CC BY
92
- умению сформулировать и решить конкретную проблему.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1 Буланова-Топоркова М.В., Духанова А.В., Столяренко Л.Д. Педагогика и технология в высшей школе. - Ростов-на -Дону: 2002. -245 с.
2 Кузнецова Н.А. Искусство преподавания. - Минск: «Совр.слово», 2005. - 544 с.
3 Пичхадзе Г.М. и др. Основы самостоятельной работы студентов в процессе обучения (итоги и перспективы) // Вестник КазНМУ. - 2006. - Приложение к №1. - С. 268-275.
4 Ерджанова С.С., Плешкова С.М., Жангелова М.Б. и др. Особенности обмена веществ в детском организме и клиническая лабораторная его нарушений. - Алматы: Camelot International, 2006. - 175 с.
5 Мынбаева А.К., Садвакасова З.М. Инновационные методы обучения или как интересно преподавать. Учебное пособие. - 4-ое издание. - Алматы: 2009. - 344 с.
6 Колеченко И.К. Энциклопедия педагогических технологий. - Спб.: КАРО, 2011. - 410 с.
7 Жангелова М.Б. Информационные технологии и уровни самостоятельной деятельности студентов. Сб. «Педагогическое мастерство». - Алматы: Изд. «Эверо», 2010. - С.85-91.
8 Жданова Т.С., Тусупова Н.М. Современные инновационные технологии обучения//Вестник КазНМУ им. С.Д.Асфендиярова. -2011. - №2.- С.16-20.
9 Бейсембаева Ш.А. Лабораторная медицина - достижения, проблемы и перспективы//Лабораторная медицина. - 2013. - №4(7). -С.4-7.
М.Б. ЖАНГЕЛОВА, Ш.А. БЕЙСЕМБАЕВА, Н.К. БАЙГУТОВА, Ф.С. ТУРСУНОВА, М.А. РАХЫМЖАНОВА
ЗЕРТХАНАЛЫК ДИАГНОСТИКА ЖЭНЕ МОЛЕКУЛЯРЛЫК МЕДИЦИНА КАФЕДРАСЫНДАFЫ ИННОВАЦИЯЛЫК ОКЫТУ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ
tywh: Ма;алада инновациялы; о;ыту технологиясы бойынша соцгы бес жылда жарияланган эдебиеттерден алынган мэлiметтер кел^ршген. С.Ж.Асфендияров атындагы Каз¥МУ бiтiрушi тулегшщ непзп к^ретттп жэне оцытудыц сапа к0рсеткiштерi айцындалган. Зертханалы; диагностика жэне молекулярлы; медицина кафедрасындагы студенттер мен интернердi оцытудыц инновациялы; эдiстерi енгiзiлген тэжiрибесi K0рсетiлген.
M.B.ZHANGELOVA, S.A.BEISEMBAEVA, N.K.BAIGUTOVA, F.S.TURSUNOVA, M.A.RAHYMZHANOVA
INNOVATIVE TECHNOLOGIES OF TRAINING ON CHAIR OF LABORATORY DIAGNOSTICS AND MOLECULAR MEDICINE
Resume: These literatures for the last five years on innovative technologies of training are reflected in article. The main competences of the graduate of KAZNMU of S.D.Asfendiyarova are considered and indicators of quality of training are reflected. Experience of introduction of innovative methods of training of students and interns on chair of laboratory diagnostics and molecular medicine is presented.
УДК: 378.147/378.180.6(574)
С.Т. ЕРНАЗАРОВА, К.0. ЦОЖАМЖАРОВА, г.п. АБСАТАРОВА
С.Ж. Асфендияров атындагы К^МУ, коммуникативт!к дагдылар, психотерапия нег!здер1, жалпы жэнемедициналык психология кафедрасы
КРЕДИТТ1К ТЕХНОЛОГИЯ ЖАFДАЙЫНДАFЫ СТУДЕНТТЕРДЩ ОЦУ МОТИВАЦИЯЛАРЫНЫН, ПСИХОЛОГИЯ-ПЕДАГОГИКАЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Казацстанныц бшм беру урд!с!не кредитт!к технологияны крлдану аркылы бук!л элемд!к бшм кец!ст1г!не интеграциялануы заман талабы.
Кредитт!к технология жагдайындагы студенттердщ оку мотивациясы мэселесi Казахстан Республикасыныц бшм беру урд!с!н дамыту мен жетiлдiру кезшде аз вцделген жэне KYрделi мэселелердiц бiрi болып есептеледi.
Мотив отанды; жэне шетелдш психологияныц фундаментальды мэселелершщ бiрi болып есептеледъ Психологияда бул мэселеш жан-жа;ты ;арастырылуы, мотив адамныц белсенд к-эрекетшщ цозгаушы KYшi ретшде рел ат;аруымен сипатталады. Мотивация психология гылымында жеке бастыц мшез-кулцы, к-эрекет мен белсендiлiгiн реттейтiн фактор ретшде ;арастырылып келедi. Ал жеке тулгамен iс-эрекет барысында оныц мотивациялы; ерекшелштерш ескермей элеуметтiк психологиялы; тиiмдi езара эрекет, ;атынас жасау MYMкiн еместМ белгiлi. Эрбiр жеке тулганыц мотивациясы езшдш
сипат;а ие болатындьщтан, на;тылы фактiлер мен зацдыльщтарды талцылауга етпей турып, негiзгi угымдарды аньщтап алу керек.
