CC BY
11
УДК 433
Т.Э. Телебаев
Эл-Фараби атындагы К,азщ улттыц университет1
РУХАНИ ЖА^ЫРУ ЖЭНЕ ¥ЛТТЫК; ТАРИХТЫ ЗЕРТТЕУДЩ МЕТОДОЛОГИЯСЫН ЖАН.АРТУ
Мацаладабyгiнгi тацда дуниежузшк гылым тарихында дэстYрлi жэне цазiргi методологиялыц багыттар вмiр суредь Дэстyрлi методологиялыц багыттардеп эволюционизм, диффузионизм, функционализм, позитивизм аталады. Ал ^азiргi методологиялыц багыттарга феноменология, этнометодологияжатады. Ал кейде методология ретшде айтылып журген вркениеттшк, модернизм мен постмодернизм, структурализм жэне т.б. макро немесе мегатеория дэрежесне де жетпейдЬ бурынгы методологиялыц багыттардагы кейбiр тужырымдардыц жасанды жалгасы гана болып табылатынын ескеруiмiз цажет.
ТYйiндi свздер: ^азiргi методология, эволюционизм, диффузионизм, функционализм,постмодернизм, цогамдыц модернизация
ДэстYрлi методологиялы; багыттарды ултты; тарихты зерттеу мен о;ытуда пайдалану мэселелерше ;ыс;аша то;тала кетешк. Булардыц шшде алгаш болып кец таралганы -эволюционизм. Эволюционизм -
биогеоценоздардан, сондай-а; таксондар мен тYрлерден туратын Жер биосферасыныц бiртiндеп прогрестi тYPде дамитындыгы туралы тугырнамалы; кез;арастар жиынтыгы. Чарльз Дарвиннщ биологияныц негiзгi концепциясы ретiнде пайда болып, негiзделiп дамыган жэне бYгiнгi тацда эволюцияныц синтетикалы; теориясы (ЭСТ) ар;ылы жацгыра тYскен эволюционизм дYниежYзiлiк тарихи YPДiстi жан-жа;ты сипаттауга толы; мYмкiндiк бермейдь Мэселен, эволюционизм бойынша Хетт, Ассирия жэне т.б. тарихи сахнадан шыгып калган кептеген халы;тар мен елдердщ дамуыныц то;тап ;алуын тYсiндiру мYмкiн емес. Ал ;аза; елi тарихына келетiн болса; оныц эволюционизм бойынша алганда, бiрiздi жэне Yздiксiз дамыгандыгы жeнiндегi тужырым шынды;;а ;айшы келедь Онда кептеген то;ыраулар, тiптi керi кетулер болгандыгы белгiлi. Буларды эволюционизм бойынша жаза беру тарихи шынды;ты бурмалау болып табылады. Сонды;тан де элi кYнге дейiн ;аза; тарихы дурыс жазылмай келедi жэне оныц кептеген ау;ымды мэселелерi бойынша шюрталастар да толастамай отыр. Жалпы тарихты, соныц iшiнде эсiресе ;аза; тарихын жазуда жаца кез;арастар мен парадигмалар керек. Ал оган ;ол жетюзу эволюционизмнен бас;а да методологиялы; багыттарды пайдаланганда гана мYмкiн. eйткенi олар непзшен алганда эволюционизмнiц кемшiлiктерi мен
бiржак;тылык;тарын ай;ындау мен дэлелдеу барысында дYниеге келген методологиялы; багыттар едь
Солардыц алгаш;ыларыныц бiрi болган диффузионизм - ;огамды; даму негiзi
мэдениеттщ бiр орталы;тан келесiсiне таралуы мен алмасуы YPДiсiнде деп есептейдi. Эволюционизмнен ерекшелт диффузионистер мэдениеттiц таралуына ец алдымен жаулаушылы;, сауда, отарлау эсер етл. Ал дамудыц iшкi факторлары содан кейiнгi орында, ягни екiншi ;атарда турады деп есептейдi. Бул методологиялы; багыттыц пайда болуында Yлкен рел ат;арган Фридрих Ратцель белгЫ бiр мэдениеттiц ;алыптасуында адамдардыц бешмделш, Yйренiсiп кететiн географиялы; ортасыныц мацызын баса керсетедi. Сол мэдениеттiц таралуында халы;тардыц ;оныс аударуын басты фактор ретшде ;арастырады. Ал мэдениеттi тiрi организммен салыстыра отырып, оны бас;а жерге сеуiп, есiрсе даму жолы бас;аша болады, адам мэдениеттi жасаушы емес, тек оны таратушы деп есептеген жэне мэдениет морфологиясы теориясын жасаган Лео Фробениус диффузионизмдi дамыта тYстi. Мэдениет элементi бiр жерде, бiрак рет пайда болып, содан соц Жер бетшщ бас;а айма;тарына таралады дей отырып, мэдени шецберлер теориясын жасаган Фриц Гребнер диффузионизмнiц тарала тYсуiнде Yлкен рел ат;арды. Материалды; мэдениет ескерткiштерi, салт-дэстYP, ДYниетанымдык; жэне дши сенiмдер негiзiнде Жер бетшдеп сегiз мэдени шецбердi ерекшелеген оныц идеялары кейiн еркениеттер туралы Шпенглер мен Тойнбидщ теорияларына ы;пал етл. Диффузионизм Австрия мен Германияда кец таралды. Одан соц Англияда Уильям Риверс,Грэфтон Эллиот-Смит, ал А^Ш-та Эдуард Сепир сия;ты зерттеушiлер дамытып, тарата тYстi. Диффузионизмнiц жацара, жацгыра тYсуiне норвегтiк зерттеушi Тур Хейердалдыц ежелп замандарда-а; халы;тардыц
трансмухитты; саяхаттар жасауы мYмкiн екендiгi туралы идеялары мен тэжiрибелерi Yлкен эсер еттi.
