CC BY
48
ВЕСТНИК КАЗНМУ, №1-2012
1С КАГАЗДАРЫН КАЗАКША ЖYРПЗУ -
МЕМЛЕКЕТТ1К Т1ЛД1И ЖYЗЕГЕ АСУЫНЫИ НАКТЫ К0РСЕТК1Ш1
Шыныщулова Т. Каз¥МУ
ТYйiн Ма^алада медицина гылымы саласындагы ic ^агаздарды мемлекеттiк ттде жYргiзу туралы жэне оныц езект мэcелелерi жазылган. 2009 жылда ic 1^агаздардыц мемлекеттiк тiлде жYргiзiлу Yлгici 50% болса, 3 жыл аралыгында 20-25% кетерiлген. Жылда 1^ужаттардыц ^аза^ тiлiндегi жазылуы текcерiлiп салыстырмалы тYPДе талдама жасалып келедi.
ТYйiндi сездер мемлекеттiк тiл, ic нагаздарын жYргiзу, Нужаттарды жYргiзу
ВЕДЕНИЕ ДЕЛОПРОИЗВОДСТВА НА КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ -ПОКАЗАТЕЛЬ РЕАЛИЗАЦИИ ФУНКЦИЙ
ГОСУДАРСТВЕННОГО ЯЗЫКА
Резюме Статья посвящена проблеме ведения делопроизводства на государственном языке в сфере медицинских наук. Как известно, в 2009 году доля делопроизводства на государственном языке составляла50%, в течение 3 лет уровень поднялся на 2025%. Ежегодно проводится сравнительный анализ ведения документации на казахском языке. Ключевые слова государственный язык, делопроизводство, ведение документации
RECORDS MANAGEMENT IN KAZAKH LANGUAGE IS THE INDEX OF THE REALIZATION OF FUNCTIONS OF STATE LANGUAGE
Abstract The article deals with the problem of record keeping in the official language on the field of medical sciences. In 2009 the share of office records in the state language was 50% within 3 years the level rose by 20-25%. Keywords: state language, record keeping
«Казак Trni мемлекелм!здщ барлык азаматтарын 6ipiKTipyre куатты»/1/ Нурсултан Эбшулы Назарбаев
Казан ттшщ мемлекетпк тт ретшде нызмет етушщ алгы шарттарыньщ бiрi — оныц ногамдын емфдн эр алуан саласында нызмет етуi жэне соган орай ¡с Нагаздарыныц назанша жYргiзiлуi. 1с нагаздарыныи, ресми нужаттардыи тiлi бiр жYйеге тYcпей, cтильдiк жагынан налыптаспай, мемлекетпк ресми нужаттардын барлыгы алдымен назан тiлiнде жYргiзiлмей назан ттшщ Нолданыс аясы, нызмет нарымы ерiciн кецейте алмайды. 1с нагаздарын назанша жYргiзу - мемлекеттiк тiлдiи жYзеге асуыныи нанты керcеткiшi. 1с нагаздары ногам емiрiнде Yлкен нызмет атнарады. 1с нагаздарыныц саяси, тарихи, ну^ынтын, экономикалын мацызы ете зор. Мемлекет, республика, нала, кэciпорын, уйым мекеме тарихын жазганда ic нагаздары анпараттыи табылмас Найнар кезi бола алады. Кужаттар фактiлердi, онигаларды, ногам емрнщ нубылыстарын дэлелдейтiн айган нызметш де атнарады. «1с нагаздары - баснару Нызметшдеп негiзгi бiр сала»/2/. Ягни, уйымдар мен мекемелердщ, кэсторындардыщ нызмет етуi барысында шыгарган тYрлi шешлмдерЬ баснару icтерi, атнарган Нызмет ic нагаздарынан айнын керiнедi. Сондынтан халын шаруашылыгын баснаруды жетiлдiру, оны уйымдастыру децгейш кетеру онда нужаттармен жумыс ¡стоу^н наншалынты гылыми негiзделгенiне ттелей байланысты. 1с нагаздарын жYрriзу-баcнару YPД¡c¡н¡H ажырамас белтнщ бiрi болып табылады. Мекемелер
арасындагы аппарат алмасу хат, жеделхат, телефонхат сиянты нужаттар арнылы iске асады. Yкiметriи баснару iстерi жаргы, наулы, нуснау, ереже, буйрын сиянты нужаттар арнылы жYргiзiледi. 1с нагаздарын жYрriзу-мекеме жумысыныи нанты нужаттармен, деректермен реттелген, дэйектелген жYйесi.
