Научная статья на тему 'Мамлакат иқтисодиётда молия-кредит тизимида тижорат банк кредитларининг ролини баҳолаш'

Мамлакат иқтисодиётда молия-кредит тизимида тижорат банк кредитларининг ролини баҳолаш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
328
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исаков Ж.

Иқтисодий тараққиёт жамият ҳаётининг асоси ва умуминсоний фаолият ҳисобланган ишлаб чиқариш ва унинг шахсий инсоний омилига хизмат қилувчи инфратузилма тизимининг ўзаро боғланган ва узвийликда ҳаракатланишига боғлиқ. Амалиётда бу узвийлик маҳсулот ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш ва маблағлар айланиши жараёнларида вақтлар ўртасидаги тафовут туфайли бузилиши кузатилади. Узвийлик таъминланиши учун фаолиятни қўшимча молиялаш зарурияти юзага келади. Бу зарурият асосан кредит муносабатлари билан тартибга солинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Мамлакат иқтисодиётда молия-кредит тизимида тижорат банк кредитларининг ролини баҳолаш»

V_/

Исаков Ж.

и.ф.н., доцент катта илмий изланувчи

МАМЛАКАТ ИЦИСОДИЁТДА МОЛИЯ-КРЕДИТ ТИЗИМИДА ТИЖОРАТ БАНК КРЕДИТЛАРИНИНГ РОЛИНИ БАДОЛАШ

Иктисодий тараккиёт жамият цаётининг асоси ва умуминсоний фаолият цисобланган ишлаб чикариш ва унинг шахсий инсоний омилига хизмат килувчи ин-фратузилма тизимининг узаро боманган ва узвий-ликда царакатланишига ботик. Амалиётда бу узвий-лик мацсулот ишлаб чикариш, хизматлар курсатиш ва мабла*лар айланиши жараёнларида вактлар уртасидаги тафовут туфайли бузилиши кузати-лади. Узвийлик таъминланиши учун фаолиятни кушимча молиялаш зарурияти юзага келади. Бу зару-рият асосан кредит муносабатлари билан тартибга солинади.

Фук,аролик х,ук,ук,ий муносабатлар ичи-да банк-мижоз кредит муносабатларининг роли бенихоя катта. Мамлакатимизда фа-ровон х,аёт сари куйилган к,адам, яъни пул-га асосланган бозор ик,тисодиётига утиш йулида банк тизимида олиб борилган ислохотлар натижасида бу масалалар бан-кларнинг кундалик фаолиятига айланиб колди.

Чунки, жалб килинган маблаFлар учун банклар бу маблаFлардан нафак,ат даромад олиш, балки маблаFларни к,арздорлардан уз вак,тида к,айтариб олиш чора-тадбирларини куришлари лозим, акс х,олда банклар-да даромадлиликка салбий таъсир этувчи холатлар келиб чик,иб, банкларнинг мижоз-лар хамда кредиторлар олдидаги мажбури-ятини бажараолмай банклараро рак,обатда уз мавк,еини йукотиб куйиш хавфи келиб чик,ади. Бундай хавф халк,аро молия-вий муносабатларга киришган мамлакатлар ик,тисодиётига таъсир этувчи глобал муам-мони келтириб чик,арувчи асосий сабаблар-дан бири эканлигини айни пайтда дунёнинг энг илFор мамлакатлари ик,тисодиётида юзага келган халк,аро молиявий инк,ироз хам курсатиб турибди.

Банклар, уз мажбуриятларини лозим да-ражада бажаришлари хамда банклараро рак,обатдаги мавк,еини сак,лаш учун фаоли-яти давомида омонатчилар ва акциядорлар манфаатини кузлаган холда амалдаги к,онун ва меъёрий хужжат к,оидалари асосида иш юритишлари ва сифатли хизмат курсатиш оркали доимо даромад микдорини ортириб боришлари лозим.