Егер де к^рп психология даму тенденцияларын царасак;, онда оныц логикалы; орталыгы мотивация мэселесi болып жат;анын бай;ау ;иын емес (Б.Ф. Ломов) [15, 38]. Тулга психологиясыныц «ядоросы» болып есептелетiн (С.Л. Рубинштейн) мотивация адам етршц мацызды к-эрекет мен мшез-к;улк;тык; ерекшелiктерiн аньщтайтын мацызды керсетгаш болып табылады [16].
Н.И. Мешковтыц тгаршше, мотивация мэселей пэнаралык болып табылады, 0йткенi, тулганыц мативациясына байланысты мэселелердi гылыми танымныц эр TYрлi облыстары ( психология, педагогогика, элеуметтану, тарих, биология, медицина жэне т.б.) ез позициясы мен кезкарастары тургысынан шеше алады. Бул жагдай TYсiнiктi, себебi аталган гылымдардыц объектiсi ретiнде жануарлар элемшщ TYрлi екiлдерi жэне ец бастысы адамныц езi екiл болып катысады.
Мотивация мэселесiнiц уза; уакыттар бойы зерттелгенiне карамастан, бул угым жан-жакты зерттелмеген жэне KYPделi мэселелердщ бiрi болып есептеледi. Мотивация мэселесшщ KYPдедiлiгi мен кеп аспектiлiлiгi аталган мэселенiц мэнiн, табигатын, курылымын толы; TYсiну Yшiн TYрлi амалдар кажеттШгш нактылайды. Отанды; жэне шетелдiк психологияда мотивация мэселейн зерттеу TYрлi эдкнамалык позиция шецберiнде ЖYргiзiледi. Батыс психологиясында, «мотивация» терминi эр TYрлi магынада TYсiндiредi, сондыктан бiз батыс мектептершдеп мотивацияныц негiзi тужырымдамаларды белiп керсетемiз. ХХг. 20ж. аса кец танымал угым «инстинкт» угымы болды. В. МакДугал мен З. Фрейд [17] инстинктп мотивациямен байланысты жалгыз категория деп оны тума жетелеушi ретшде карастырган. Психоанлаизде сана кумарлыктыц кездеспелi сэтi ретiнде аныкталынады. Ол инстинктш эрекеттi растайды бiрак адам к-эрекет мен мшез-кулкын реттеп, баскаратын жеке белсендШкт коспайды. Биохевиоризм гылым саласында «драйв» TYсiнiгiнiц жаца теориялары пайда болды, оны галымдар «мотивация» категориясымен байланыстырады. Драйв терминi жетелеушi KYШтi немесе алгашкы жабайылыкты керсете отырып, жануарларды белсендi болуга шакырады. Драйв сырткы ортаныц эсерiне шектеулi жауап кайтару болса, инстинкт сырткы ортадан тэуелйз iс-эрекетте болады. Необиохевиоризiмнiц колдаушылары, Д. Уотсонмен, Э. Торндайк гылымда «стимул-реакция» аралык езгерiстердi карастырды [18]. Аралык езгерктер теориясы сана угымын мойындап кана коймай, оныц адам к-эрекет мен мшез-кулкын жандандыратын жэне реттейтiн кубылыс ретiнде карастырды. Осы уакыттан бастап мотивация категориясы адам ЖYрiс-турысы мен iс-эрекетi саласында мацызды орынга ие болды. «Драйв» , «кажеттшш» угымдары пайда бола басайды.
Фрейдистер мен биохевиористер теориясына талдау жасау олардыц мотивацияны угымын езiне мазмунды белiгiн коспайтын, белсендiлiктiц энергетикалык кайнар кезi ретшде карастырган.
Батыс психологиясында мотивация жайлы зерттеулерде негiзiн салушы К. Левиннщ «элеуметтiк мотивация» теориясы ерекше орынга ие [18]. Ол белсендi ассоциацияга карсы шыгып, белсендiлiк тутастык ерекшелМ сакталган кейбiр психика «бiрлiктерiнде» гана болады деп есептедi. Аталган кейбiр «бiрлiктерге» кажеттiлiк пен мотивтердi жаткызады К. Левин адам iс-эрекетiн жандандыратын кажеттшштер мен мотивтердiц адам к-эрекет мен ЖYрiс-турысына Yнемi байланыста болатынын аныктады. Ол адам ЖYрiс-турысын жандандырушы ретiнде сипаттамасы жагынан кажеттШк пен мотивке уксас максат пен муратты карастырды.
