Научная статья на тему 'Молия хизматлари бозорида тижорат банки кредитларининг юқори сифат кўрсаткичлари'

Молия хизматлари бозорида тижорат банки кредитларининг юқори сифат кўрсаткичлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
138
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Молия хизматлари бозорида тижорат банки кредитларининг юқори сифат кўрсаткичлари»

Исаков Ж.

и.ф.н., доцент Катта илмий изланувчи

МОЛИЯ ХИЗМАТЛАРИ БОЗОРИДА ТИЖОРАТ БАНКИ КРЕДИТЛАРИНИНГ ЮКОРИ СИФАТ КУРСАТКИЧЛАРИ

Иктисодиётнинг молия хизматлари бо-зорида тижорат банки кредитларининг роли ва унинг самарадорлигини ошириш масалаларига доир илмий-амалий та-клифлар ишлаб чикишда тижорат банклар фаолиятида кредит портфелининг тармок хусусиятини, кредит маблаFларининг мамлакат ЯИМ даги улушлари динамика-сини тахлил килиб чикишимиз, шунинг-дек тижорат банкларнинг кредитлаш фаолиятида юзага келиб, кредит муноса-батлари самарадорлигига салбий таъ-сир этаётган омилларни аниклаш ва улар-дан мухофазаланиш ёхуд уларнинг кредит муносабатларига булган салбий таъ-сирини камайтиришга каратилган илмий амалий таклифлар ишлаб чикиш учун энг аввало банкларнинг молиявий хисобот курсаткичлари мисолида омилли тахлил этиш максадга мувофикдир. Маълумки, тижорат банк кредитлари микдорининг ЯИМ га нисбатан улушининг ортиб бо-риши, биринчидан, иктисодиётнинг кредит маблаFларига булган эхтиёжларини кондириш имконияти тижорат банклар-да ошиб бораётганлигидан ва иктисодий усиш учун кулай вазият юзага келаётган-лигидан, иккинчи томондан, жамиятдаги ишлаб чикариш кредит маблаFларига та-яниб колганлигини, яъни субъектлар фаолиятида ишлаб чикариш ва маблаFлар ай-ланишида муаммолар юзага келаётганли-гидан далолат беради. Айнан шунинг учун хам фикримизча, кредит муносабатлари самарадорлигини таъминлаш мухим ва-зифалардан хисобланади. 1-жадвал маъ-лумотларидан куринадики

Мамлакатда ЯИМ мутлак микдорининг ортиб бориши кузатилган. 2008 йилда ялпи ички махсулотнинг усиш суръатлари 9% ни, саноатда 12,7% ни, жумладан истеъ-

мол товарлари ишлаб чикаришда 17,7% ни ташкил этган булса, хизмат курсатиш хажми 21,3% га усган1. 2009 йилда эса мамлакатимиз ЯИМ ида ишлаб чикариш улуши 2000 йилга нисабатн -24% га, транспорт ва алока сохалари улуши 7.7% дан 24 % га ошган булса, кишлок хужалигининг улуши 30,0% дан 18,0% га камайган2. Бу усиб бориш 2002 йил курсаткичларига нисбатан 2009 йилда 546 фоизни ташкил этган булса, 2011 йилда бу курсаткич 2002 йил курсаткичларига нисбатан 943 фоизни, 2010 йил курсаткичларига нисбатан 108.3 фоизни ташкил этиб, ялпи ички махсулотнинг усиш суръатлари 8.3% ни, саноатда 6.3 % ни, пулли хизмат курсатиш хажми 16.6 % га усган. Капитал ва актив-лар хажми жихатидан Узбекистонда йирик банклардан бири булган «Асака» Давлат-акциядорлик тижорат банки уз фаолия-тининг дастлабки кунлариданок мамлакат молия хизматлари бозорида етакчи мавкега эга булиб, фаолиятини узлуксиз ривожлантириб келмокда.