ЮелЪик ХажМММ №4-2018
К^рп к;аза^ жершщ бас^ыншылы^ шабуылдар мен отаршылды; алацы болып келгеш барлыгымызга белгiлi. Булармен ;атар оныц табиги-географиялы; жагдайы ежелден-а; Азия елдершщ гана емес, Шыгыс пен Батыстыц сауда жэне мэдени байланыстарыныц басты аймагы болгандыгы да аньщтала тYсуде. Оныц ай;ын дэлелi ежелгi жэне ортагасырлы; кезецдерде дYниежYзiлiк келемде Yлкен рел ат;арган ¥лы Жiбек жолыныц ;аза; жерi ар;ылы етуi. Одан ертерекке YЦiлсек ;аза; жерi аргы отаны
болган жэне урпактарыныц негiзгi белiгi осында калган, арийлердщ Еуропага, оцтYстiк-батыс Азияга, YндiстанFа ;оныс аударуы, олардыц урпа;тары са;тардыц Алтай мен Шыцжаннан бастап, Фракияга дейiнгi улан гайыр аума;ты мекендегендiгi, сол аумакка кейiнде ие болган ;ыпша;тардыц, тiптi кене тYрiктердiц де тарихыныц толы; жазылмай отыргандыгы осы диффузионизмдi методологиялы; багыт ретшде
колданбауымыздан болып отыр. Моцгол жэне жоцгар шап;ыншылы;тары мен олардыц салдарлары туралы, тiптi орыс отаршылдыгы женшдеп кептеген мэселелердiц ай;ын болмауы, толы; зерттелмеуi де осыган байланысты екендтн тYсiнгенiмiз жен. Каза; тарихын Каза;стан Республикасы
шецберiнен асырмауга тырысудыц езi диффузионизмдi бiлмеуден, сол себепт де тарихи уа;ыттыц тарихи кецктжт езгертiп отыратынын, ягни белгiлi бiр кезецдерде ;аза; тарихыныц территориялы; ау;ымыныц одан кецейiп, ал кейде тшт тарылып отыргандыгын, тYсiнбеуден болып отыр. Бул аталган мэселелердi терещрек зерттеу барысында диффузионизмдi методологиялы; багыт ретiнде устанганда гана кептеген мэселелердщ ай;ындала, ал ;аза; тарихыныц шынайылы; дэрежесi арта тYседi.