Гуманистiк психология егалдершщ бiрi А. Маслоу езiнiц «Мотивация жэне тулга» деп аталатын тужырымдамасында тулганыц езiн дамыту мэселесiне кеп кещл беледi. А. Маслоу тгаршше, мотив кажеттШк непзшде аныкталынады жэне оныц бiрнеше децгейлерi бар (физиологиялык кажеттiлiктер; бостандык пен кауiпсiздiк кажеттшштер^ махаббат кажеттiлiгi; мойындау, жетiстiке кажеттШк; езiн -езi дамытуга кажеттШк). Адам к-эрекет оныц iшкi жэне сырткы мотивтершен аныкталатын кабiлеттiлiктерi мен кажеттшктерше тэуелдi. Адамда жаца кажеттiлiк тек алдыцгы кажеттiлiктiц канагаттанганыннан кейiн пайда болады. А. Маслоу, адамныц непзп мотивi ретiнде оныц ез-езiнi токтаусыз дамытуы деп есептейдi. Алайда, А. Маслоу тулганыц «элеуметтену» мэселесiн
царастыра тура оныц цогамд^1к;-тарихи мазмунын тусшбей, тума цасиет ретiнде сипаттайды. А. Маслоу тулганыц 0зш-03i дамыту урдкш тума табиги цубылыс деп есептейдi [19]. Жогарыда царастырылган К. Левин, А. Маслоу жэне т.б. танымал галымдардыц тужырымдамалармен цоса адам ic-эрекетi мен ЖYрic-турыcыныц непзп мотивi ретiнде царастырылатын цажеттШк мэселесше байланысты тагы 6ip зерттеу багыттын царастырсак;. Бул багыттыц 0кiлдерi Дж. Гилфорд пен Р. Кэттелл. Адам к;аcиеттерiмен сипатталатын мотивация еркшелiктерi мэселесш еуропалыц психологтар Ж. Нюттен, Ле Ни Ф, Оллпорт, П. Фрес жэне т.б. зерттедь
Ф. Оллпорт адам мотивациясын зерттеуде тулгальщ амалды цолдану усынды. Оныц теориясында тулганыц 0зiн-0зi дамытуы, мотивация cубъектici ретшде царастырылды. Оллпорт теориясы - мотивацияны зерттеуде алга цадам жасауга MYMкiндiк бердi. Ол мотивацияны зерттеуде тулгалы; тэciлдi цолдануын, мотив тулга теориясында базалыц мэселе болганымен байланыстырады. Алайда талым тулганыц мотив мэcелеciн тулганы антропологияландыра цогамдыц-тарихи жагдайдан байланыссыз ;арастырады .
1938 жылы Г.Мюррей адам мотивтерiнiц индивидуалды ерекшелштерш аныцтау мацсатында сауалнама жасады. Мотивтердщ индивидуалды ерекшелiктерiн алдын ала аныцтауга MYMкiндiк беретiн сауалнама тулга мотивш зерттеуде интенcивтi MYMкiндiктер ашты. 50-шГ жылдары Г. Мюррейдiц «Тематикалыц апперценионды тест» ецбегiнiц негiзiнде танымал психологтар Д. Мак-Клеланд пен Дж. Аткинсон адам мотивтершщ индивидуалды ерекшелштерш аныцтауга байланысты валидт тэжiрибе ЖYргiздi. Осы кезде жетктшке жету, билiкке жету, аффилиация cекiлдi мотивтер б0лiнiп, зерттелшдь Экcперименттiк зерттеулерден соц «жетктшке жету мотивациясы» тужырымдамасы кецiнен царастырылды. Мундагы жетicтiкке жету мотивiндегi белcендiлiк бiр-бiрiне царама-царсы келетiн ею, ягыни «жетктшке жету» мен «сэтйздштен цашу» тенденциясыныц нэтижеci ретiнде TYciндiрiлдi. FылымFа тулганыц жетicтiкке жету немесе cэтciздiкке ушырау «cубъективтi MYMкiндiгi» угымы енгiзiлдi. Бул теория к0мепмен адамды ic-эрекетке итермелеушi мотив угымы жан-жацты царастырыла бастады, саналы мацсат, тулга алдындагы циынд^тцтар жэне оныц ецбегi арасындагы байланыстар айцындала бастады. Бул теорияныц жацалыгы мунда реакция емес адам ic-эректтерi (соныц iшiнде вербалды емес ic-эрекет) царастырылды. Адамга эсер ететш стимулдар, олардыц багалылыгы мен мацыздыц сипатына байланысты мотивтер негiзiнде к0ршк табады. Ол аффективтi жагдай мен эректтер сипатын аныцтайды.
Сонымен, жогарыда аталган американдыц жэне еуропалъщ психологтар теорияларына суйене, мотивацияныц келес! типтерш белт кврсетуге болады:
Бiрiншi типке биоэнергетикалыц непздеп мотивация жатады, ягни «инстинкт мотивациясы», «елiктiру мотивациясы», «драйв мотивациясы».
Екiншi типке психоэнергетикалыц негiздегi мотивация жатады, ягни: «кажеттiлiк мотивациясы», «психикалыц жэне элеуметтш мотивация факторлары».
Отандыц психологияда мотивация мэселеймен келеci галымдар айналысцан, олар: К.А. Абульханова-Славская, В.Г. Асеев, Л.И. Божович, Б.Ф. Ломов, А.В. Петровский, С.Л. Рубинштейн, П.М. Якобсон (ic-эрекет мотивациясы мен тулга цалыптасуы); В.К. Вилюнас (адам мотивациясыныц психологиялыц механизм^; И.А. Джидарьян, В.С. Магун ( цажетттк, эмоция, cезiмнiц тулга мотивациясындагы орны); Б.И. Додонов, Е.П. Ильин (ic-эрекет мотивациясыныц цурылымы мен динамикасы); Л.И. Петражицкий (тулганыц этикалыц мотивтерГ); М.М. Магомед-Эминов (жетicтiкке жету мотившщ механизмi мен цурылымы); Л.И. Анциферова, В.А. Иванников, С.Д. Смирнов, Д.Н. Узнадзе (ic-эрекет мотивациясы YPДiciнiц цалыптасуы тулганыц психологиялыц 6ГлГм алуы ретiнде).
