Научная статья на тему 'МОДДИЙ ВА МАЪНАВИЙ ЭҲТИЁЖЛАР МУВОЗАНАТИНИ ТАЪМИНЛАШДА ИНСТИТУЦИОНАЛ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТАРБИЯВИЙ ФУНКЦИЯСИ'

МОДДИЙ ВА МАЪНАВИЙ ЭҲТИЁЖЛАР МУВОЗАНАТИНИ ТАЪМИНЛАШДА ИНСТИТУЦИОНАЛ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТАРБИЯВИЙ ФУНКЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
325
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эҳтиёж / икки ёқламалилик / моддийлик / маънавият / маданият / таълим / тарбия / бахтиёрлик даражаси индекси / иқтисодиёт назарияси / институционал иқтисодиёт. / потребность / двойственность / материальность / духовность / культура / образование / образование / индекс счастья / экономическая теория / институциональная экономика.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тожибоева Дилором

Мазкур тадқиқотда муаллиф томонидан инсонга икки ёқламалилик: моддийлик ва маънавийлик хислати хослиги, бозор иқтисодиётининг заиф томонларидан бири ана шу мувозанат моддийликнинг устувор мавқеига эга бўлиши натижасида бузилиши ва бу ўз навбатида жамият тараққиётига сал­ бий таъсир қилишини кўрсатиш; мувозанатни таъминлашда маънавият, маданиятнинг асосий роль ўйнаши ва бунда иқтисодиёт назарияси фани ва унинг нуфузли оқими институционал иқтисодиётнинг нафақат таълим, балки тарбиявий функциясидан фойдаланиш имкони кенглиги, таҳлил жараёнида иқтисодий омилларнигина эмас, ноиқтисодий омиллар, жумладан, маънавий омиллар, маданият­ нинг таъсирига талабалар диққатини қаратиш зарурлиги асосланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ФУНКЦИЯ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ В ОБЕСПЕЧЕНИИ БАЛАНСА МАТЕРИАЛЬНЫХ И ДУХОВНЫХ ПОТРЕБНОСТЕЙ

В данном исследовании автор основывается на двусторонности характеристики человека: мате­ риальности и духовности. Одной из слабых сторон рыночной экономики является то, что этот баланс нарушается в результате приоритетного положения материальности, и это, в свою очередь, ока­ зывает негативное влияние на развитие общества. Это основано на том, что духовность и культура играют главную роль в обеспечении баланса, а экономическая теория и её влияние может исполь­ зовать не только образовательную, но и воспитательную функцию институциональной экономики.

Текст научной работы на тему «МОДДИЙ ВА МАЪНАВИЙ ЭҲТИЁЖЛАР МУВОЗАНАТИНИ ТАЪМИНЛАШДА ИНСТИТУЦИОНАЛ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТАРБИЯВИЙ ФУНКЦИЯСИ»

г ИКТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ ВА МАКРОИКТИСОДИЁТ / 11 Ч

V ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА >

Тожибоева Дилором,

иктисод фанлари доктори, Тошкент молия институти "Иктисодиёт" кафедраси профессори

МОДДИЙ ВА МАЪНАВИЙ ЩИЁЖЛАР МУВОЗАНАТИНИ ТАЪМИНЛАШДА ИНСТИТУЦИОНАЛ ИКТИСОДИЁТНИНГ ТАРБИЯВИЙ ФУНКЦИЯСИ

УДК: 33.025

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2023_ISSUE_5_2

ТОЖИБОЕВА Д. МОДДИЙ ВА МАЪНАВИЙ ЭЦТИЁЖЛАР МУВОЗАНАТИНИ ТАЪМИНЛАШДА ИНСТИТУЦИОНАЛ ИЦТИСОДИЁТНИНГ ТАРБИЯВИЙ ФУНКЦИЯСИ

Мазкур тадкикотда муаллиф томонидан инсонга икки ёкламалилик: моддийлик ва маънавийлик хислати хослиги, бозор иктисодиётининг заиф томонларидан бири ана шу мувозанат моддийликнинг устувор мавкеига эга булиши натижасида бузилиши ва бу уз навбатида жамият тараккиётига сал-бий таъсир килишини курсатиш; мувозанатни таъминлашда маънавият, маданиятнинг асосий роль уйнаши ва бунда иктисодиёт назарияси фани ва унинг нуфузли окими институционал иктисодиётнинг нафакат таълим, балки тарбиявий функциясидан фойдаланиш имкони кенглиги, тах,лил жараёнида иктисодий омилларнигина эмас, ноиктисодий омиллар, жумладан, маънавий омиллар, маданиятнинг таъсирига талабалар диккатини каратиш зарурлиги асосланган.

Таянч суз ва тушунчалар: эх,тиёж, икки ёкламалилик, моддийлик, маънавият, маданият, таълим, тарбия, бахтиёрлик даражаси индекси, иктисодиёт назарияси, институционал иктисодиёт.

ТОЖИБОЕВА Д. ОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ФУНКЦИЯ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ В ОБЕСПЕЧЕНИИ БАЛАНСА МАТЕРИАЛЬНЫХ И ДУХОВНЫХ ПОТРЕБНОСТЕЙ

В данном исследовании автор основывается на двусторонности характеристики человека: материальности и духовности. Одной из слабых сторон рыночной экономики является то, что этот баланс нарушается в результате приоритетного положения материальности, и это, в свою очередь, оказывает негативное влияние на развитие общества. Это основано на том, что духовность и культура играют главную роль в обеспечении баланса, а экономическая теория и её влияние может использовать не только образовательную, но и воспитательную функцию институциональной экономики.

Ключевые слова и понятия: потребность, двойственность, материальность, духовность, культура, образование, образование, индекс счастья, экономическая теория, институциональная экономика.