Келесi бiр дэстYрлi методологиялы; багыт -функционализм. Оны кейiнгi кездерi ;урылымды; функционализм деп те атайды. Оныц бастап;ы негiзiн салушылар Огюст Конт, Герберт Спенсер, Эмиль Дюркгейм болды. идеялары мен теорияларына сYЙенедi. Курылымды; функционализмдi
негiздеушiлердiц жэне алгаш;ы
дамытушылардыц бiрi Англиялы; Бронислав Малиновский болды. Ол Тыны; мухитындагы Тробрианд аралдарыныц, ал Рэдклифф- Браун Бирманыц жагалауына жа;ын Андаман аралдарыныц тургындарын зерттеу барысында ;огамды немесе мэдениеттi зерттеу барысында оларды бiртутас, бYтiн нэрсе ретшде ;арастыруымыз ;ажет. Сонда гана олардыц мацызды институттарын тYсiнiп, олардыц мYшелерiнiц нег бас;аша емес, дэл солай ездерш устайтынын угындыра аламыз, - дейдь Олар мысалы, кейбiр ;огамдардыц дiни
сенiмдерi мен эдет-гурпын талдау барысында, ;огамныц эртYрлi белiктерiнiц бiр-бiрiмен тыгыз байланыста дамитынды;тан, оларды бас;а да институттармен байланыста ;арастырамыз. Когамныц элеуметтiк ;ызметшщ тYрiнiц немесе институтыныц функциясын зерттеу - оныц ;огамныц емiр-тiршiлiгiн ;амтамасыз етуге ;ос;ан Yлесiн талдау деген сез, - деп есептейдi бул зерттеушыер. Мiне осылайша кез-келген мэселенi зерттеу барысында оныц ;урылымды; белшектерiнiц ;ызметш талдай отырып зерттеу гана шынайылы;;а ;ол жеткiзуге мYмкiндiк беретiндiгiн баса керсететш жаца кез;арастар жYЙесi ;алыптаса бастады.
Курылымды; функционализм - ;огам эр;айсысы езiндiк ;ызмет (функция) ат;аратын ;урылымдары бар элеуметтiк жYЙелерден турады деп есептейдi. Оныц методологиялы; багыт ретiнде дамитYсуiнде америкалы; зерттеушi Толкотт Парсонс езшдж рел ат;арды. Курылымды; функционализмнiц басты идеяларыныц бiрi «элеуметтж тэртш» идеясы. Муныц басты мэш - кез-келген жYЙенiц езiнiц тепе-тецдтн са;тауга умтылуы, езiнiц эртYрлi элементтерi арасында келiсiмге ;ол жеткiзуi болып табылады. Парсонстыц тужырымы бойынша ;огамныц емiр сYPуiнiц жалпы механизмдерш бiртутас жYЙе ретiнде ;арстыру, ондагы эрбiр элементтердiц релi мен орнын, ;огамдагы жеке тулга жэне мэдениет сия;ты элеуметтiк жYЙелермен байланыста зерттеу ;ажет. Ол элеуметтiк жYЙедегi, ец алдымен ;огамдагы тура;тылы;тыц ;алыптасуыныц непздерше терец талдау жасалатынын керсеттi. Курылымды; функционализмнiц одан эрi дамуына Роберт Мертон Yлкен Yлес ;осты. Ол функционалды; талдаудыц Рэдклифф-Браун пен Малиновский усынганнан герi кYPделi жолын жасапды. Мертон функцияны ай;ын жэне бYркемелi деп екi тYрге белдi. Мунымен ;атар ол дисфункция угымын енгiзедi. Элеуметтж ;ызметтщ дисфункционалды аспектiлерiн, ягни ;огамныц бiртутастыFына ;ауып тендiретiн ;ырларын зерттеу ^жет^Нн де керсетл. Екi тYрлi дiндi, немесе тшт бiр дiннiц эртYрлi багыттарын устанатын топтардыц эрекеттерi ау;ымды элеуметтж к;ак;тыFыстарFа, кейде ;огамныц белiнуiне алып келетiн жагдайларды да тудыруы мYмкiн екендiгi туралы айтады. Сейтiп ол ;урылымды; функционализмдi бYгiнгi тацдагы ;огамды; ;атынастарды зерттеу барысында пайдалану жолдарын ай;ындай тYстi. Батыс Еуропалы; элеуметтануда ;урылымды; функционализм саяси тарихты, элеуметтiк тарихты, соныц iшiнде эсiресе ;ылмыстар тарихын, отбасы мэселелерiн, элеуметтж стратиграфияны зерттеуде кец ;олданылды. Курылымды; функционализм бYгiнгi тацда да жетекшi
методологиялы; багыттардыц 6ipi ретiнде са;талып отыр.
ДэстYрлi методологиялы; келесi багыт -позитивизм. Х1Х г. 30-40 жылдарында пайда болган бул методологиялы; багытты негiздеушi Огюст Конт деп есептеледi. Ол элем туралы адамзатты; бiлiмдi ею топ;а: позитивтi жэне спекулятивтi деп беледь Позитивтi бiлiм теориялы; жолмен алына отырып, тэжiрибе ар;ылы тексеруден етш барып жина;талады. Ал спекулятивт бiлiм а;ыл-ой ар;ылы жина;тала отырып, тэжiрибелiк тексеруден еткiзуге келмейдi, сонды;тан оныц шынайылыгын ай;ындау мYмкiн емес. Сонды;тан да метафизикалы;, немесе теориялы; философиялы; теориялар мен iлiмдер гылымныц дамуына кедергi келтiретiндiктен, гылымнан шеттетiлуi керек,-деп жариялады.