Отаныды; эдебиетте мотивацияныц эр TYрлi аны;тамаларын кездестiруге болады, алайда жалпы алганда олар бiр-бiрiне ;арама-;айшы келмейдi. Мэселен, С.Л. Рубинштейн [16] ез ецбектершде мотивация угымын адамныц ;оршаган элеммен ;атынас орнатуындагы субъективтi детерминацияны бейнелеу немесе психика непзшде детерминацияна ЖYзеге асырудыц жанама YPДiсi ретiнде TYсiндiрген. Ол мотивацияны адамды iс-эрекетке итермелеушi жэне к-эрекетке езiндiк ерекшелiк беретiн, пэн мен ;убылыстыц «мэндiлiгiмен » байланыстырган. 0з зерттеулерiнде «мэн» мотивацияныц негiзi екешн бас;а да галымдар атап керсеткен. В.Н. Мясищев пiкiрiнше, тулганщ к;асиеттерi ол езi неге талпыныс жасап жат;аныныц мэнiн толы; угынганда гана жан-жа;ты ашылады. Тулганыц жеке MYMкiндiктерi мен к;асиеттерi оныц сыни кезецдерi мен емiрiнде мацызды шешiмдердi ;абылдау барысынды ерекше керiнiс табады.
В.Г. Асеев те мотивацияны «мэндШк» тургысынан ;арастырды. Оныц пiкiрiнше адамныц кез - келген жандану Yрдiстерi непзшде, адам Yшiн объективтi мэндiлiк пен шынайылывда сэйкес келетiн субъективтi мэндтк арасындакгы ;арама-;айшылык; диалектикасы
;арастырылады [ 20, 5]. Ол мотивация угымыны жалпы мшез-к;улык; детерминациясы ретiнде TYсiндiредi. Мотивация езiне жандандырудыц барлы; TYрiн ;осады. Бул, ;ажеттшш, ;^1зыгу^1шылык;, ма;сат, елiктеу, багдар немесе диспозиция жэне т.б.
Адам мотивациясындагы келесi мацызды принцип сана мен k-эрекет байланыстылыгы. Кецестiк дэуiрдегi Л. И. Божович [21], Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев [22], В.С. Мерлин, П.М. Якобсон жэне т.б танымал галымдардыц пiкiрiнше сана адам k-эрекетш реттеуде ец негiзгi ;ызметт ат;арады. Шыныйылы;тыц бейнеленуi негiзiнде сана адамныц ;агаммен жэне ;оршаган элеммен ;атынастарын реттеп отырады.
Мотив угымын зерттеудiц TYрлi тэсiлдерiн усынатын зерттеушiлер, мотивацияы; YPДiстер мен олардыц ;алыптасу механизiмдерiн турлше сипаттайы. Д.Н. Узнадзенiц психологиялы; теориясына сэйкес, адамныц ма;сатты тутас к-эрекетш TYсiну Yшiн индивидтiц тутас психикалы; жагдайын, KYЙiн зерттеу ;ажет. Бул куйлер адамныц кез келген к-эрекетп жузеге асырар алдында пайда болады муны адам багыттылыгы деп атаса; та болады.
В.Д. Шадриковтыц ЖYЙелiк k-эрекет тужырымдамасына сэйкес жургiзiлген зерттеу барысында субъект iс-эрекетiнiц мотивациялы; ;урылым трансформациясы мен динамикалы; дамуы екi багыт бойынша журетiнi ай;;ындалып керсетiлдi [23]:
- бiрiншiден, жалпы мотивтер езшщ пэнiн ецбек к-эрекетiнде табады;
- екiншiден, кэсiби iс-эрекет мотивтершщ динамикасы бай;алынады жэне олар темендегщей керсеткiштерде керiнiс табады;
- бурын керiнiс тап;ан мотивтерде инволюция жэне жацалы;тыц керiнуiнде;
- белгiлi мотивтердщ абсолюттi жэне жанама мэндерiнiц езгерктершде;
- мотивтердiц ;урылымыныц езгеруiнде;
В.И. Ковалев мотивацияны « к;огамдык; ;атынастардыц тутастыгыныц пайда болуы» [5, 68] деп, мотива «саналы ;ажеттшш» ретшде TYсiндiрген.
И.А. Васильев пен М. Магомед-Эминов мотивацияны ею езара байланысты метажYЙе ретiнде ягни, тулга ЖYЙесi мен iс-эрекет ЖYЙесi ретiнде ;арастырды. Fалымдар метажYЙенi тулгалы; жэне детерминантты мотивацияларды белiп оларды «iс-эрекеттi реттеудеп тулгалы; жэне жагдайлы; параметiрердi бiрiктiрушi, байланыстырушы урдiс» ретiнде TYсiндiредi. Авторлар мотива арнайы iс-эрекет тургысыннан ;арастырганда оны арнайы iс-эрекеттердi психологиялы; реттеу урдiсi ретiде TYсiндiредi. Мотив TYrimri мотивация ЖYЙесiнiц бiр белiгi ретшде сипатталады.
Мотивация мотивтен ерекшеленедi. И.А. Джидарьян шгаршше, ол мiнез-к;улык;тыц сырт;ы жэне iшкi факторлар ;атынасынан кершк тауып, арнайы iс-эрекеттi ж^еге асырудыц амалы мен багытыныц пайда болуын аны;тайды. Осыныц нэтижесiнде iс-эрекет ма;саты мен оган жету жолдары сэйкестендiрiледi, ма;саттылы; пен iс-эрекеттiц магыналыгы аныщталады.