TOJIBOEVA D. THE EDUCATIONAL FUNCTION OF INSTITUTIONAL ECONOMY IN PROVIDING THE BALANCE OF MATERIAL AND SPIRITUAL NEEDS

In the study, the author shows the two-sidedness of a person characteristic: materiality and spirituality. One of the market economy weaknesses is that this balance is broken as a result of the priority position of materiality, and this, in turn, has a negative impact on the development of society. It is based on the fact that spirituality and culture play the main role in ensuring balance, and that the science of economic theory and its influential stream can use not only the educational but also the breading function of the institutional economy.

Key words and concepts: need, duality, materiality, spirituality, culture, education, breading, happiness index, economic theory, institutional economy.

Кириш.

Хозирги глобаллашув х,амда тез суръат-лар билан узгараётган шиддаткор ва мураккаб даврда мамлакатимиз ёшларининг х,ар томон-лама, айникса, маънавий-маърифий жих,атдан баркамол булиши, юз бераётган жараёнларнинг туб мох,иятини англаб етиши, ушбу вокеликлар юзасидан холис ва мустакил фикрга эга булиши, туFри хулоса чикариб, рационал карор кабул кила олиш салох,иятини шакллантириш них,оятда мух,им ах,амиятга эга. Шунинг учун х,ам жах,он микёсида, жумладан мамлакатимизда х,ам бу масалага тобора купрок диккат каратилмокда. Мазкур масала педагогика, фалсафа, психология, этика, социология, антропология каби к,атор фан-ларда чукур урганилиб, олиб борилаётган илмий тадкикотлар асосан шу фанлар доирасида булиб, илмий-амалий журналлар ва монографияларда мувофик равишда турли ёндашувлар ва назарий к,арашлар орк,али баён к,илинган. Лекин республи-камиз илмий изланувчилари томонидан масалани иктисодий нуктаи назардан ёндашиб урганилган тадк,ик,отлар них,оятда чекланган. Буни назарда тут-ган х,олда мазкур маколамизда ана шу етишмов-чиликни биттага камайтириш нуктаи назаридан ёндашдик. Чунки иктисодий фанлар карор кабул килишга ургатувчи фанлар булиб, бу жараёнда тури к,арор к,абул к,илиш учун нафак,ат иктисодий омилларни балки ноиктисодий омилларни х,ам х,исобга олишни объектив зарур килиб куяди.

Маълумки, жамиятнинг фаровонлигини таъ-минлашнинг асосий йули иктисодий усишга эри-шишдир. Бу максадни амалга оширишда бозор иктисодиётининг афзалликларини х,исобга олган х,олда кишилик жамияти тараккиётнинг бозор иктисодиёти йулини танлади.

Бозор иктисодиётининг сузсиз афзалликлари билан бирга катор заиф томонлари мавжудки, фикримизча, улардан энг мух,имларидан бири моддийликка интилишнинг кучайиши натижа-

сида моддийлик билан маънавийлик уртасидаги мувозанатнинг бузилишидир. Хозирда кишилик жамияти х,аётига хавф солаётган муаммоларнинг келиб чик,ишининг энг мух,им сабаблари, омилла-ридан бири инсон табиатидаги иккиёк,ламалилик: моддийлик билан маънавийлик уртасидаги муво-занатни моддийлик фойдасига бузилишидир. Бу муаммони урганиш ва мувозанатни таъминлашда фикримизча, фалсафа ва этикадан ажралиб чик,к,ан иктисодиёт назарияси, жумладан унинг нуфузли окимларидан бири булиб, х,озирда тулаконли фанга айланган институционал ик,тисодиёт алох,ида урин тутиши, мух,им роль уйнаши мумкин.

Иктисодиёт назарияси ресурслар чекланган-лиги шароитида чексиз эх,тиёжларни кондириш бу жараёнда оптимал натижага эришиш, мавжуд ресурслардан самарали фойдаланишни урганар экан, уни х,ар канакасига эмас, балки мавжуд булган меъёрлар, к,оидалар, к,онунлар ва умумэъти-роф этилган инсоний кддриятларни х,исобга олган холда амалга ошириш зарур.

Иктисодий усишнинг моддий омилларидан самарали фойдаланишга факат индивидлар фао-лияти асосини шундай ахлокий хислатлар: акли расолик, ишчанлик, х,алоллик, мех,натсеварлик, мажбуриятни х,ис килиш, кабул килинган "уйин к,оидалари"га риоя к,илиш каби белгиланган ахлок, кодексига риоя килсаларгина эришиш мумкин. Бу шартлардан айримларига машхур классик А. Смит х,ам дик,к,ат к,аратган. Лекин уларнинг х,озирги даражадагидек - ижтимоий алок,алар тизимининг мураккаблашуви, инсон капитали ролини хдддан зиёда усиши - шароитидек ах,амиятига эътибор (заруриятга кура) бермаган1.

Иктисодий хатти-х,аракат, хулк-атвор, танлов ноиктисодий омиллар ва жамиятдаги умумий кадриятлар тизими билан белгилангани сабабли, иктисодий назария ва маънавият, маданиятнинг

1 Смит, А. Исследование о природе и причинах богатства народов /А. Смит. - М.: Эксмо, 2007. - 960 с.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

узаро таъсири масалаларини урганиш амалий нуктаи назардан мухим ахамиятга эга.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Иктисодий саъй-харакат, танловни амалга оши-ришда, кишилик жамиятининг инсонга хос икки ёкламалилиги катта таъсир курсатиши ва бунд ноиктисодий омиллар, жумладан маданият, маъ-рифат, таълим-тарбия алохида роль уйнашига хорижий олимлар, жумладан институционал иктисодиёт вакиллари алохида ахамият бериш-ган. Бозор иктисодиётининг заиф томонлари уз навбатида бу масалани борган сари долзар-блигини кучайтирмокда. Мазкур масала буйича олиб борилган тадкикотлардан бири О.В. Нифа-еванинг "Иктисодиёт назарияси" ихтисослиги буйича Иктисодиёт фанлари доктори даражасини олиш учун олиб борган илмий изланишидир. У уз тадкикотида иктисодий назария ва методологияси-нинг эволюцияси, унинг этик жихатларини аниклаш ва унинг мазмун-мохиятини очиб беришни максад килиб куйган1. Муаллиф иктисодий таълимотлар тарихида иктисодий назария ва этиканинг мето-дологик, таркибий, узига хос жихатларининг узаро ботланишини очиб беради. Тадкикотда иктисодиёт назарияси ва методологияси эволюциясининг этик жихатларини урганишнинг концептуал-методологик схемаси ва унинг асосида даврий назарий ва услубий синтезлар оркали иктисодий назария ва методологиясининг этика билан узаро боFликлиги модели ишлаб чикилган.