Казан ресми iс нагаздар сп/^ халынтыи ногамдын вмiрiмен, мэдени eркендеуiмен, эдеби тiлдiи жанрлын тарманталуымен, ногамдын нызметшщ артуымен байланысты дамып, жетiлiп отырган. Казан ресми к нагаздар ттшщ тарихына шолу жасай отырып, оныи ек1 тYрлi арнадан сусындаганын байнауга болады. Бiрi -сонау квне дэуiрден берi Yзiлмей келе жатнан хан жарлынтары жэне де ресми нужаттар Yлгiлерi. Екшшла-назан жершщ Ресей мемлекетшщ нол астына кiруiмен байланысты назан ттше аударылып таратылган орыс экiмшiлiк орындарыныи буйрын-жарлынтары, заидары, натынас нагаздары. Ягни, ^азфп назан ресми iс нагаздар тiлi жон жерден пайда бола салмаган, взiндiк тарихы бар нубылыс.
Бурында назантар саны басым алыс аудандарда гана iс нагаздары назанша жYргiзiлiп келгенi мэлiм. K|азiргi таида республикада мемлекеппiк органдар iс нагаздарын мемлекеппiк тiлде жYргiзуге бет бурды. Бул эрине эр мекемеде эр тYрлi дэрежеде атнарылып жатнан к. Бул iстiи оп-оиай орындалып, бiр кYнде налыптаса налмайтыны белгiлi. Осыган байланысты мэселелер де жетерлiк. Оныи бiрi-мемлекептiк нызметштердщ ана тiлiнде еркш свйлеп, жаза алмайтыны. Ал орыс ттд кез-келген маман орыс ттшдеп ресми нужатты еркiн жазып шыгады. Буныи себебi, бiрiншiден, тiлдi жетт меигергендiгi болса, екiншiден орыс ттшде iс нагаздары гасырлар бойы уаныт тезiнен втiп эбден налыптаснан, най салада да дайын, мэтiндерi стандартна айналган. Оларда бул дэстYрлi мектеп. Бiз назан тiлiндегi iс нагаздарын да осындай дэрежеде квтеруiмiз керек. Екшшм мэселе-назан тiлiнде iс нагаздарын жYргiзуге байланысты онулынтар, о^у нуралдары, свздiктер, iс ^агаздарыныи Yлгiлерi вте аз, жо^^а тэн десе де болады. Yшiншi мэселе-жогары ону орындарында да, арнаулы ону орындарында да ^ Нагаздарын назанша жYргiзуге байланысты пэн, арнаулы курс ону багдарламасына еипзтмеген, сондынтан ону орнын аянтаган маман вндiрiске, я мемлекептiк органга iс нагаздарын назанша жYргiзуге еш дайындынсыз келедi.
Кужат-латын тiлiнде, «куэлт», «дэлелдеу тэсiлi» деген магына бередк БYгiнгi нолданыста оныи негiзгi Yш магынасы бар: а). нандайда бiр фактiнi не бiр нэрсеге деген нунынты (мысалы, жол жYPуге деген) растайтын iс нагаз; э) жеке басты ресми тYPДе куэландыратын нужат (твлнужат); б). бiр нэрсе туралы жазбаша куэлiк (мысалы, ескi грамоталар); Кэсторында баснару- мэлiмептердi набылдап алу жэне видеу, шешiм набылдап оны орындау сиянты белгiлi бiр дэрежедеп анпараттын процесс болып табылады. Дурыс шешiм набылдау Yшiн толын тYPдегi жедел жэне анинат мэлiмеппер керек болады. Кужатта анпараттыи осы талабына жауап беруi тиiс. Дегенмен хабардыи толынтыгы оныи квлемiмен гана емес, сонымен бiрге оныи мэндi де басты мэселелерш кврсетумен багаланады. Ягни, анпараттыи квптт оны видеудi талап етедi, оныи маиызды, жедел
ВЕСТНИК КАЗНМУ, №1-2012
467
орындауды 1^ажет ететш жа^тарын ай^ындап, оны ^абылдап^сшуге ыцгайлы кYйге тYсiрудi керек етедк Осы жумыстыц бэрiн ^ужатты толтырушы ат^аруы тиiс. Кужаттыц сапасы оныц толы^тыгы, оралымдылыгы жэне аны^тылыгымен Гана емес, сондай-а^ оныц ыщшамдылыгымен, кернектттмен жэне ^олайлыгымен ай^ындалады.