Айни пайтда «Асака» банк томонидан Инкирозга карши чоралар дастури тала-бларини бажариш, шу асосда ривожла-нишга эришиш, инвестицион жозибадор-ликни ошириш, юкори ликвидлилик ва баркарорликни,асосий курсаткичларнинг илдам усишини таъминлаш ва уларни жахон стандартлари талаблари даражаси-

1 И.А.Каримов. "Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари" -Т.: -"Узбекистон" -2009.15б.

2 И.А.Каримов. "2009 йилнинг асосий якун-лари ва 2010 йилда Узбекистонни ижтимо-

ий - иктисодий ривожлантиришнинг энг мухим устивор йуналишларига баFишланган Вазир-лар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси".- Т.: "Халк сузи" -2010 й. 30.01.

(1-жадвал)

Узбекистан Республикаси ЯИМ ва тижорат банкларининг кредит к,уйилмалари динамикаси1

Курсаткичлар 2002й 2003й й 4 о 0 2 2005й 2006й й 7 о 0 2 2008й 2009й 2010й 2011й 2011 йилда 2010 йил-га узга-риш %да

ЯИМ млрд. сум 7450,2 9837,8 12261,0 15210,4 20759,3 28186,2 36839,4 48097,0 61831,2 77750,6 108,3

Кредит куйилма- ларининг умумий микдори млрд.сум 2630,3 2781,4 3409,8 3853,3 4104,0 4757,4 6374,4 8558,2 11539,3 15652,0 135,6

ЯИМ га нисбатан % хисобида 35,3 28,2 27,8 25,3 19,8 16,9 17,3 17,8 18,6 20,1 1,5ф.п.

га етказиш оркали ракобатбардош, ички бозор ва экспортга мос мах,сулотлар ишлаб чикарадиган ва хизматлар курсатадиган мижозларга х,амда хорижий хамкорлар-га сифатли банк хизматларини курсатиш йулида фаол иш олиб борилмокда. Бунга унинг фаолиятига халкаро рейтинг агент-ликлари томонидан берилган юкори рейтинг бах,олари ёркин исботдир. Жумладан, жах,оннинг етакчи ва нуфузли халкаро рейтинг агентликлари саналмиш «Moody's Investors Service» ва «Fitch Ratings» томонидан «Асака» банк фаолиятига юкори рейтинг бах,олари берилди. Жах,оннинг ривожланган давлатларида банкларнинг рейтинг курсаткичлари даражаси пасаёт-ган бир пайтда халкаро рейтинг агентликлари томонидан Узбекистон банк тизими-га юкори рейтинг бах,оларини берилиши, мух,тарам Президентимизнинг банк тизи-мига булган эътибори эвазига банк тизи-мига булган ишончни ошиб бораётганли-гидан, банк тизимининг баркарорлигидан далолат беради.

Банк тизими мустакиллик йиллари да-вомида ишбилармон ва тадбиркорлар-нинг ишончли х,амкори эканлигини на-мойиш этди. У киска муддат ичида мил-лий иктисодиётнинг мустах,кам таянчи-га айланиб, узбекистонликларнинг ишон-

1 Узбекистон Республикаси статистик маълу-мотлари асосида муаллиф томонидан хисобланди.

чига сазовор булди. Давлатимиз рах,бари ташаббуси билан ташкил этилган «Асака» банк х,ам мазкур тизимнинг мух,им ва етакчи кисмидир. Дастлаб «Асака» банк республикамизда саноатнинг автомобил-созлик тармоFини вужудга келишида ва уни жадал ривожланишида асосий мо-лиявий х,амкори булган булса, х,озирги кунга келиб, узининг ун олти йиллик фа-олияти давомида турли мулкчилик ва х,ужалик юритиш шаклидаги мижозлар доирасини кенгайтиришга эришди. Бугун-ги кунда банк 26 филиали, 112 минибан-ки, 1338 жамFарма, махсус ва сайёр кас-саси оркали банк хизматларини курсатиб келмокда. Бундан ташкари банк тизимида «Асака транс лизинг» лизинг компанияси, «Асака инвестмент» ва «Асака менежмент групп» бошкарув компаниялари фаолият юритмокда.