Жалпы кеп жагдайда мотив мотивациямен салыстырганда тар угым ретiнде ;арастырылады. Мотив негiзiнен «мотив iс-эрекетi тутас кершк табатын психологияы; фон ретшде» кершк табады. Мотив пен эмоция комепшц негiзiнде адамныц на;ты бiр iс-эрекеттерiне психологиялы; ерекшелiк пен мазмун енедъ
«Мотив» терминi француз тшнен шывдан, ол «motif» ягни бiр нэрсеге «жетелеу», бiр нэрсенi «жандандыру» деген магынаны бiлдiредi. Казiргi тацда психологиялы;-педагоикалы; эдебиеттерде мотив угымына берiлген турлi аны;тамаларды кездестiруге болады. Олардыц кепшiлiгi мотив угымын субъект ;ажеттштн ;анагаттандыруымен байланысты, белгiлi бiр iс-эрекеттi ж^еге асыру Yшiн жандандыру урдiсi, ягни субъектiц ма;сатты белсендшшн тугызатын, психологиялы; KYЙлердiц тутастыгы ретшдеп TYсiндiредi.
Кейбiр авторлар (В.В. Юрчук, М. Кордуэлл) мотив угымы ар;ылы психикалы; ;убылысты [24] сипаттаса, ал бас;алары (А.К. Маркова, Т.А Матис, А.Б. Орлов) [25] жеке тулганыц ;ылы;тары мен к-эрекетп тацдау себептерш TYсiндiредi.
Мотив тар магынада адамды ;андай да бiр iс-эрекетке итермелейтын, сол iс-эрекеттi орындауга стимул беретш KYШ. Кейде мотивтердi ;ажеттШк пен k-эрекеттщ пэне мен объектiсi ретшде керсетедъ
Мотивтi тулганыц бiр к-эрекетп тацдау кезiндегi саналы себеп ретшде TYсiндiретiн галымдар бар [5]. Мотив кез келген шю жандану ретшде де TYсiндiрiледi [19].
A.Н. Леоньтевтщ «психиканыц даму мэселелерi атты ецбегшде» мотив теориясын [26, 142-143] <^р мотивтер к-эрекетке жетелейдi, ягни оган тулгалы; магына бередi» деп TYсiндiрген. Бас;алары, жандандырушы фактор ;ызметш ат;арады (жагымды жэне жагымсыз) бiрак, магына берушi функциясы болмайды. Функцияарды мотивтер арасында белу магына беруде жэне мотив пен k-эрекет арасындагы басты ;атынастарды ;арауга кемектеседi, тулгалы; мотивациялы; саласы, иерархия мотивтерiнiц ;атынастарын сипаттауга мумкiндiк бередi» деп есептеген.
B.Г. Леонтьев мотив угымын «адам белсендшшн уйымдастырудыц тутасты; амалы» ретшде TYrim^ мунда мотивтердiц когнитивтi, ;ажеттШк жэне реттеуш> ат;аруышы ;ызмет турлерiн белiп керсетедi [22]. Аталган функциялар, жекелей езшдш магынага ие, мотивация ;урамына ене отырып, езiндiк магынасын жогалтпайды. Мотив, тулганыц барлы; жрте ;ызыгушылы;тары сипаттап тулганыц тутас ;урылым жагдайын керстедi жэне барлы; жандану урдiстерiнiц реттеушiсi ;ызметш ат;арады. Оныц непзп функциясы к-эрекет багыттылыгын ;алыптастыру жэне жандану ;ажетттктершщ селекциясы.
Мотив мэселесi бойынша тагы бiр теорияныц негiзiн салушы Р.Х. Шакуров. Ол мотив мэсеесше берген Х. Хеккхаузен [27, 309] аны;тамасына сртене отыра «мотив тулганыц iс-эрекетке штей жандандырушысы болган белгiлi ;унд^1лы;тарга талпынысы» деп TYсiндiрген Кептеген отанды; жэне шетелдш психологтар ецбектерiне жургiзiлген талдау казiрi тацда мотив мэселесi тулгалы; психология контекстiнде кец ;арастырылып жат;анын керсеттi. Казiргi тацда мотивация бойынша зерттеулер на;тыра; айтса; о;у мотивациясы туралы зерттеулер ете сирек кездеседъ П.М. Якобсон белгiлегендей: « мотивациялы; сала ;урылымын жан-жа;ты зерттеу о;у iс-эрекетiнiц нэтижелiлiгiн ;амтамасыз етуде мэндi орынга ие болады».
60 жылдары о;ыту теориясы мен практикасы саласына «о;у мотивациясы», «о;у мотивi» деген TYсiнiктер енгiзiлiп,
кецшен зерттелше бастады. Л.Г. Выготскийдщ пiкiрiнше 6ip мотивтщ екiншi мотивтен айырмашылык етушщ басты ce6e6i олардыц калыптасу Heri3i болатын «элеуметтш дамуы жагдайларыныц» TYрлiше болуы. Оку мотивациясы мэселсiне отандык педгогикалык психологияда ерекше назар аударылады. Оны Yйренудiц мацыздылгы мотивация оку процесшщ сапалы болуы Yшiн мацызды фактор болып есептелетшшде [28]. Оку мотивi жалпы мотивтiц бiр TYрi ретшде карастырылып 0зiне студенттiц оку - танымдык iс-эрекетiн, оку талпынысы мен максатын жэне т.б. косады. Оку мотивациясы кез келген баска мотивтер секiлдi бiрнеше факторлар негiзiнде аньщталады.