Маълумки, кредит амалиётларидан олин-ган фоизли даромадлар банк жами даро-мадининг салмок,ли хиссасини ташкил эта-ди. Банк даромадининг бу манбайи кре-дитлаш жараёнининг к,ай даражада сифатли олиб борилишига боFлик1. Айнан шу-нинг учун хам, фикримизча, банкларда кредит муносабатлари юзага келган такдирда тахлилларга асосланиб ок,илона бошк,арув карорини кабул к,илиш банк фаолиятида мухим рол уйнайди. Чунки, кредит амалиётларидан олинган даромадлар тижорат бан-клари жами даромади таркибида фоизли даромад сифатида салмок,ли хисса кушувчи хизмат тури булиш билан бир к,аторда, банк даромадлилигига салбий таъсир этиш дои-раси юк,ори булган амалиёт хамдир.

Иктисодиётнинг хизмат курсатиш соха тизими фаолиятида кредитнинг роли ва

1-расм.

Мамлакатдаги ЯИМ динамикаси, (млрд/сум).

ЯИМ млрд.сумда

90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000

77750,6

61831.2

48097,0

36839,4

28186,2

15210,4 20759,3

7450,2 9837.8 1226Ц)

2002Й 2003Й 2004Й 2005Й 2006Й 2007Й 2008Й 2009Й 201Ой 2011Й

■ ЯИМ млрд.сумда

2-расм.

Мамлакат ик,тисодиётидаги кредит ^уйилмалари (миллиард сум).

Кредит куйилмаларининг умумий микдори, млрд.сум

18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0

15652,0

2030,3

2781,4 3409,8 3853'3 4104'°

4767,4

2002Й 2003Й 2004Й 2005Й 2006Й 2007Й 2008Й 2009Й 201Ой 2011Й

I Кредит куйилмаларининг умумий мивдори, млрд.сум

3 - расм.

Мамлакатдаги ЯИМ даги кредит маблатларининг улуши, (фоиз х,исобида).

ЯИМ га нисбатан % *исобида

19.8 16,9 17,3 17Я 18,6

20,1

2002Й 2003Й 2004Й 2005Й 2006Й 2007Й 2008Й 2009Й 201Ой 2011й

I ЯИМ га нисбатан % *исобида

V_/

унинг самарадорлигини ошириш масала-ларига доир илмий асосланган амалий та-клифлар ишлаб чик,ишда банклар фаолияти-да кредит портфелининг тармок, хусусияти-ни, кредит маблаFларининг мамлакат ЯИМ даги улушлари динамикасини тахлил к,илиб чик,ишимиз, шунингдек банкларнинг кре-дитлаш фаолиятида юзага келиб, кредит му-носабатлари самарадорлигига салбий таъ-сир этаётган омилларни аник,лаш ва улар-дан мухофазаланиш ёхуд уларнинг кредит муносабатларига булган салбий таъсирини камайтиришга к,аратилган илмий асосланган амалий таклифлар ишлаб чик,иш учун энг аввало банкларнинг молиявий хисобот курсаткичлари мисолида омилли тахлил этиш мак,садга мувофикдир.

Банк кредитлари микдорининг ЯИМга нисбатан улушининг ортиб бориши, бирин-чидан, ик,тисодиётнинг кредит маблаFларига булган эхтиёжларини к,ондириш имкони-яти банкларда ошиб бораётганлигидан ва ик,тисодий усиш учун кулай вазият юзага келаётганлигидан далолат беради. Иккин-чи томондан, жамиятдаги ишлаб чик,ариш кредит маблаFларига таяниб к,олганлигини, яъни субъектлар фаолиятида ишлаб чик,ариш ва маблаFлар айланишида муам-молар юзага келаётганлигидан далолат беради. Буни айни пайтда халк,аро молиявий инк,ироз сабаблари хам тасдик,лаб турибди.