Банк иктисодиётнинг барча тармоклари билан якиндан х,амкорлик килишга ин-тилган х,олда, уз олдига, мулкчилик шак-ли ва фаолият куламидан катъий назар, барча хужалик юритувчи субъект-ларга, шунингдек, ах,олининг барча иж-тимоий катламларига банк хизматларини х,амда мах,сулотлари турларини кен-гайтириш вазифасини куйган булиб, шу максадда х,ар бир мижознинг индивидуал талабидан келиб чикиб, асосий эътибор-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 5, 2012

2-жадвал

ДАТ "АСАКА"БАНК нинг кредит самарадорлиги курсаткичлари динамикаси1.

Банклар буйича курсаткичлар номи 2002 й. 2003 й. 2004 й. 2005 й. 2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й. 2011 й.

"АСАКА" БАНК

Кредит к,уйилмалар микдори (млн.сумда) 99382 127434,9 212474,4 345139 429032,5 478890,7 630139,7 806434 954577 1521208

Олинган фоизли даромадлар (млн.сумда) 9974,3 18539,8 18287,1 22023,2 40386,6 35948,3 43146,9 64484 128175 209926

Соф фоизли даромад, (млн.сумда) 6799 12579 11345 13124 22790 14242 14773 15350 46663 64381

Фоизли даромадлар/ кредит куйилмалари (фоиз хисобида) 10 14,5 8,6 6,3 9,4 7,5 6,8 7,9 13,4 13,7

Эх,тимолий йук,отишларни бахолаш,(млн.сумда) 3113 9302,1 -5002,9 8687,7 14912,8 13025,8 13415,9 18798 10527 78479

Эхтимолий йук,отиш / Фоизли даромад (фоиз хисобида) 31,2 50,2 0 39,4 36,9 36,2 31 29 8,2 37,4

Эхтимолий йук,отиш / соф фоизли даромад (фоиз хисобида) 45,8 74 0 66 65,4 91,5 91 122 22,6 122

сп >

X

ь >

□о >

О ь

сп

О ио О

Ь >

сп >

в

X

>

X

п О □о сг

"О сг

о

3=.

о о

» 1 ДАТ "АСАКА" молиявий хисоботлари асосида муаллиф томонидан хисобланди. Молиявий хисобот даврлари х,ар бир йил санасининг 1-январ холатига деб к,аралсин.

ЦП

1 - расм.

ДАТ " Асака" банк кредит к,уйилмалари динамикаси1.

ни курсатилаётган хизматларнинг сифати-га каратмокда.

Бунда «Мижоз банк учун эмас, банк мижоз учун» деган энг асосий тамой-ил дастури амал булиб хизмат килмокда. Хозирда «Асака» банк жами активлари 3,5 триллион сумга, жами капитал 488,7 миллиард сумга етказилди.

Мамлакатимиз тижорат банкларининг хизмат курсатиш сохаси ривожланиши-да кредитларнинг роли ва унинг самара-дорлиги масалаларини урганиш ва кредит маблаFлари самарадорлигини таъ-минлашга оид дастлабки хулосаларни чикаришдан олдин, биз тижорат банкла-рида фоизли даромадлар ва эхтимолий йукотишларни бахолаш молиявий курсаткичларини, кредитлаш механиз-ми сифат курсаткичларидан хисобланган устама фоиз меъёрларини хамда кредит-лар микдорининг брутто активлардаги салмоFининг йиллар давомидаги динами-касини тижорат банк ташкилотлари ми-солларида, жумладан, ДАТ "Асакабанк" мисолида тахлил этишимиз мумкин.