Бiрiншiсi ол бiлiм беру ЖYЙесi мен бiлiм беру уйымына сэйкес аныкталады;
Екiншiсi бiлiм беру уйымыныц бiлiм беру YPДiсiне сэйкес; Yшiншiсi бiлiм алушылырдыц субъективтi ерекшелiктерiне сэйкес;
ТертШшга Педагогтардыц жалпы экiмшiлiктiц субъективтi ерекшелiктерi мен студентке катынас ЖYЙелерiнiц ерекшелштерше сэйкес;
Бесiншшiсi ок;у пэнiнiц ерекшелМ мен студент, когам Yшiн мэндШгше сэйкес [28].
Мотивацияныц кез келген баска TYрi сиякты оку мотивациясы да ЖYЙелiлiк, багыттылык, турактылык, даму динамикалылыгымен сипатталады. Л.И. Божович оку мотивтерi мэселесiне байланысты зерттеулерiнде студенттщ оку мотивтерiнiц кец K0рiнiс табуы оныц T0мендегi мотивтер ирархиясынан курылады деп K0рсетедi:
1. оку к-эреке^мш тыгыз байланысты iшкi мотивтер;
2. студенттщ когамдык катынас ЖYЙесiнде дэрежелi орынды иеленуге талпыныс ретiнде к0ршк табатын элеуметтiк мотивтер. Дегенмен тулганц кез-келген мотивi оныц жас ерекшелт мен кажеттiлiктерiне сэйкес Yнемi 0згерш отырады [21].
А.К. Марков студенттщ оку мотивациясыныц калыптасуы студенттiц алдыцгы Yнемi 0згеретiн жэне жацарып отыратын окуга деген мотивтерiне (бiлiмнiц адам Yшiн мэндiлiгi, бiлiмнiц адамга кажеттШп, окуга талпынысы, окудагы максаты) негiзделедi деп к0рсеткен. Сондыктан тулга бойында K0рiнiс табатын мотивтер тек жас ерекшелш кажеттiлiктерiне сай курылады деген кате шгар, ол тулганыц карым катынас ЖYЙесiндегi ерте кезде к0ршк тапкан мотивтер ирархиясына да тшелей байланысты. Накты осы ертеде к0ршк тапкан мотивтер негiзiнде тулгада окуга, 0мiрге катысты жагымды немесе жагымсыз мотивтер калыптасады [21, 14]. Жогарыда K0рсетiлген теориаларга сэйкес адам мотивтерш зерттеу барысында, оныц дэл зерттеу барысындагы негiзгi мотивтерiн гана емес сонымен коса жалпы ерте кездеп мотивтер ЖYЙесiн де толык зерттеу керек. А.К. Марков оку мотивациясыныц курылуы алдынгы мотивтер ирархиясына тшелей байланысты екешн б0лiп K0рсеттi.
А.К. Марковтщ пiкiрi бойынша «Оку ол ерекше к-эрекет Yрдiсi, осы YPДiс кезiнде окушылар зерттелiнiп жаткан объектпен, коршаган ортадагы адамдармен катынас жасаудыц жаца амал-тэсiлдерiн мецгередi. Окушыныц накты осы жаца оку пэндш iс-эрекеттердi мецгеруi, окытудыц тэрбилелiк жэне дамытушылык кызметш к0рсетедЬ> [ 29, 63].
Оку мотивациясы адам мотивациялык саласыныц бiр б0лiгiн гана курайды жэне ол адам 0мiрiнiц когамдык катынас ЖYЙесiндегi орны мен оныц белгт бiр даму кезецiнде калыптасады.
Оку k-эрекетшщ мотивациялык саласы Yлгiсi 0зше T0мендегi компоненттердi косады: (1983 жылгы А.К. Марков ецбегiне сэйкес)
- оку к-эрекет^ оныц компоненттерiнiц калыптасу децгейi;
- окушылар Yшiн окудыц мацыздылыгы;
- оку мотивтерi;
- максаттар;
- оку YPДiсiнде к0ршетш эмоциялар.
9зiнiц баска жумысында А.К. Марков (1983) оку мотивацияныц саласын кураушы баска компоненттер ирархиясын к0рсете,щ. Негiзгi кураушылары:
- Окуга кажетттк -«бала белсендiлiгiнiц багыттылыгы»
- Окудыц мацызы- окушыныц кундалак багдарын аныктайтын тулгалык бiлiм алу;
- Оку мотивтер^ окушы белсендiлiктерi оку киындыктарын жецiп 0туге, жаца бiлiмдi мецгеруге багытталуы,
- Максаттар- «оку жумысныц аралык нэтижесiне багыттылгы».
К,алыпты цураушылар:
- Эмоция - мотиивтер мен олардыц оку YPДiсi барысында ЖYзеге асу MYMкiндiктерi арасындагы байланыс;
1990 жылы жазылган А.К. Марков жумыстарында мотивациялык саланыц курылымын T0мендегiдей сипатталган:
- Мотивтер (окушы не Ym^ окиды);
- Максаттар (оку алдына кандай максаттар кояды);
- Эмоциялар ( оку калай уайымдалады).