Д. Петросян, Н. Фаткиналарнинг илмий изла-нишларида маънавий-ахлокий омилларнинг иктисодиётни ривожланишидаги роли очиб берил-ган, иктисодий эгоизмнинг мохияти урганилган. Иктисодий муносабатларнинг гуманистик мезон-лари таклиф этилган. Россия иктисодиётида дав-латнинг институционал ва ахборот сиёсатини тако-миллаштириш, таълим-тарбия тизими ва ижтимоий муносабатларни ривожлантириш оркали эришиши йуллари курсатилган2 .

С. Ивашковский тадкикотида ижтимоий-иктисодий тараккиётнинг маданий кадриятлар узаро боFликлиги ва бу масала буйича турли

1 Нифаева О.В. Этические аспектк эволюции экономической теории и методологии. Специальность 08.00.01 - Экономическая теория. Автореферат диссертациина соискание ученой степени доктора экономических наук. Федеральное государственное бюджетное учреждение науки. Институт экономики Российской академии наук. Москва, 2022. -47 с.

2 Петросян Д., Фаткина Н. Экономический эгоизм и гуманизация экономики. / Вопросы экономики. 2010, №8, -С.123-131.

карашлар урганилади. Замонавий иктисодиёт назарияси олдида унинг предмет майдонини кен-гайтириш, ижтимоий-маданий омилларга диккат каратилиши зарурлиги, уларнинг инсонлар саъй-харакатлари, танловлари ноиктисодий тараккиётга таъсири нихоятда катта эканлигини курсатади. Homo economicus («иктисодий одам») моделини танкид килади ва бизни ураб турган дунёни тушу-ниш учун карор кабул килишда ноиктисодий омиллар ва инсоннинг мотивларини хисобга олган инсон моделини ишлаб чикиш зарурлигини таъ-кидлайди3.

Б.В. Салихов, Д.А. Летуновлар маколасида замонавий жамиятнинг иктисодий кадриятларини белгиловчи билимга асосланган интеллектуал иктисодиётни шаклланиши масалалари тадкик эти-лади. Интеллектуал ишлаб чикариш категорияси-нинг интеллектуал ва инсон капитали билан узаро алокадорлиги, боFликлигининг мазмуни тахлил килинади. Такрор ишлаб чикаришнинг ноосфе-рик4 типи шароитида мантикий фикрлашга асосланган алмашиш асосий уринга чикиши ва интеллектуал билимларни яратиш ва истеъмол килиш органик равишда бирлашиб кетиши асосланади. Шу билан бирга замонавий иктисодий вокеликнинг инновацион тараккиётнинг урф-одат, таомил, этик жихатлари, миллий-ментал хусусиятлари ва ижтимоий маданий омилларнинг устуворлиги амалга оширилиши таъкидланади5.

Н.М. Тюкавкин уз маколасида иктисодий жара-ёнлар билан маънавият уртасидаги боFланиш хакида фикр юритади. Иктисодиётнинг инсон хаётида умуман жамиятдаги урни, инсон фао-лиятида маънавиятнинг зарурлиги сабаблари аникланади6.

Республикамиз иктисодчилари томони-дан инсонларнинг саъй-харакати танловида ноиктисодий омилларга диккат каратилган илмий изланишлар йук даражада. Маданият, маърифат,

3 Ивашковский С. Ивашковский, С. Культура, экономическое поведение и развитие. // Экономическая политика. -2014. - № 4. - С. 177-194.

4 Ноосфера (юнонча noos - акл), табиат ва жамият уртасидаги узаро таъсир доираси ва унинг чегарасида инсоннинг фаолияти тараккиётнинг асосий хал килувчи омилига айланади.

5 Салихов, Б.В. Интеллектуальная экономика как нравственно-этическая форма инновационного развития / Б.В. Салихов, Д.А. Летунов //Проблемы современной экономики. - 2008. - № 3 (27). - С. 108-111..

6 Тюкавкин Н.М.. Духовность экономики. https:// Вестник Самарского государственного университета. 2012. № 1 (92). С. 201-205.cyberleninka.ru/article/n/duhovnost-ekonomiki

маънавиятнинг роли асосан педагог олимлари-миз томонидан жамият тараккиётида инсоннинг камол топиши ва унинг урни, роли нуктаи наза-ридан урганилган.

С. Рахимов, А. Рузиевлар уз маколасида маъна-вият - халкнинг узлик тимсоли эканлиги, республи-камизда кейинги йилларда маънавий-маърифий ишларни такомиллаштириш борасида олиб борилаётган ислохотлар хамда ёш авлод таълим-тарбиясига алохида эътибор берилаётганлигини фактлар билан асослаб беришга диккат каратишган1. Кадиров К.А. тадкикотида Янги Узбекистон шароитида Fоявий тарбиянинг замо-навий турлари, усуллари ва уларни куллаш маса-лалари урганилган2. Уралова Ф.Ж. Янги Узбекистон таълим тизимида амалга оширилаётган ислохотлар х,ак,ида тухталиб, уларни хаётга тулик, жорий этиш ижтимоий тарак,к,иёт масъулиятини уз зимма-сига оладиган ватанпарвар, мустак,ил карор к,абул килиш кобилиятига эга булган иктидорли ва истикболли, малакали ва ракобатбардош профессионал кадрларга жуда катта эхтиёжни вужудга келтириши ва бу эхтиёж, биринчи навбатда, жами-ятнинг таълим сохасида туб ислохотлар бошлани-шига туртки булганини курсатади3.