Айнан шунинг учун хам фикримизча, кредит муносабатлари самарадорлигини таъ-минлаш мухим вазифалардан хисобланади. 2008 йилда ялпи ички махсулотнинг усиш суръатлари 9% ни, саноатда 12,7% ни, жумла-дан истеъмол товарлари ишлаб чик,аришда 17,7% ни ташкил этган булса, хизмат курсатиш хажми 21,3% га усган.1 2009 йилда эса мамлакатимиз ЯИМ ида ишлаб чик,ариш улуши 2000 йилга нисбатан -24% га, транспорт ва алок,а сохалари улуши 7.7% дан 24 % га ошган булса, к,ишлок, хужалигининг улуши 30,0% дан 18,0% га камайган.2 Бу усиб бориш 2002 йил курсаткичларига нисбатан 2009 йилда 546 фоизни ташкил этган

1 И.А.Каримов. "Жахон молиявий-ик,тисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари" -Т.: -"Узбекистон" -2009.15б.

2 И.А.Каримов. "2009 йилнинг асосий якун-лари ва 2010 йилда Узбекистонни ижтимо-

ий - иктисодий ривожлантиришнинг энг мухим устивор йуналишларига баFишланган Вазир-лар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси".- Т.: "Халк, сузи" -2010 й. 30.01.

булса, 2011 йилда бу курсаткич 2002 йил курсаткичларига нисбатан 943 фоизни, 2010 йил курсаткичларига нисбатан 108.3 фоизни ташкил этиб, ялпи ички махсулотнинг усиш суръатлари 8.3% ни, саноатда 6.3 % ни, пул-ли хизмат курсатиш хажми 16.6 % га усган3. Кредит куйилмалари микдорида хам тахлил этилаётган даврда усиб бориш кузатилган булса-да, кредит куйилмаларининг ЯИМ даги салмоFида нотекис булса-да, пасайиб бориш тенденцияси кузатилган

Мамлакат ЯИМ хажмида кредит маблаFлари самарадорлигини таъмин-лаб бориш, куп жихатдан банклар фаоли-ятига ва кредит маблаFларидан фойдала-ниш самарадорлигига, яъни муносабат-нинг самарали якунланишига боFлик1. Чун-ки, кредит муносабатлари таваккалчилик хатари юк,ори булган амалиёт булгани учун хам, банклар соFлом фаолият юритиши ва банк хавфсизлигини таъминлаш нук,таи на-заридан фаолияти давомида кредит самарадорлигини таъминлаш нук,таи назаридан хукукий ва ик,тисодий саводхонлик нуктаи назаридан кредитлашда ок,илона бошкарув карорларини кабул килиб, унинг ижроси юзасидан самарали мониторинг утказиб бо-ришлари давр талабидир.

Жадвал курсаткичлари асосида тай-ёрланган диаграммалардан куриниб ту-рибдики, кредит маблаFларининг усиб бориши кейинги йилларда 2002 йил курсаткичларига нисбатан мутлак, усиб бо-риб, 2009 йилда 8558.2 миллиард сумни ташкил этган. Яъни бу курсаткич 2002 йил курсаткичига нисбатан 225,3 фоизга усган булса, кредит куйилмаларининг ЯИМ даги салмоFида 2002 йил курсаткичларига нисбатан 17,5 ф.п. га, 2011 йилда эса бу курсаткич 15652,0 миллиард сумни ташкил этиб, 2002 йил га нисбатан 15,2 ф.п., га ка-майиши, 2010 йил курсаткичларига нисбатан эса кредит куйилмалар микдорида усиш 135,6 фоизга ортиш кузатилиб, 15652,0 миллиард сумни ташкил этган булса, кредит куйилмаларининг ЯИМ даги салмоFида 2010 йил курсаткичларига нисбатан 1,5 ф.п. га ортиши кузатилган,

Бу холат икки нарса билан изохланиши мумкин. Биринчидан, мамлакат ик,тисодиёти янада эркинлашиб, ишлаб чик,ариш ва

3 Узбекистон Республикаси статистик ахборот-номаси маълумотлари асосида муаллиф томони-дан хисобланган.