Позитивизмнiц ;алыптасуы мен дамуына Джон Милль (1806 - 1873) мен Герберт Спенсер (1820 - 1903) Yлкен Yлес ;осты. Жалпы алганда позитивизм ез дамуында махизм, неопозитивизм жэне постпозитивизм кезецдерш бастан еткердi. Осы сатылардан ете отырып, жетiле тYсуi, эаресе гылыми жэне технологиялы; прогреске сешм бiлдiруi методологиялы; багыт ретiнде ;алыптасып, бYгiнгi тацныц езiнде кец таралуына ы;пал еттi. Ендi тацда басымды;;а ие болып
отырган методологиялы; багыттыц бiрi -феноменологияFа то;талайы;.Феноменология гылыми-философиялы; багыт ретiнде ХХ г. басында пайда болды деп есептеледь 1900-1901 жылдары Эдмунд Гуссерлдiц логикалы; зерттеулерi, Александр Пфендердiц ерiк феноменологиясы, Макс Шелердiц
трансенденталды жэне психологиялы; эдiс туралы ецбектерi жары; кердь Yшеуi Yш ;алада Э. Гуссерл Галлада, А. Пфендер -Мюнхенде, ал М. Шелер Йенде доцент ;ызметтерш ат;аргандарына, бiрiн бiрi
танымайтынды;тарына ;арамастан олардыц кез;арастары, эсiресе «психологиялы;» жэне «трансенденталды» угымдары философияныц эдiстерi мэселесi келемшде бiршама пiкiрталастардыц ар;ауы болды. Бул Yшеуi Германиядагы гана емес, кешшрек Франциядагы, Белгиядагы, тiптi Америкадагы философтар ат салыс;ан жаца ;озгалыс;а тYрткi болды. Зертеушiлер жалпы
феноменологияныц пайда болу жэне ;алыптасуы мен даму сатыларын Э. Гуссерльдiц емiрi мен ;ызме™мен байланыстыра сипаттайды. Бул бекер емес едь вйткенi ол бул методолгиялы; багыттыц ;алыптасуында басты тулга болды.
Феноменологияныц бiрiншi кезец бiрiншi дYниежYзiлiк согыстыц басталуына тура келдь Бул кезецде Э. Гуссерльдщ гылыми жетiстiктерi
мен жеке ;ызмет мацызды рел ат;арды. Жогарыда аталган ецбегi жарияланганнан кейiн, 1901 жылы ол Геттинген университетiнде профессор болып тагайындалды. Сонда ол 1916 жылга дейiн жумыс iстедi. Согыс басталганнан кейiн оныц шэкiрттерi майданга кетл. Согыстыц басталуынан бiр жыл бурын Э. Гуссерльдiц «Таза феноменологияныц иедеялары» атты екiншi келемдi ецбегiнiц бiрiншi белiмi жарияланды. Зерттеушiлер бул ецбектщ шыгуымен феноменологияныц бiрiншi кезецi ая;талып, Э. Гуссерльдiц кез;арасында жацаша ойлар, бетбурыстар пайда болып, феноменология тарихыныц екiншi кезецi басталды деп есептейдь
Жалпы алганда, Э. Гуссерльдiц Геттингендеп алгаш;ы кездердегi жагдайы ете жа;сы бола ;оймаган. Факультетке багынбайтын жеке кафедрасыныц болганына, экстроординарлы; профессор аталганына ;арамастан оган факультеттегiлер ;арсы болып, оныц ординарлы; профессор атагын алуына мYмкiндiк бермедi. Алгаш;ы кездерi оныц дэрктерше аздаган гана студенттер келетш болды. Сонды;тан ол кепшiлiктiц арасында бедел жинауга тиiстi болды. Мше осы жагдай оныц жацаша ойлауына, жаца гылыми багыт ашуына умтылысын тудырды. А;ыры ординарлы; профессор атагын алды. Оныц дэрiстерi о;ылатын аудитория тола бастады. Бiрак 1916 жылы Э. Гуссерль Фрайбургке ауысты. Сейтш феноменологияныц
;алыптасуыныц екiншi кезец басталды Алгаш;ы кезде ондагы жагдай Геттингендеп алгаш;ы уа;ыттарга у;сас болды: студенттер аз, таныс емес орта. Мунда ол мYлде белек орта жина;тауга тиiс едi. Дегенмен, бiртiндепЭдит Штайн, Мартин Хайдеггер сия;ты шэюрттер жинала бастады. Бiрнеше жылдан кешн жаца ортаны топтастыра алды. 1921-1923 жылдары оныц семинарларына бас;а ;алалардан студенттер мен жас философтар келе бастады. Феноменологияныц ерлеу YPДiсi басталды. 1929 жылы Э. Гуссерльдщ трансенденталды логика туралы ецбеп жарияланды. Ол бул кез;арасын езшщ дэрiстерiнде дамытып, насихаттап отырды. Лондонга, Амстердамга, Парижге дэрктер о;уга барып, феноменология туралы ойларын жариялап, насихаттады. 1936-37 жылдары ол «Еуропа гылымыныц дагдарысы жэне трансценденталды