Нобель мукофоти олишган америкалик пси-хологлар Герберт Саймон4, Даниэл Канеман5 ва Ричард Талерларнинг илмий тадкикотлари ноаниклик шароитида инсонларнинг узини тутиши, саъй-харакати, танлови ва карор кабул килишига баFишланган. Ричард Талернинг илмий оммабоп китоби (ingl. Misbehaving: The Making of Behavioral Economics)ning — 2017 йили иктисодиёт йуналиши буйича Нобель мукофоти олишга сазовор булди.

1 Рахимов С., Рузиев А. Янгиланаётган Узбекистонда маънавий-маърифий ишларнинг такомиллашуви. https://cyberleninka.ru/article/n/yangilanayotgan-zbekistonda-manaviy-marifiyishlarning-takomillashuvi

2 Кадиров К.А. Янги Узбекистон: Fоявий тарбия тизимига янгичаёндашувлар. https://cyberleninka.ru/article/n/yangi-zbekiston-oyaviy-tarbiya-tizimiga-yangicha-yondashuvlar/ viewer

3 Уралова Ф.Ж. Янги Узбекистон таълим тизимида амалга оширилаётган ислохотлар. - https://cyberleninka. ru/article/n/yangi-zbekistontalim-tizimida-amalga-oshirilayotgan-islo-otlar

4 Герберт А. Саймон. Рациональность как процесс и продукт мышления./ Herbert A. Simon. Rationality as Process and as Product of Thought. Richard T.Ely Lecture // American Economic Review, May 1978, v.68, no.2, p.1-16. □ American Economic Association, 1978 Перевод д.э.н. К.Б.Козловой и М.А.Бланко / THESIS, 1993, вып. 3. - С. 16-38. https://igiti. hse.ru/data/003/314/1234/3_1_2Simon.pdf

5 Канеман Д. Думай медленно... решай быстро. — М.:

АСТ, 2013. — 625 с.

У 2021 йили "Новая поведенческая экономика" номи билан рус тилига таржима килинган. Китобда инсонларнинг саъй-х,аракати, танлови хулк-атвори ижтимоий ва эмоционал (жушкин x1ис-туЙFу) омил-ларнинг иктисодий омилларга таъсири нуктаи назаридан урганилган6.

Келтирилган тадкикотларга таянган холда, мазкур илмий изланишларимиз инсонга икки ёкламалилик: моддийлик ва маънавийлик хис-лати хослиги;

бозор иктисодиётининг заиф томонларидан бири ана шу мувозанат моддийликнинг устувор мавкеига эга булиши натижасида бузилиши ва бу уз навбатида жамият тараккиётига салбий таъсир килишини курсатиш;

мувозанатни таъминлашда маънавият, мадани-ятнинг асосий роль уйнаши ва бунда иктисодиёт назарияси фани ва унинг нуфузли окими институ-ционал иктисодиётнинг нафакат таълим, балки тар-биявий функциясидан фойдаланиш имконларини очиб бериш мух,им илмий ва амалий ах,амиятни касб этади.

Мазкур тад^и^отнинг асосий ма^сади. Бозор иктисодиёти шароитида моддийликка интилиш-нинг кучайиши натижасида моддийлик билан маънавийлик уртасидаги мувозанатнинг бузилиши бунда инсонга хос икки ёкламалилик мух,им урин тутиши, унинг индивидлар ва жамиятнинг эх,тиёжларида, жамият ва табиат учун умумий булган карама-каршиликлар бирлиги ва кураши конунида акс этишини курсатиш. Бу мувозанатни таъминлашда иктисодиёт назарияси ва унинг нуфузли окими, фан булиб улгурган институцио-нал иктисодиётнинг ролини асослашдир.

Маълумки, бу йуналиш вакиллари х,ар бир муаммога нафакат иктисодий, балки ноиктисодий омиллар, чунончи, инсоний кадриятлар, урф-одатлар, этик-ахлокий, диний карашлар, мада-ният даражаси ва бошкаларни х,ам ^исобга олган х,олда ёндашадилар. Бунда айникса, иктисодий конунларнинг табиат конунларига ухшаб объектив равишда амал килишини таъкидлаган х,олда улардан энг мух,им фарк килувчи жих,ати - бу улар-нинг инсонлар уртасидаги муносабатлар оркали руй бериши, муносабатлар эса манфаатлар билан ботликлигидир. Бозор иктисодиётининг афзаллиги х,ам ана шу муносабатларнинг руй бериши, инсоннинг "иктисодий фикрлаш тарзи"га асосланади.

6 Талер Ричард. Новая поведенческая экономика. / Изд.: М.: Бомбора, 2018. - 368 с. https://www.labirint.ru/ booпs/622025/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

Тадцицот методлари. Тадк,ик,отда кузатиш, назарий ва мантикий талк,ин, статистик гурухлаш, таккослаш, тахлил килиш, синтезлаш, индукция, дедукция, илмий абстракция каби методлардан фойдаланилди.

Тадцицот натижалари ва та^лили.

Маълумки, кишилик жамияти турли-туман муносабатларга асосланади. Шу билан бирга бу муносабатларда файласуфлар, психологлар таъ-кидлаганларидек, инсонга хос иккиёк,ламалик мав-жуд. Инсондаги иккиёцламалик, энг аввало, маънавият ва моддийликнинг мураккаб тарз-даги узаро бирлиги ва унинг бир-бирига узаро таъсиридан келиб чицади. Инсондаги моддий-лик ва маънавийликнинг мураккаб тарздаги бирлиги унинг бутун хаёти давомида, унинг барча боскичларида намоён булади1.