Сонды^тан ^ужаттар тiкелей ^атынас жасаумен тиiмдi уштастырыла жYргiзiлсе, техникалыщ жагынан жа^сы жабды^талып, на^ты ма^саттарга жумсалса, онда олар к-эрекетш табысты болуына жагдай жасайды. 1с жYргiзу ^ужаттары сонымен ^атар хабар-мэлiме■тriц ^айнар кезi жэне таратушысы, зац ар^ылы ^оргалатын iстi белгтеудщ тэсiлi де болып табылады. Бас^арудыц хуралы ретiнде ^ужаттар жоспарлауда, ^аржыландыруда, несие беруде, бухгалтерлiк есептеу мен есеп беруде, оперативт бас^аруда, уйымныц ^ызметш кадрлыщ жагынан ^амтамасыз етуде т.б ^олданылады. Кужаттарда мемлекеттiк ^урылым белгiленедi, олар мекемелер, уйымдар, кэсторындар жэне азаматтар арасындагы, зацды жэне жеке тулгалар арасындагы ^атынастар Yшiн ^ызмет етедi. Материалданган (^ужат тYрiндегi) зацды кYшi бар мэлiметтер терелЫ сотта бизнес бойынша эрiптестерiмен шаруашылыщ дауларын немесе халы^тыщ сотта ецбек тартыстарын шешуде ^андай да бiр фактшщ негiзгi дэлелi ретiнде ^ызмет етедi.
Осы тургыда С.Ж.Асфендияров атындагы Каза^ ¥лпъщ медицина университетi КР Денсаулыщ са^тау министрлтнщ 2009 жылдыц 31 желто^санындагы № 887 «1с жYргiзудi мемлекеттiк тiлге кешiру туралы» буйрыгына, Университет ректоры, профессор А.А^ановтыц 2009 жылдыц 29 ^ацтарындагы «1с ^агаздарын мемлекеттiк тiлге кешiру туралы» №25 буйрыгына сэйкес, университеттщ ^урылымдыщ белiмдерiндегi мемлекеттiк тiлдiи ^олданылу децгеж, iс ^агаздарыныц мемлекеттiк тiлдегi жYргiзiлу сапасын тексеру ма^сатында арнайы комиссия ^урылды. Университет^ ц 7 факултетшщ 73 кафедрасы тексерiлдi. Тексерiс барысында ескертулер, кафедра мецгеруштершен, о^ытушылардан усыныстар, же^спктер жэне бiраз кемшiлiктерде болды. Бфа^ айта кетерi буган дейiнгi 2009 жылгы тексерiсте ^ужаттардын 50% орыс тiлiнде болатын, аудармалардыц магынасы болмайтын, 2010 жылгы тексерiсте ескертулер ескертгенмен 65% ресми тiлде болатын салыстырмалы тYPДе Караганда 2011 жылы ^ужаттардыц 70-75% мемлекеттiк тiлде жYргiзiлуде. Тексертген кафедралардыц барлыгында грамматикалыщ ^ателер жэне к ^агаздары бойынша бiрiздендiрiлмеген сездер. Мысалы: Рапорт-Баянат, Лекция-Дэрiс, Консультация-Кецес беру сия^ты тагы бас^алары. Мысалда керсетiлген сездер тек орыс ттшдеп Yлгiсiнде ^аза^ тiлiндегi кужаттарда ^олданылган. Кафедра мэжiлiстерi орыс тiлiнде ететшдктен хаттамалар орыс тiлiнде эзiрленiп, мемлекетпк тiлде ^ыс^аша тYЙiндеме берiлген. Келешекте мемлекеттiк тiлде жасалып, ресми ттде (орыс тiлiнде) ^ыс^аша тYЙiндеме бертсш деген шешiм ^абылданды.