феноменология» атты ецбегiн жазды. Мунымен феноменологияныц Yшiншi кезецi басталады. Бiрак бул кезецде Э. Гуссерльдiц егде тарт;ан жэне феноменологияныц ы;палы бэсецдеген едi. 1938 жылы Э. Гуссерль ;айтыс болды. Лувендегi Философия институтыныц директоры Ноэль Фрайбургтегi Э. Гуссерльдщ ;олжазбаларын жинатып алдырады. Ол 30000 беттж ;олжазба болып шы;ты. Оларды реттеу
жэне баспага дайындау жумыстары жYргiзiлдi. Соныц барысында 1950 жылдан бастап, бул ецбектер жариялана бастады. «Гуссерлиана» деген атпен белгiлi болган бул ецбектердщ 11 томы жары; кердь Бул феноменологияныц келесi кезецш бастап бердь
Жалпы феноменологияныц алдымен философиялы;, кейiнiрек метологиялы; багыт ретiнде танылуы бiрден бола ;ойган жо;. Ол туралы бул багытты негiздеушiлердiц емiрi мен ;ызметше жэне сол кезецдердщ ерекшелiктерiне арнайы то;талган дурыс. Бул жерде Бiз тек оныц кейбiр мэселелерiне гана то;таламыз.
Феноменологияныц мацызды курамдас белiмi феноменологиялы; психология кещстжтж-уа;ытты; шынды;ты, EGO - ягни толгандыратын, кабылданатын, ойлантатын, жетектейтiн кабылет - ;асиет бар нэрсе ретшде, езiнiц зерттеу обьектiсi ретiнде карастырады.
Феноменология термин алгаш И.Г. Ламберттiц «Жаца органон» атты 1764 жылгы ецбепнде кездеседi. Онда феноменология «кез керерлж дYниелер туралы iлiм» магынасында айтылады [1]. И. Кант Ламбертке жазган хаттарыныц бiрiнде «негiзгi феноменология» угымы колданылган жэне оны метафизикалы; пэн ретшде айтып еткен екен. Ал Г.Ф. Гегельдщ «Рух феноменологиясы» атты ецбепнде
феноменологияны сананыц тэжiрибесi туралы Ым ретiнде сипатталган[2]. Феноменология тек ХХ гасырда гана ;^рп философиялы; ойдыц жетекшi багытына айналды. Оныц непзш салушы 1859-1938 жылдары емiр сYрген Эдмунд Гуссерль. Э. Гуссерль рационализмд^ интуитивизмдi, эмпиризмдi сынай келе сана феноменологиясын негiздейдi. Оныц «Логикалы; зерттеулер» (1900/01 жж.), «Таза феноменология мен феноменологиялы; философияга идеялар» (1913), «Еуропалы; гылымныц дагдарысы жэне трансценденталды феноменология» жэне бас;а ецбектершде бул тужырым методологиялы; багыт дэрежесше кетерiледi [3-5]. Сонды;тан да «Жаца философиялы; энциклопедия» атты ецбекте: «Феноменология Гуссерля - широкое, в потенции бесконечное поле методологических, а также гносеологических, онтологических, этических, эстетических, социально-
философских исследований любой темы философии через возврат к феноменам сознания и их анализу. Главные принципы и подходы гуссерлевской феноменологии, в основном сохраняющие свое значение на всех этапах ее эволюции и при всех оговорках признаваемые в различных (хотя и не во всех) модификациях феноменологии как
направления», - деп керсетыген [6, 217] .
Тжелей тэжiрибеге, болган о;игага ;айта орала отырып, феноменология элемдi оныц санадагы бейнесi, ягни феномен ретшде ;арастырады. Бул феноменология сырт;ы элемнiц емiрiн жо;;а шыгарады деген сез емес. Феноменология шынайы болмыс туралы еш;андай тужырымдар жасамайды.