маблаFлар айланишида тафовут юзага кел-май узвий бир текисда усиб бориш асоси-да тараккий этиб бораётганлигидан далолат берса, иккинчидан, банк ташкилотларининг иктисодиётни кредитлашдаги фаолиятининг самарадорлиги пасайиб бораётганлигидан далолат беради. Бу холатга аниклик кири-тиш учун банкнинг кредит фаолиятига доир курсаткичларининг тармок хусусиятларини урганиб чикишимиз лозим Айникса кишлок хужалиги, моддий-техника таъминотига бе-рилган кредитлар микдорининг йиллар да-вомида нотекис булса-да, усиб бориши ку-затилган. Саноатни кредитлаш фаолияти-да 2003 йилга нисбатан кейинги 2006-2008 йиллар давомида камайиб бориш кузатил-ган булса, 2009 йилда бу сохани кредит-

лаш анча жонланганлиги ва лекин кейинги икки йилда, яъни 2010-2011 йиллар давомида 2003 йил курсаткичига нисбатан камайиб бориш тенденцияси кузатилган. Бу тармокларни кредитлаш микдори, хизмат курсатиш тизими тармокларини кредитлаш-га нисбатан каттарок микдорни ташкил эт-ган. Банк ташкилотларининг кредит порт-фелида хизмат курсатиш сохасининг савдо, транспорт, курилиш каби субъектлар фа-олиятини кредитлаш хам амалга оширил-ган. Лекин бу соха тизим субъектлари фаолиятининг айримларида кредитлаш микдор курсаткичларида камайиб бориш кузатилган булса, айримларида йиллар давомида усиб бориш кузатилган.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг «Банк тизимини янада ислох килиш ва эркинлаштириш чора - тадбирлари туFрисида»ги 2005 йил 15.04. ПК-56-сон карори.

2. Каримов И.А. - Инсон манфаатлари устиворлигини таъминлаш - барча ислохот ва узгаришларнинг бош максадидир. - Т.: Узбекистон НМИУ, 2008.-31б.

3.Каримов И.А.- Жахон молиявий -иктисодий инкирози, Узбекистон шаро-итида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: Узбекистон НМИУ, 2009.

4. И.А.Каримовнинг 2009-2010 йиллардаги мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг энг устивор йуналишларига баFишланган Ва-зирлар Махкамаси мажлисидаги маърузалари.

5. Узбекистон Республикаси Марказий Банкининг:

5.1. Тижорат банклари кредит сиёсатига куйиладиган талаблар туFрисида Низом.- Т.: 2000 . 2.03.

5.2. Узбекистон Республикаси банкларида кредит хужжатларини юритиш тартиби туFрисида Низом. - Т.: 2000 . 2.03.

5.3.Узбекистон Республикаси банкларида статистик хисоботни ташкил этиш Коидалари.-Т.: 2002. 5.10.

5.4.Узбекистон Республикаси статистик маълумотлари 2002—2011й.й.

5.5.Узбекистон Республикаси Марказий банк статистик ахборотномаси га-зетаси ва Бозор ва пул кредит журнали маълумотлари асосида:

6.Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник.-М.: Финансы и статистика, 1996.

7.Боумен К. Основы стратегического менеджмента / Пер. с англ. Под ред.Л.Г.Зайцева, М.И. Соколовой.- М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997.

8. Гамза В.А., Ткачук И.Б.Безопасность коммерческого банка: Учебно-практическое пособие.-М.: Издатель Шумилова И.И., 2000.

9. Абдуллаева Ш.З. Пул, кредит ва банклар. Узбекистон Республикаси Банк-Молия академияси. «Молия». - Т.: 2000.- 114-122 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.