Оку мотивациясы мэселесше байланысты гылыми эдебиетке ЖYргiзiлген талдау, психологтардыц оку мотивация k-эрекетшщ курылымына к0з карастары бiрнеше парамтерлер негiзiнде куралатынын K0рсеттi. Мысалы, А.К. Марков, Т.А. Матис, А.Б. Орлов бШм алушыныц мотивациялык саланыц компоненттерше максат, эмоция, оныц оки алу бiлiктiлiгiнiц жагдайын, мотивтердi жаткызады [25, 11].
В.В. Давыдов [30, 53] пен Д.Б. Эльконин оку мотивациясыныц курылымын уйымдастыратын непзп компонентше, окушыныц жаца к-эрекет тэсiлдерiн мецгеруге багыттылыгын жаткызады; Г.И. Щукин -танымдык кызыгушылык; Ю.К. Бабанский [31] - мшдет пен жауапкершiлiк мотивi; Г. Розенфельд оку мотивациясыныц келесщей контент-категорияларын (факторлар) K0рсетедi:
1. Оку ушш оку, iс-эрекеттен лэззат алмай, оку пэнге кызыгушылыксыз оку;
2. Жеке кызыгушылык жэне пайда к0руд к0здемей оку;
3. Элеуметтiк бiрегейлiк Yшiн оку;
4. Жетiстiк Ym^ немесе сэтсiздiктен кашу максатында оку;
5. МэжбYрлеу немесе кысым негiзiнде оку;
6. Элеуметтш нормалар мен моралдык мiндет пен TYсiнiктерге негiзделе оку;
7. Кунделню 0мiрде жетiстiк максатка жету Yшiн оку;
8. Элеуметтш максаттар, мшдеттер, кундылыктарга негiзделген оку.
Осыдан шыга отырып, мотивациялык сала т0мендеп к0рсеткiштер K0мегiмен аныкталады деген кортындыга келуге болады:
- оку k-эрекетшщ жеке сипаты бойынша;
- эрбiр бiлiм алушы ушiн окудыц мацыздылыгы бойынша;
- оку мотивтершщ сипаты бойынша;
- максаттардыц нактылыгы бойынша;
- оку Yрдiссiн жетелеушi эмоциялардыц ерекшелiктерi бойынша.
Жогарыда келтiрiлген оку k-эрекет мотивациясыныц улгiсiнiц сипаттамасы, адамныц кез келген k-эрекет мен ЖYрiс турыс мотивациясы сипаттамасына сэйкес болады. Жалпы k-эрекет мотивациясыныц, оку к-эрекет мотивациясынан айырмашылыгы, олардыц улгiсi мен кызмет емес, оларды кураушы компоненттершщ сипаттамасы болып табылады.
60 жылдардан бастап, оку мотивациясын зерттеудiц 0зектiлiгi арта тустi.бул туста оку мотивш зерттеу барысында галымадрдыц к0зкарастары б0лiне бастады, кейбiр галымдардыц пiкiрiнше, ец алдымен «оку мотивациясы», «оку k-эрекет мотивациясы», «оку мотивЬ> «окушыныц мотивациялык саласы» секiлдi тусiнiктердiц ара жiгiн айкындап к0рсету керек.
Мысалы, П.М. Якобсон оку мотивациясын оныц табигаты мен мазмунын аныктау тургысынан зерттей бастаган. Ол
о;у k-эрекет мотивациясы непзш аны;тай: «адамныц саналы ж^еге асыратын iс-эрекетi ретiндегi о;у мотивациясы (о;удыц мотивтерi), оныц отбасы мен элеуметтш ортадан алатын сырт;а эсерлершщ ецделген нэтижесi. О;у осы эсерлерге саналы немесе санасыз ;атынас ретшде, емiрлiк устанымдарга, адамныц
к;ызыFушылык;тары мен талпынастарына байланысты болады» [33].
В.Д. Шадриков ж^елт амал тургысында о;у iс-эрекетiнiц мотивациясын осы iс-эрекеттi белсендiретiн стимул ретшде ;арастырады. Осыган сэйкес галымныц мотивация Yлгiсi езiне сырт;ы (о;ушыга сырттан эсер теу) жэне iшкi ;оздргыштарды ;осады [23, 52].
О;у k-эрекет тужырымдамасыныц аясында жумыс жасап журген Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов жэне т.б.
психологтар, о;у iс-эрекетiнiц табигатын, о;ушыныц о;у к-эрекетiн ж^еге асыру барысындагы жаца психологиялы; дамуы деп TYсiндiрген. Осыыган сэйкес о;у мотивацияныц к;¥рылымдык; сипаттамасын унемi езгеркке ушырайтын, жаца ;атынастарга TYсетiн бiр топ ;оздыргыштар ретiнде аны;талынады [30, 18].
О.С. Гребенюк о;у мотивациясын «адамды бШм алуга, таным тэсшдерш мецгеруге, бiлiм алуга саналы ;атынас жасауга, о;у iс-эрекетiнде белсендi болуга итермелейтiн ма;сат, ;ажеттШктер мен мотивтер ж^есЬ деп TYсiндiредi. О;у мотивациясы мотивацияныц жеке турi ретiнде аны;талынады, ол белгiлi бiр iс-эрекет белшне ;осылад^1 ал на;ты осы жагдайга сэйкес о;у ол iс-iрекетiнiц белш болып табылады. А.К. Марковтiц тгаршше «о;у к-эрекетiнiц мотивациясы Yнемi езгерiп туратын жэне бiр-бiрiмен жаца ;атынастар орнататын жандандырушы топтыц непзшде;алыптасады. Сонды;тан мотивацияныц ;алыптасуы о;уга ;атысты жагымды немесе жагымсыз ;атынастщ есу гана емес жандандырушы ;асиеттер енетiн мотивациялы; саланыц курделi ;¥рылымы болып табылады» [29, 118].