Зерттеушiлер муны феноменологияныц принципт багыты деп те керсетедi. «Феномендердi зерттеу, - дейдi олар, -феноменологиялы; тургыда бiздiц табиги жагдайымызда ектемдiк ететiн болмыстыц «метафизикалы;» алгышарттарынан еркiн, бiздiц нейтралды-теориялы; талдау жолына тYсуiмiзге мYмкiндiк бермейдi. Сана туралы Гуссерлдж iлiмнiц негiзiн интенционалдыльщ, яFни сананы пэнд1к салыстыру идеясы ;урайды. Бiр нэрсенi кез-келген тану, мойындау феноменологияда «толганыс», езiнiц ;урылымы бойынша интенционалды дYние ретiнде ;арастырылады», - дейдi [7, 79]. Феноменологияны методологиялы; багыт ретiнде «феномендер туралы Ым» деп ;ана багалап, аны;тама беру жэне оны психология, дш мен онтология философиясы, жекелеген жаратылыстану гылымдары философиясы, тiптi тарих философиясы ретшде ;арастыру оныц мэнi мен мазмунын толы; сипаттауга мYмкiндiк бермейдi.
ОныБiзфеноменологияныметодологиялык;баFы третiнденегiздеген Э.
ГуссерльдiцезтYсiндiрмесiненкеремiз: «чистая, или трансцендентальная феноменология получит свое обоснование не как наука о фактах, но как наука о сущностях (как наука „эйдетическая"}, как наука, которая намерена констатировать исключительно „познания сущности" — никакие не „факты". Соответствующая редукция — редукция психологического феномена до чистой „сущности", или же в выносящем суждения мышлении редукция фактической
(„эмпирической") всеобщности до всеобщности „сущностной" - есть редукция эйдетическая» [4,
3].
Бай;ап отырганымыздай феноменология на;ты фактыны гана феномен ретшде ;арастырудан бас тарта отырып, оныц мэш мен мазмунын тануды басты деп есептейдь Соныц непзшде Э. Гуссерль феноменологияны барлы; гылым салаларына, жалпы танымга негiз болатын эмбебап философиялы; кез;арастар жиынтыгы ретiнде усынады [8]. Ол гылыми зерттеулер жYргiзудегi феноменологиялы; редукцияныц мацызын ерекшелей отырып оныц Yш тYрi бар екендiгiн де бай;атады. Олар сырт;ы элемге ацгалды;пен ене бермей, назарды санадагы актыге (ойга, уайымга) шогырландыру керек,-дейдi жэне оны феноменологиялы;-
психологиялы; редукция деп атайды. Бул
бiрiншi тYрi. Ал екiншi тYрiн жогарыда аталган эйдетикалы; редукция деп керсете келе, санадагы бул ой мен уайымды на;ты факты ретiнде емес, идеалды мазмун ретiнде ;арастыру ;ажет екендтне то;талады. Мiне осыдан соц сырт;ы ортаны гана емес рухани ДYниедегi тол;улар мен ойлар таза санага жетюзед^ будан Yшiншi тYрi -
трансценденталды редукция ;алыптасады деп есептейдь Бай;ап отырганымыздай
феноменологиялы; редукцияныц бул Yш тYрi бiр-бiрiмен байланысты жэне бiрiнен бiрi туып жататын тYрлерi. Феноменологиялы;
методологиялы; багытты галымдар мен зерттеушыер осы жYЙе негiзiнде пайдаланса бiршама жацаша тужырымдар жасауга ;ол жеткiзе алады.
Осы айтылган феноменологиялы;
методологиялы; багыт бойынша Х1Х г. соцы мен ХХ г. басындагы ;аза; тарихын, соныц iшiнде экономикальщ-элеуметтж даму мэселелерiн зерттеу барысында фактологиялы; негiзден герi мэндiк, мазмунды; танымга баса кецiл аударган дурыс деп есептеледь Сонды;тан да сол кезецдеп ;аза;тардыц тарихыныц кейбiр мэселелерiн зерттеу мен жазу барысында феноменологиялы; редукция мен оныц тYрлерi басшылы;;а алынуы жаца тужырымдарга бастау бола алады деп есептеймiз. Мэселен, феноменологиялы; трансценденталды редукция дэстYрлi ;аза; шаруашылыгын ^йретл деп ;ана ;оймай оныц тYпкi мэнi мен ма;сатын ай;ындауды жэне ашы; жазуды ;ажет етедi. Бул непзде ойлайтын болса; Бiз патша Yкiметi мен оныц саясатшыларыныц тYпкi ма;саты ;аза;тарды кенсе крепостной шаруа, ;ул жагдайына келтiру, кенбесе халы;, улт ретшде жою болгандыгын керемiз. Сонда бiздiц тек «патша Yкiметiнiц отарлауы» деп ;ана ;оймай, «Патша Yкiметiнiц ;аза;тарды резервациялау жэне улт ретшде жою тарихы» деген та;ырыпта зерттеулер жYргiзуiмiз ;ажет. Ал сол кезецдеп келецаз о;игалар тарихы мэселесше феноменологиялы; тургыда келетiн болса; экономикалы; тарих бойынша «Х1Х г. соцы мен ХХ г. басындагы табиги-географиялы; жагдайлар жэне ;аза;тардыц емiрi мен ^ршыкч», «Каза; даласындагы жуттар тарихы» деген та;ырыптар ерекшеленедi. Элеуметтж тарихтыц кептеген мэселелерi де арнайы зерттеуд^ сонымен ;атар ;айта ;арауды талап етедь Мэселен, «Каза; байлары жэне буржуазиясыныц ;алыптасуы», «Каза;тардыц кедейленуi» жэне т.б. Ал бiзде Каза;стан тарихына арналган бас;а о;улы;тарды айтпаган ^ннщ езiнде, соцгы бестомды;тыц Yшiншi томында баягы тапты; кез;арас негiзiнде «Жата;тар» мен «Пролетариат»
та;ырыптары параграфтар ретшде
ерекшеленген.