1с ^агаздарга келген кезде дау тудыратын, кекейкест мэселелер мацызды орын алады. ТэуелаздЫ алганымыздан бастап мiне 20 жыл iс ^агаздарын бiр анадан туган егiздей етiп екi тiлде жYргiзiп келемiз. Университетте мемлекеттiк тiл десе шкен астарын жерге ^оятын, бастарын байгеге тiгiп ел агаларына ^арсы
шыгып жYрген тiл жаншырларыда жетерлЫ. С.Аманжоловтыц "¥лттыц тiлi — сол улттыц жаны, жан-дYниесi. Ол жYректi со^тыртып турган ^ан тамыры сия^ты. Егерде ^ан тамыры жабылып ^алса, жYрек те согуын то^татпай ма?"/3/- деген сезiне сэйкес ^ан тамыры жабылмай турганда Болат Хабижанулы сынды елшщ ерлерi урпа^тан урпа^а мура болып келе жат^ан ана тЫ Yшiн аянбай ецбек етуде. Ал, кейбiр деканаттар мен ^урылымдыщ белiмшелер кафедраларга орыс тiлiнде ^ужат берiп екi тiлде немесе мемлекетпк ттде жауап берулерш талап етедЬ кейде ^аза^ тiлiнде ^ужат ^абылдамайды. Себебi олар мемлкекеттiк тiлдi тYсiнбейдi-мыс. Тiптi, тек мемлекеттiк тiлдi о^ытатын ^аза^ тiлi кафедрасыда есептi орыс ттшде деканат^а апаруга мэжбYP екен. Сол сия^ты орыс тiлдi мамандардан <^з орыс тiлдi мамандармыз ^аза^ тобына саба^ бергенде тiл байлыгымыз жетпейдi жэне ^аза^ тiлiнде о^улыщ жо^тыц ^асы. Студенттерге ^аза^ша саба^ тYсiндiргенде айтар ойымызды толыщ жетшзе алмаймыз, ал орыс тiлiнде тYсiндiргенде мысалмен эдемiлеп жеткiземiз. Бiздi орыс тiлдiлердi осылай ^абылдасын. Бiз ^аза^ тiлдi мамандарга Караганда ез iсiмiздiц шеберiмiз, бiлiмiмiз терец» деген тшрлерде айтылды. Бул кафедраларда, мемлекеттiк тт ез туган экесiнiц Yйiнде жYрiп екей шешенiц зардабын шеккен ^й кешiп журген сыцайлы. Бундай сездерд езге улт екiлдерiнен естiсек бiр сара езiмiздiц кекiрегi ояу, кезi ашыщ ^ара кез ^андастарымыз айт^анда буны естiгенше ^улагым тас керец болганы артыщ едi. Осындай кездерде Нурсултан Эбшулы Назарбаевтыц «Он бес жылда аюга да тiл Yйретуге болады» /4/ деген сезi орынды айтылган. «Сын тYзелмей, мiн тYзелмейдi»-демекшi болаша^та ескертулерiмiздi ескередi деген ойдамыз. Шыймайланып байланган жiптей болган осындай езект мэселердi бабымен жiптi тар^ат^андай шешпесек жабулы ^азан жабулы ^йшде ^алады. Бiз мемлекеттiк тiлдi езге улт ектдерше жэне де ^аракез ^андастарымызга айтарымыз бул сендердiц отан алдындагы борыштарыцыз дер едiм.
«Кеш жYре тYзеледi» гой, бiра^ та келешекте осындай келецаз о^игалар орын алмас Yшiн, тек ^ана Мемлекетпк тiлдi дамыту белiмiне мiндеттеп ^арап отырмайыщ. Елбасымыз айт^андай: «Мемлекеттiк тт ендi улттыц саясаттыц дiцгегi болуы тиiс» /5/. Сонды^тан да, барлыгымыз мемлекеттiк тiлiмiздiц ^олданыс аясыныц кецеюi Yшiн жэне ^аза^ тiлiн Казахстан Республикасыныц эрбiр азаматы «Мемлекеттiк тт-менщ тiлiм» дейтiн децгейге жеткiзу Yшiн бiр Yйдiц баласындай атсалысайы^ эрттестер!
1. Н.Э.Назарбаев. «Казахстан хал^ына жолдауы 2009 жыл»- Алматы: Жас алаш газету 3-а^пан, 2009 ж.
2. Н.Э.Назарбаев. «¥лттыц улы мураты жолында уйысайы^»-Алматы: Ана тЫ газетi, №23, 5-маусым,2008ж.
3. «Президенттщ ^анатты сездерi»-Fаламтордан, 16-^араша, 2006ж.
4. К.Жары^баев «А^ылдыц кенi улагатты сездер» - Алматы: «Ана ттЬ> баспасы ЖШС, 2008ж.,-63 бет
5. Л^йсембекова «1с ^агаздарын ^аза^ша жYргiзу». - Алматы: «Ана ттЬ>, 2001ж.,-3 бет.
6. Л^йсембекова «Каза^ тiлi: 1с ^агаздары жYргiзу». - Алматы: «Мемлекетпк тiлдi дамыту институты» (Екiншi басылым), 2011ж.,-15 бет.
