбекистон адвокатларининг химоя нутклари. - Тошкент, "Адолат" , 2006.

7. Узбекистонда суд хокимияти: ислохотлар даври. -Тошкент: Адолат, 2002.

8. Цицерон. Нотиклик санъати хакида икки рисола. - Тошкент, 2007 йил.

9. Икрамов, Р. А., & Муйдинов, К. А. (2021). ХУКУК ТИЛИ ВА НУТКИ. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2(9), 719-727

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.