Мэдениет тарихы мен тецкеркт ;убылыстар тарихы мэселелерi элi де болса эволюционизм непзшде сипатталады. Мысалы, бiлiм беру жYЙесiн элi ^нге зацды ;убылыс ретiнде баяндайды. Каза; баспасезi мен эдебиетiнде iлгерiлеушiлiктiц болганы рас. Бiрак; бул салалар эйдетикалы; редукция тургысынан ;арайтын болса;, отаршылды;;а ;арсылы; жэне сол тургыда халы;тыц сана сезiмiн ояту ма;саты мен багытында дамыды. Ал бiлiм беру жYЙесiндегi басты саясат пен k-эрекеттщ ;аза; хал;ын орыстандыру жэне рухани езу сипатында болгандыгы феноменологиялы; тургыда ай;ындала, жан-жа;ты ашыла тYседi. БYгiнгi тацда метатеория ау;ымынан аса отырып методологиялы; багыт дэрежесiне жеткен этнометодологияны да кейбiр зерттеушiлер жазып жYргендей тiкелей аударудагы «этнос» жэне «методос» сездерiмен гана байланыстыру оныц мэнш ай;ын тYсiнуге кедергi келтiредi. Бул тужырымымыздыц дэлелдiлiгiн ай;ындай тYсу Yшiн этнометодологияны негiздеген Г.
Гарфинкельдiц ез тужырымына кецiл белейiк: «Мен «этнометодология» терминiн индекстi сездiц жэне бас;а да на;ты эрекеттердiц кYнделiктi емiрдегi уйымдас;ан жасанды тэжiрибенiц болуы мYмкiн Yздiксiз жетiстiгi ретiндегi рационалды ;асиеттерш зерттеудi керсету Yшiн пайдаланамын»/9/. Сонымен Г. Гарфинкельдщ айтуы бойынша ^нделжД ;арапайым емiр нагыз элеуметтiк шынды; -этнометодологияныц басты мэселесi. Этнометодологиялы; зерттеулер кYнделiктi заттар мен ;убылыстарды а;ылга ;онымды жэне iс жYзiнде тYсiндiруге болатын, ягни ;арапайым, ^нделжт iс-эрекеттi гылыми негiзде сипаттайтын дэрежедеп талдаулар жасау Yшiн ;ажет. Мундай зерттеулер, Г. Гарфинкельдщ тYсiндiруi бойынша,
;атысушылардыц шынайы, кYнделiктi эрекеттерiнiц практикалы; элеуметтанушылы; ойды талдауга мYмкiндiк беретш эдiстерден ;уралатынын ай;ындауга, сонымен ;атар, кYнделiктi, практикалы; кемел ойга непзделген эрекеттiц формалды ;асиеттерш ашуга багытталады. Мундай зерттеулер жYргiзу барысында ;оршаган ортага кYнделiктi таныс нэрсе емес, бетен, белпаз ДYние ретiнде ;арау керектiгi басты принциптердiц бiрi жэне ол этнометодологиялы; индифференттiлiк деп аталады.
Булжердетш^Жергекелгенжатпланетальщтура лы да мысалкелтiредi.