2-жадвалнинг куйидаги 1 - расм чизикли узгаришлардан куриниб ту-рибдики, банкнинг кредит куйилмалари йилдан-йилга ортиб бориши кузатилган. Бу холат банкнинг жамият иктисодиётини кредитлашдаги имкониятлари кенгайиб бораётганлигидан далолат беради.

1 Изох;Молиявий хисобот даврлари хар бир йил санасининг 1-январ холатига деб каралсин.

Кредит муносабатларининг самарадор-лиги курсаткичларидан бири банкнинг кредит амалиётларидан олинган фоизли даромади хисобланади.

Банкнинг фоизли даромад

курсаткичлари динамикаси тахлил этил-ганда, банкнинг иктисодиётни кредитлашдаги роли йилдан-йилга ортиб олинган фоизли даромадлар ортиб бориши кузатилган.

Банкда эхтимолий йукотишларга захиралар ажратиш курсаткичи динамикаси тахлил этилганда, 2003 йилда бу курсаткич микдори олинган фоизли да-ромаднинг 31,2% ни, соф фоизли даро-маднинг 45,8% ни ташкил этган булса, бу курсаткич микдори йиллар давомида усиб бориб, 2008 йил 1 январ холатига жами фоизли даромаднинг 31% ни, соф фоизли даромаднинг эса 91% ни, 2011 йил 1 январ холатига эса жами фоизли даромаднинг 37.4% ни, соф фоизли даромадга нисбатан 1,22 баробарга ортганлиги кузатилган.

Шунингдек, банкда эхтимолий йукотишларни бахолаш курсаткичи 2008 йилда 2003 йил курсаткичига нисбатан 3,31 баробарга, 2009 йил 1 январ холатига 2008 йил холатига нисбатан 40% га, 2011 йил 1 январда 2010 йил 1 январ холатига нисбатан 6.45 баробарга ортганлиги кузатилган, (3-расм).

ДАТ "Асака" банкда олинган фоизли даромадларнинг кредит маблаFларига нисбатан салмоFи. 2008-2010 йиллар-

V_/

2 - расм.

ДАТ " Асака" банкнинг фоизли даромадлари динамикаси1.

3 -расм.

ДАТ "Асака"банкда эхтимолий йук,отишлар бах,оланиши динамикаси2.

1

2

Изох; Молиявий хисобот даврлари хар бир йил Изох; Молиявий хисобот даврлари хар бир йил

санасининг 1-январь холатига деб каралсин. санасининг 1-январь холатига деб каралсин.

да банк фаолиятида кредит маблаFлари куйилмаларининг энг юкори микдори кайд этилган.

2008 йилда кредит маблаFлари куйилмаси банкда 630.139,7 млн.сумни ташкил этган холда, олинган фоизли даро-маднинг бу даврга нисбатан салмоFи 6,8% ни, 2009 йилда 806.434,0 млн.сумни ташкил этгани холда олинган фоизли даро-маднинг бу даврга нисбатан салмоFи 7,9% ни, 2011 йил 1 январь холатига эса 2010 йил учун кредит куйилмалар микдори 1.521.208,0 млн.сумни ташкил этгани холда, олинган фоизли даромаднинг бу даврдаги салмоFи 13,7%ни ташкил этган.

Келтирилгантахлиллар ДАТ"Асака"банк фаолиятни бир текисда ривожланиб бо-ришида кредит ва ундан олинадиган даромадининг хиссаси юкорилигини курсатади. ДАТ "Асака" банк фаолияти-да соф фоизли даромадларнинг кредит куйилмаларига нисбатан 13,7% ни ташкил этиши мазкур йуналишда банк учун катта имконияларнинг мавжудлигидан далолат беради. Банк келажакда, биринчидан ар-зон кредит манбага эга булиб даромадлик даражасини бир неча бараваргача оши-риши, иккинчидан, умумий даромадлар таркибида кредит куйилмаларни ошириш хисобига купайтириб банк рентабеллиги-ни янада юкори килиши мумкин.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. - Узбекистон-бозор муносабатларига утишнинг узига хос йули. - Т.: « Узбекистон» 1993.-110-116 б

2. Каримов И.А. - Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида.-Т.: «Узбекистон» 1995.-225-226 б.