Инсоннинг к,аётида, жумладан, ик,тисодий фаолиятида хам фак,ат ик,тисодий омилларгина эмас, маънавий-маърифий, этик (ахлок,ий) омил-лар хам мухим урин тутади. Лекин, ицтисодиёт сиёсатдан, мафкурадан к,ам устувор - бир-ламчи, чунки инсон иктисодий фаолиятсиз яшай олмайди. Аммо, фикримизча, кушлар икки к,аноти орк,али кукка парвоз к,илганидай инсон хам хак,ик,ий фаровонликка, хаётидан к,оник,ишга, тин-члик, хотиржамликка "икки к,аноти" бут булганда, яъни моддийлик билан маънавият, маърифат уЙFунликда, мувозанатда булганда эришади.

Маънавият, маърифат, маданият бири-бири билан узаро боFлик1 тушунчалар булиб, улар бири-бирини тулдиришини так,озо к,илади, мазмун-маъносини кенгайтиради. Жамиятнинг ишлаб чик,ариш, ижтимоий ва маънавий, маъри-фий хаётида эришган ютук,лари унинг мадания-тида ифодаланади. (Биз уларни так,к,ослаб тахлил к,илишдан чекланамиз).

Ик,тисодиёт ва маънавият уртасидаги алок,адорлик серк,ирра ва мураккаб булиб, ик,тисодиёт маънавият ривожи учун моддий шарт-шароит яратади. Айни пайтда ик,тисодий тарак,к,иёт зарурати маънавиятни узгартиришни так,озо этади. Масалан, онгни, тафаккурни юксалтирмай туриб, янги технологиялар яратиш, мехнат куролларини такомиллаштириш, мехнат жараёнини ок,илона ташкил этиш, фан ва техникавий ижодкорликни ривожлантириш мумкин эмас. Табиийки, маъ-навиятнинг юксалиши илмий-техникавий каш-

1 Тожибоева Д., Хужаев Н., Авалова Г. Иктисодий педагогика. Ук,ув кулланма. -Тошкент: "Fan va texnologiya", 2008. 144-бет.

фиётларнинг кучайиши, ахоли билим ва малака-сини ортиши, ик,тисодий тафаккурнинг узгариши хам ик,тисодиётга таъсир утказмасдан к,олмайди. Бу - ик,тисодиёт ва маънавиятнинг муштарак жихатлари. Яна бир умумий томон: ик,тисодиёт хам, маънавият хам инсон хаётини хар жихатдан тукис к,илишга к,аратилган. Шу билан бирга улар уртасида азалий зиддиятлар хам бор. Бу зиддият асосида инсонда мужассамлашган моддийлик ва маънавийликнинг мураккаб бирлиги ётади. Уни биз инсон эхтиёжларида акс этишида куришимиз мумкин. Инсон эхтиёжлари ик,тисодчилар томони-дан, турли ёндашувлар, к,арашлар асосида турли-туман гурухларга булинади. Биз унга инсондаги иккиёк,ламалилик жихатидан ёндашамиз.

Жадвалдан куриниб турибдики, улар бир томон-дан умумий, чунки инсонга, кишилик жамиятига хос. Улар доимо бир-бирини тулдиради ва бир-бирини так,озо к,илади. Шу билан бирга танлаган мезонларимиз буйича к,арайдиган булсак, уларнинг бир-биридан туб фарк,лари, к,арама-к,аршиликлари куринади.

Хар бир шахснинг инсон сифатида моддий ман-фаати унинг хаётий эхтиёжларини акс эттирса, маънавий-маърифий эхтиёжлари унинг инсон сифатида бошк,а хамма тирик мавжудотлардан тубдан фарк, к,илиши, табиат томонидан яратил-ган муъжиза эканлигини ифодалайди.

Жадвал маълумотлари бизнингча, жамият ва табиат учун умумий "Карама-к,аршиликлар бирлиги ва кураши" крнунини амал к,илишини курсатиб турибди, десак адашмаймиз.

Инсон ицтисодиётни асосий к,аракат-лантирувчи кучи, шунинг учун ^ар цандай иктисодий узгаришлар, муносабатлар жара-ёнининг марказида туради. Инсон фаолияти мотивацияга асосланади. Мотивация - биологик жихатдан инсоннинг ирсий ва тупланган таж-рибаси асосида индивидуал ва гурухий равишда эхтиёжларини к,ондиришга йуналтирилган, ундай-диган туЙFу. Мотив эса инсонни бирон-бир фао-лият юритишга йуналтирувчи ички хис-туйту булиб, у эхтиёж, хохиш, к,изик,иш, интилиш булиши мумкин2.

Инсоннинг турли-туман даражадаги ак,лий ва жисмоний к,обилияти, иродаси хамда манфаати бир бутун булиб бирлашуви натижаси мотивация билан биргаликда уни харакатга солувчи куч булиб намоён булади. Мухими манфаатдан келиб чик,к,ан

2 Тожибоева Д. Институционал ик,тисодиётда инсон модели - баркамолликка интилишнинг асоси сифатида. / Замонавий таълим. 2022, 9-сон. - 15-16.-бет

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

1-концептуал жадвал. Инсондаги икки ёцламалиликнинг эх,тиёжларда акс этиши1

Таккослаш мезонлари Индивидлар ва кишилик жамияти эхтиёжлари

Эхтиёжлар объекти Моддий эхтиёжлар Маънавий-маърифий эхтиёжлар

Келиб чик,иши нуктаи назаридан Моддий эхтиёжлар азалий, улар инсон билан бирга вужудга келган Азалий булмай жамият тараккиётининг маълум боскичида цивилизация шаклла-ниши билан боFлик холда шаклланган.