О;у iс-эрекетi мотиацяисын талдау барысында, доминантты ;оздырушыны (мотивтi) гана аны;тап ;оймай, сонымен ;оса адамныц тутас мотивациялы; саласыныц ;урылмын ескеру ;ажет болып есептеледъ
Осылайша, о;у мотивациясы - о;ушыны танымды; к-эрекетке итермелейтш, бiлiм мазмунын белсендi мецгеруге итермелейтш эдiс, тэсiлдер мен урдiстер жиынтыгын атайды. О;у мотивациясы дамушы тулганыц багыттылыгын аны;тап гана ;оймай эмоционалды-ерштш салада керiнiс тап;ан о;у к-эрекетшщ ж^еге асырылу жолында ;арастырады. Ол турлi уа^тты; интервал жагдайындагы о;у iс-эрекетi мотивациясымен шартталган мацызды кепфакторлы детерминация урдiсiне енедi. БYгiнгi тацга дейiн педагогика мен психологияда о;у к-эрекетiнiц мотивтерiне ;атысты орта; шгар жо;. Сонымен о;у мотивi немесе о;ытудыц мотивi дегенiмiз не? И.А. Джидарьян пiкiрiнше «мотив» угымына бYгiнгi тацга дейiн орта; аны;тама берiлмеген. Оныц ойынша, мотив мотивациямен салыстырганда тар магынада ;олданылады, онда психологиялы; мазмун тiркеледi. Ол мотива к-эрекетке энергия берушi, ;ажетт багыт;а багыттаушы тулганыц iшкi KYm ретiнде аныщтайды [33]. И.А. Джидарьян «мотив к-эрекетп ж^еге асуру себеп» деп аны;тама берген кейбiр авторларды сынга алып, бул зерттеудщ психологиялы; амал талаптарына сэйкес келмейтшш керсетедi. Оныц пiкiрiнше, мунда мотива бас;а котегориялардан, мысалы ма;саттан ерекшелейтш iшкi психологиялы; айырмашылы;тары на;ты керсетшмеген. Сонды;тан мотивтi ;оздырушы KYШ ретшде сипаттау психологиялы; тургыда на;ты болып есептелмейдъ Эрине, тулга iс-эрекетiн аны;тайтын сырт;ы эсерлердi мотив деп сипаттай алмаймыз, бiрак; мотивтi, мотивтiц ;алыптасуына негiз болатын объектермен салыстырып TYсiндiру ;ате болады. Себебi мотивтер к-эрекетп багыттап, реттеп гана ;оймай, сонымен ;оса iс-эрекет урдiсте сырт;ы эсерлерд езiнде сезiнедi. Мотив субъективтi-объетивтi шынайылы; ретiнде TYсiндiрiледi. Мотивтер адамныц шынайылыгы барысында керсетiледi жэне оны k-эрекет саласына багыттайды [33].
Fылыми эдебиеттерде «о;у ;ызметшщ мотивi», «о;у мотивЬ> TYсiнiктерiне турлi аны;тамалар берiлген. Зерттеушшер «мотив» угымын iс-эрекеттi багыттаушы, реттеуш^ iс-эрекетке магына берушi жэне тагы бас;а куш ретiнде TYсiндiредi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Закон РК «Об образовании» от 2007. - 12 с.
2 Кулекеева Ж.А., Гамарника Г.Н., Абдрасилова Б.С. Основы кредитной системы обучения в Казахстане - Алматы: Казак; университету 2004. - 198 с.
3 Юрчук В.В. Современный словарь по психологии. - М.: Современное слово, 1998. - 350 с.
4 Маркова А.К. Формирование мотиваций учения в школьном возрасте. - М.: Просвещение, 1983. - 420 с.
5 Ковалев В.И. Мотивы поведения и деятельности. - М.: Наука, 1988. - 198 с.
6 Айзенк Г.Ю. Структура личности. - СПБ.: Ювента, 1999. - 464 с.
7 Закон Республики Казахстан «Об образовании». Алматы: ТОО «Баспа», 1999.-22с.
8 Асанов Н.А., Калдияров Д.А., Минажева Г.С. Организация образовательного процесса на основе кредитной технологии - Алматы: Казак университет, 2004. - 42 с.
ОСОБЕННОСТИ УЧЕБНОЙ МОТИВАЦИИ СТУДЕНТОВ В УСЛОВИЯХ КРЕДИТНОЙ ТЕХНОЛОГИИ
Резюме: Вступление Казахстана в единое образовательное мировое пространство через использование кредитной технологии образования является требованием времени.
Проблема учебной мотивации студентов в условиях кредитной стехнологии является одной из наиболее сложных и мало разработанных тем в современных условиях совершенствования и развития педагогического процесса в Республике Казахстан.
FEATURES OF STUDENTS' LEARNING MOTIVATION IN CREDIT TECHNOLOGY
Resume: Kazakhstan's entry into a single global education space through the use of credit technology of education is a requirement of time. The problem of students' motivation in credit technology is one of the most complex and less developed topics in present conditions of improvement and development of educational process in the Republic of Kazakhstan.