3. Каримов И.А.-Узбекистон буюк келажак сари.-Т.:«Узбекистон»,1998.-160 б.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг «Банк тизимини янада ислох килиш ва эркинлаштириш чора - тадбирлари туFрисида»ги 2005 йил 15.04. ПК-56-сон карори.

5. Каримов И.А. - Инсон манфаатлари устиворлигини таъминлаш - барча ислохот ва узгаришларнинг бош максадидир. - Т.: Узбекистон НМИУ, 2008.-31б.

6. Каримов И.А.- Жахон молиявий -иктисодий инкирози, Узбекистон шарои-тида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: Узбекистон НМИУ, 2009.

7. И.А.Каримовнинг 2009-2010 йиллардаги мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг энг устивор йуналишларига баFишланган Вазир-лар Махкамаси мажлисидаги маърузалари.

8. Банкларнинг кредит ва депозитлари буйича фоизлар хисоблаш Тартиби туFрисида Низом.-Т.: 1998 . 2.12.

9. Тижорат банклари ликвидлигини бошкаришга булган талаблар туFрисида Низом. - Т.: 1998 . 2.12.

10. Тижорат банкларининг кредитлар буйича фоизларни устирмаслик сиёсати туFрисида Низом.- Т.: 1998. 2.12

11. Узбекистон Республикаси тижорат банкларида бухгалтерия хисоби учун хисоб вараклар режаси.- Т.: 1999 . 13.07.

12. Тижорат банклари кредит сиёсатига куйиладиган талаблар туFрисида Низом.- Т.: 2000 . 2.03.

13. Узбекистон Республикаси банкларида кредит хужжатларини юритиш тартиби туFрисида Низом. - Т.: 2000 . 2.03.

14. Узбекистон Республикаси банкларида статистик хисоботни ташкил этиш Коидалари.-Т.: 2002. 5.10.

15. Узбекистон Республикаси статистик маълумотлари 2002—2011й.й.

V_/

16.Узбекистон Республикаси Марказий банк статистик ахборотномаси газета-си ва Бозор ва пул кредит журнали маълумотлари асосида:

17.Ансофф.И. Стратегическое управление / Сокр.пер. с англ. Науч.ред. и авт. предисл. Л.И.Евенко.- М.: Экономика,1989.

18.Богомолов С.М. Процент за кредит.-М.: Финансы и статистика,1990.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

19.Бевентер Э., фон Хампе Й. Основные знания по рыночной экономике. - М., 1992 год

20.Ачкасов. А.И. Активные операции коммерческих банков.- М.: «Консалт-банкир» 1994. -21-36 с.

21.Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник.- М.: Финансы и статистика, 1996.

22.Боумен К. Основы стратегического менеджмента / Пер. с англ. Под ред.Л.Г.Зайцева, М.И. Соколовой.- М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997.

23.Гамза В.А., Ткачук И.Б.Безопасность коммерческого банка: Учебно-практическое пособие.-М.: Издатель Шумилова И.И., 2000.

24.Абдуллаева Ш.З. Пул, кредит ва банклар. Узбекистон Республикаси Банк-Молия академияси. «Молия». - Т.: 2000.- 114-122 б.

25.Гамза В.А. Проблемы выявления, пересечения и раскрытия и раскрытияне-насильтвенных преступных посягательств на безопасность коммерческого банка// Российская юридическая доктрина в XXI веке: проблемы и пути их решения.: Научно-практическая конференсия (Саратов,2001) Под. ред. А.И.Демидова. Саратов.: СГАП, 2001.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.