Мазмуни (уз ичига олади) Инсонларнинг хаёт кечириши учун зарур булган моддий ашёлар. Инсонларнинг ички рухий, ахлокий киёфаси, уз-узини англаш, билими, маданияти ва уни оширишга каратилган харакат

Узига хос хусусияти Моддий неъматларни истеъмол килиш уларни тугатишга (озик-овкат, кийим-кечак кабилар), эс-киришига олиб келади ва урнини коплаш зарурияти-ни вужудга келтиради. Уларни кондириш инсоннинг маънавий-маърифий хислатлари, тажрибаларини купайтиришга олиб келади. Инсоннинг дунёкарашини, турмуш тарзини узгартиради, унинг шахсий фазилатларини янада юксак ахлокий баркамолликка йуналтиради.

Эхтиёжлар кондирилиши Турли-туман неъматлар билан Мехр-окибат, мухаббат, изланиш ва имон - эътикод кабилар оркали.

Таъсир килувчи етакчи омиллар Иктисодий омиллар Ноиктисодий омиллар: билим, ахлок кодекси, конунчилик, кадриятлар, анъаналар, урф-одатлар, диний карашлар ва бошкалар.

Микдор ва сифат улчови Пул билан улчанади Пул билан улчаб булмайди.

Амалга оширилади Ижтимоий мехнат, ишлаб чикариш билан Таълим-тарбия билан

Акс этади Иктисодиётда Маданиятда

Эришилган натижа Жамиятнинг ишлаб чикариш, ижтимоий, маънавий-маърифий хаётида эришган ютуклари

холда мак,сад куйилади. "Эхтиёжлар -мотивация

- манфаатлар - стимуллар - англаш - мацсад

- фаолият - натижа - истеъмол" тарзида юз беради2.

Эхтиёжларнинг шаклланиши ва юксалишида ресурсларнинг чеклангани ва эхтиёжларнинг чексизлиги мухим роль уйнайди. Ресурсларнинг чекланганлиги инсонга берилган узини-узи сацлаш инстинктидан келиб чициб, биринчи навбатда уз манфаатини кузлашга олиб келади. Моддий эхтиёжлар бирламчи булгани, ресурс-ларнинг чекланганлиги инсоннинг биринчи навбатда моддий эхтиёжларни кондиришга диккат каратишга олиб келади. Натижада моддийлик ва маънавият, маърифат уртасидаги мувозанатни бузилишига, эгоизмнинг кучайишига асос, имкон яратилади.

1 Муаллиф томонидан тузилган.

2 Шу манба, 16 -бет.

Буюк классик А. Смит инсон хатти-харакатларининг ташкил этувчи куч - уз манфа-ати учун хисоб-китоб эканлигини курсатиб, бу харакатни уз ахволини яхшилашга интилиш деб таъкидлаб, у коида тарикасида инсоннинг хаёти давомида хамрох булишини асослайди. Купчилик уз мавк,еини яхшилаш учун танлаган энг оддий йул "бойликни купайтириш"га олиб келувчи йул эканлигини курсатади3.

Назарий иктисодий билимларни ривожлан-тиришда ва инсоннинг хужалик юритиш фаоли-ятининг ижтимоий самарадорлигини оширишда этика, маънавият, маърифатнинг ахамиятига борган сари умумэътироф ортмокда ёки хеч булмаганда инкор этувчилар йук.

Ик,тисодий муносабатларнинг куп кирралилиги нуктаи назаридан иктисодий назария, иктисодий билимларнинг ривожланиши этика, маънавият

3 Смит, А. Исследование о природе и причинах богатства народов /А. Смит. - М.: Эксмо, 2007. - 960 с.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

ва маърифат, инсонларнинг психологияси билан чамбарчас бoFлик1лиги тарафдори хисобланган Ж. М. Кейнс карашлари катта ахамиятга эга1. Бу жихатдан уни инсоннинг маънавий-маърифий ахлокий хислатлари, мувофик равишда эхтиёжларига диккат каратган дея оламиз.

Унинг илмий ижодини иктисодиёт назарияси маънавий, маърифий, этик (ахлокий) муносабатларнинг императив2, когнитив3 ва амалий жихатлари узаро бoFликлигининг ёркин намунаси сифатида куриш мумкин. Бунда императив жихат (ижтимоий-иктисодий механизмни такомиллаштириш, уткир ижтимоий муаммоларни хал килиш зарурати туFилaди ва хатто жамиятнинг ижтимоий кддриятлар тизими-нинг эволюцион узгаришига олиб келиши) инсон табиати тугрисидаги тасаввурларни кенгайишини раFбатлантиради (когнитив жихат). Иктисодий тахлилга инсонларнинг хатти-харакатлари, танлов-ларида ноиктисодий омиллар мухим урин тути-шини асослаб беради. Натижада иктисодий сиёсат юритиш учун иктисодиётнинг у ёки бу воситалари, механизмларидан фойдаланишни (амалий жихат) асослаш имконияти вужудга келади.

Ж.М. Кейнс фикрича инвестиция сиёсатининг ижтимоий самарадорлигига эришиш энг куп фойда олишдан кура му^имрок. Фойда олишга интилиш ик,тисодиётни "к,имор уйи"га айлантиради. Унинг учун «соф» назарияни яратиш эмас, иктисодий назариянинг амалий йуналиши мухим булиб, ноиктисодий: этик, психологик, маънавий, маърифий (мувофик равишда когнитив функци-яни ифодалайди ва улар узаро боFлик) ва бошка нихоятда турли-туман омилларга боFликлигини ва уз навбатида уларга шунчаки мурожаат к,илиш лозимлигининг оддий баёни эмас, балки умумий, туташ фикрлардан фаол фойдаланиш заруратини асослашини Кейнс назариясининг мухим ютуги, деб караш мумкин.