Каза; тарихында белгiсiз, ай;ын емес, тшт мифологиялы; кез;арастармен астас;ан мэселелер ете кеп. Сонды;тан да этнометодологиялы; индифференттыж
устанымын негiзге алу кейбiр мэселелердi жацаша, бас;аша ;арастыруга мYмкiндiк бередь Этнометодологияныц басты ерекшелiгi кYнделiктi емiрмен байланысын ерекшелей отырып зерттеу болганды;тан рулы;, тайпалы; салт-дэстYрлердiц пайда болуын, ;олданылу жYЙесiн, мацызын жэне бYгiнгi сипатын зерттеудiц мэнi Yлкен. Бул рулар мен тайпалардыц еткендегi тарихын гана емес, уза; уа;ыт емiр сYPУ себептерiн, бYгiнгi ;огамдагы алатын орнын ай;ындауда да
этнометодологиялы; непзде зерттеудiц ^жегтЫи^ мацызын керсетедi. Элемдж гылыми эдебиетте теориялы; концепцияларды микро жэне макро дэрежелерге белу орын алып отыр. Этнометодологияда осыныц екеуi де бар, эрi оларды бiрiктiру, аралас ;арастыру да орын алады. Мундагы микродэрежедегi
зерттеулердiц басты обьектга езара
;атынастагы саны ец аз адамдардан турады жэне ол тулгааралы; интеракция деп аталады. Ал макродэрежедеп элеуметтiк езара эрекеттер дiн, отбасы, экономика, элеуметтiк ;атынастар жэне тагы бас;а да негiзгi ;огамды; институттардан ;уралады /10/. Корыта келгенде, бiз элi кYнге дейiн тек бiр гана методологиялы; багытты - эволюционизмдi гана пайдаланып, негiзге алып келемiз. Бул Каза; тарихын терец, эрi жан-жа;ты сипаттауга мYмкiндiк бермеуде . Сол себепт де Каза; тарихыныц кептеген мэселелерi ай;ын емес, толы; зерттелмеген, шюрталасты болып отыр. Ал ултты; тарихты терецдете, кецейте зерттеу Yшiн жогарыда аталган методологиялы; багыттарды плюрализм негiзiнде ;атар жэне аралас ;олданганда бiраз мэселелер ай;ындалып, шынайылыгы, гылыми ;уны арта тYсер едь
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Ламберт И. Г. Феноменология, или Учение о видимости (пер. К. А. Волковой) // Историко-философский ежегодник. - М.: Наука, 2006. - С. 105-113.
2 Гегель Г.В.Ф. Сочинения. Т.4. Феноменология духа. - М.: 1959. - 164 с.
3 Гуссерль, Э. Логические исследования. - М. : Дом интеллектуальной книги, 2001. - 267 с.
4 Гуссерль Э. Идеи к чистой феноменологии и феноменологической философии. - М.: ДИК, 1999. - 6 с.
5 Гуссерль Эдмунд. Кризис европейских наук и трансцендентальная феноменология. - СПб.: Владимир Даль, 2004. - 281 с.
6 Новая философская энциклопедия. - М.: 2009. - 149 с.
7 Феноменологическая концепция сознания: проблемы и альтернативы. - М.: РГГУ, 1998. - 234 с.
8 Гуссерль Э. Феноменология (Статья в Британской энциклопедии) / / Логос. - 1991. - №1. - С. 26-34.
9 Гарфинкель Г. Исследования по этнометодологии.- СПб.: 2007. - 20 б.
10 Ритцер Дж.Современные социологические теории. - М.: 2002. - 418 б.
Т.Э. Телебаев
МОДЕРНИЗАЦИЯ ОБЩЕСТВЕННОГО СОЗНАНИЯ И ОБНОВЛЕНИЕ МЕТОДОЛОГИИ ИЗУЧЕНИЯ
НАЦИОНАЛЬНОЙ ИСТОРИИ
Резюме: В статье рассматриваются традиционные и современные методологические направления:эволюционизм, диффузионизм, функционализм, позитивизм, феноменология, этнометодология. Модернизм и постмодернизм, структурурализм и т. д. Эти подходы помогают разработать методологию изучения национальной истории в реализации программы «Рухани жацгыру». Ключевые слова: современная методология, эволюционизм, диффузионизм, функционализм, постмодернизм, общественная модернизация.
T.A. Tolebayev
MODERNIZATION OF PUBLIC CONSCIOUSNESS AND UPDATING OF METHODOLOGY OF
STUDYING THE NATIONAL HISTORY
Resume: The article deals with traditional and modern methodological directions: evolutionism, diffusionism, functionalism, positivism, phenomenology, ethnometodology. Modernism and postmodernism, structuralism, etc. These approaches help to develop a methodology of studying national history in the program «Ruhany znangyru».
Keywords: modern methodology, evolutionism, diffusionism, functionalism, postmodernism, social modernization.