Ж.М. Кейнс инсон эхтиёжлари таснифига унинг ижтимоий табиатидан, бошка одамлар билан алокаси ва этик, маънавий, маърифий тамойилларнинг тарихий узгарувчанлигидан келиб чикиб ёндашади: мутлак эхтиёжлар ва к,иёсий эхтиёжларга ажратади. Мутлак, эхтиёжлар

1 Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег. Избранное. Пер. с англ. — М.: Эксмо, 2007. — 960 с; Классика экономической мысли: Сочинения (В. Петти, А. Смит,Д. Рикардо, Дж. М. Кейнс, М. Фридмен). - М.: ЭКСМО-Пресс, 2000. - С.557-760.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2 Императив - 1от. imperativus - катъий талаб,амр, буйрук, конун, мажбурий

3 Когнитив - Ы. cognito - билим, фикрлаш

бошка одамларнинг холатига боглик эмас, нис-бий эхтиёжлар эса одамнинг бошкаларга нисба-тан устун туриш ёки хеч булмаганда иктисодий вазият ёмонлашганда одатий турмуш даражасини пасайтирмаслик истаги билан белгиланади. Бунга кура, мутлак эхтиёжларни тула кондириладиган, киёсий (нисбий) эхтиёжларни - чексиз, тула кондириб булмайдиган деб аташ мумкин.

Умумий фаровонлик даражаси к,анчалик юк,ори булса, киёсий эхтиёжлар шунча кучли, интенсив булади4. Айнан инсоннинг эхтиёжлари ва улардан келиб чик,иб шаклланадиган жамиятнинг иктисодий вазифалари маълум бир даврда хукмронлик киладиган маънавий, маърифий, ахлокий нормаларни белгилайди. Ижтимоий ривожланиш вазифаларининг узгариши эса кадриятлар тизимини кайта куриб чикишга олиб келади.

Ж.М. Кейнс келажак хакида фикр юритар экан, инсоний маънавият, маърифат, ахлок, кадриятларнинг роли ортиб боради, бойиш иштиёки ва ундан олинадиган завк,-шавк, утмишда колади, инсоннинг фахри- гурури халоллик ва профессионалликка, мехнат кувончга айланади. Фаровонлик курсаткичи - уз-узини ривожлантириш билан боглик, буш вак,т микдори булади, деб умид билдиради5.

Иктисодий назариянинг энг асосий вазифа-ларидан бири инсонларнинг моддий ва маънавий неъматларни ишлаб чикариш, та^симлаш, айирбошлаш ва истеъмол к,илишда индивидуал ва жамоавий тарздаги саъй ^аракатлари, турли муносабатларда узларини кандай тутиши мум-кинлиги, танлови сабаблари мох,иятини тушун-тириб беришдир. Чунки унинг мазмун-мохиятига тушунмай фаолият юритиш учун ресурсларнинг чекланганлиги ва эхтиёжларнинг юксалиб бориши шароитида тугри к,арор чик,ариб, истик,болни бел-гилаб булмайди.

Бу хакикат унутилган такдирда иктисодиётдан максад факат махсулотни купайтириш, сармояни айлантириб, мумай даромад олиш булиб колади. Бундай вазиятда бутун жамият эртаю-кеч нафси йулида елиб-югуради, пул-маблаги, бойлигини купайтириш йулида нималарни килмайди, маъ-навият эса шу бош максадга эришиш борасидаги

4 Кейнс Дж. М. Экономические возможности наших внуков / Дж. М.Кейнс // Вопросы экономики. - 2009. - № 6.

- С. 63-64.

5 Кейнс Дж. М. Экономические возможности наших внуков / Дж. М.Кейнс // Вопросы экономики. - 2009. - № 6.

- С. 65-67

воситалардан бирига айланади. Аксинча булса, нафсни тийиш, анъанавийлик рухидаги мехнат ва турмуш шароитида моддий стимул биринчи уринда турмайди ва у самарали иктисодий омилга хам айланмайди. Бундай вазиятда ишлаб чикариш, иктисодиёт ривожланмай колади. Купга чузилган тур^унлик эса эртами-кечми инкирозга сабаб булади.

Ицтисодиёт назариясининг неоклассик йуналиш вакилларидан фарцли равишда нео-институционал концепция намоёндалари

фикрича факат шахсий фойда, нафлик хакида эмас, балки узини-узи чеклаш, бошкаларга яхши-лик килиш максадида уз манфаатларидан воз кечиш каби инсоний хислатлар туфайли индивид-нинг танлови натижасига туб узгаришлар кирити-лиши мумкин.

Бу моделда жамият нисбатан мураккаб тар-кибга эга, уларни мувозанатда ушлаб туриш учун давлатнинг иктисодий муносабатларга аралашуви талаб этилади. Иктисодиёт сохасида Нобел муко-фотини олишга сазовор булган шу йуналишнинг машхур вакиллари А. Алчиан, Р. Нельсон, С. Уин-тер, Ф. Хайек инсонларнинг расмий ва норасмий коидаларга амал килиши мухим ахамиятга эга эканлигини таъкидлаб, инсонлар жамият томони-дан к,абул килинган тартиб-коидалар юридик ёки анъанавий ахлок коидалари булиши мумкинлиги улар кишилик жамиятининг эволюцион ривож-ланиши туфайли вужудга келганини курсатишади. Иктисодиёт сохаси буйича Нобел мукофоти совриндори Ф.Хайек бу хакда тухталар экан, кишилик жамиятининг ёввойи одамдан ажралиб чикишига интеллект ёки хисоб-китобга асосланиш эмас, балки асрлар давомида шаклланган ахлокий нормалар ва анъаналар имкон берганлигини эъти-роф этади1. Инсонлар жазо олиши ёки оммавий кораланишдан куркиб уз хатти-харакатларини рационаллаштиришга онгли равишда интилма-салар хам окилона харакат киладилар.

Инсоннинг маънавий, маърифий, этик жихатларига диккат каратган машхур иктисодчилардан бири Ж. Шумпетер булиб, у узининг «Иктисодий ривожланиш назарияси» китобида турли омилларни хисобга олган холда инсон саъй-харакати, танлови, хулк-атвори куп жихатдан ноиктисодий омилларга боFлик эканлигини курсатади, жумладан, тадбиркорларнинг мотивацияси, интеллекти, иродаси, сезгиси, маънавий-маърифий хислатлари, юз бераётган

1 Хайек Ф. Пагубная самонадеянность. Ошибки социализма. - М. "Новости",1992. -С.53.

узгаришларни бахолаш, умумий дунёк,араш, сави-яси ва бошкалар билан боFлайди. У инсоннинг айнан мана шу хусусиятлари унинг танлови, карор кабул килишини, фаолият турини ва ишбилармонлик фазилатларидаги индивидуал фаркларни белгилайди, хак,ик,ий бизнес амалиётида катта ахамиятга эга эканлигини таъкидлайди. Тадбиркорлик кобилиятлари одамларга хар хил даражада хос эканлигини курсатади2.

Институционал иктисодиётнинг асосчила-ридан Т.Веблен "Бекорчилар синфи назарияси" китобида пулга асосланган шароитда "инсон табиати" кандай узгариши, пул хукмронлиги тафаккурининг стереотиплари шакллангани, бойларнинг исрофгарчиликлари улкан булиб, мехнат кадрининг девалвацияси юз беришини курсатиб берди. Моддий фаровонлик жамиятнинг бадавлат катламлари учун хаёт мазмунига айланади. Хатто дастлаб иктисодиётга тегишли булмаган инсоний муносабатлар сохалари хам пул упк,онига тушади. Жамиятда пул мезонларига асосланган табакаланиш авж олади3.

Инсонлар гохида манфаатларига хаддан ташкари урFу беришлари натижасида иктисодий конунлар амал килишини, хар кандай даро-мад олиш учун Fайрат билан фаолият юритиш, харакат килиш лозимлигини унутиб куйишади. Айникса, тезда бойиб кетиш хаёлида юрганлар турли-туман товламачиликлар, фирибгарликлар курбони булиши мумкин. Бу кадимдан шаклланган к,имор уйинларидан тортиб, хозирдаги турли-туман молиявий пирамидаларни уз ичига олади. Демак, инсоннинг кандай карор кабул килиши бунда у уз манфаатлари нуктаи назаридан масалага кандай ёндашиши катта ахамиятга эга

Жамият томонидан бир бутун холда куллаб-кувватланган ментал моделлар, шу жамиятнинг маданияти томонидан сакланиб колади ва уз навбатида маданиятнинг асосий элементи, унсури инсон нимани хохлашини, нима яхши, нима ёмон, кандай билимларни туплашимиз, урганишимиз керак ва нималар биз учун бегона ёки ахамиятга эга эмаслигини белгилайдиган кадриятлардир.

Таникли иктисодчи П. Хейне фикрича Иктисодиёт назарияси манфаатлар билан боFлик хар кандай ижтимоий жараёнларга ойдинлик кирита олади. Ягона истисно, хаос (тартибсизлик)

2 Шумпетер, й.А. Теория экономического развития. Капитализм,социализм и демократия / й. А. Шумпетер. -М.: Эксмо, 2007. - 864 с.

3 Веблен, Т.Б. Теория праздного класса / Т.Б. Веблен. - М.: Прогресс,1984. - 367 с.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

дан манфаатдорлик булиши мумкин. Агар киши-лик жамияти рационалликни кадрламай, антика, тасодифий, бефойда хатти-харакатларга устунлик берганларида иктисодий назария деярли узининг иктисодий муносабатларни узгариши туфайли кандай натижага эришиш мумкинлигини курсатиш кучидан айрилган булар эди. Мувофик равишда илмий тахмин килиш кучи жамият хаётининг пухта уйлаб карор кабул килинган сохаларида юкори1 [9, 443-444].

Инсонларнинг узини тутиши, танлови куп жихатдан маънавият ва маърифат билан чамбар-час боFлик яна бир мухим омил - уларнинг мента-литетига боFлик. Маълум бир жамиятда хукмрон булган менталитет тури ёки дунёни идрок килиш усули танловда шахснинг хатти-харакатининг мотивларини аниклашда асосий роль уйнайди2.

Антропология ва психологияда менталитет шахснинг маданий мансублигига кура иккита асосий типга ажратилади: шаркий ва Fарбий.

Биринчиси, жамоавийлик, карама-каршиликларга сабр-токат, баFри кенглик, зукко-лик, карорлар кабул килишда интиуитивликнинг устунлиги, мушохада килиш, тажрибага асосла-ниш устунлиги билан ажралиб туради. Бу куплаб Осиё мамлакатлари ва Россия ахолисига хосдир. Иккинчи типда эса - индивидуаллик, тахлилий фик-рлаш, рационаллик ва амалийлик кучли. У АК.Ш ва Европа ахолиси орасида хукмронлик килади. Бунда тарихий тажриба курсатадики, диний карашлар хам мухим рол уйнайди.

Немис социологи ва иктисодчиси, ижтимоий муносабатлар хакидаги куп томонлама мутахас-сис Макс Вебер диний нормалар, саъй-харакат ва танлов этикаси капиталистик товар-пул муноса-батларини шаклланишидаги ролини ва диннинг иктисодиётга кандай таъсир этишини курсатиб берган. У айнан протестантлик ишбилармонлик ва тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришга олиб келганини асослаб берди. Протестантлик одамларда тежаб-тергаш, хисоб-китоб килиш, ишбилармонлик, уддабуронлик, тадбиркорлик, риск килишга мойиллик каби хислатларни шак-ллантиришга ёрдам берди. Шунинг учун хам энг аввало, протестантлар орасидан тадбиркор-мулк эгалари, ишлаб чикариш ташкилотчилари синфи

1 Heyne, P. The Economic Way of Thinking, 5th ed., Chicago, Ill.: Science Research Assocoates, 1987. Хейне, П. Экономический образ мышления / Пер. с англ. Изд-е 2-е — М.: «Дело», 1991, --С. 443-444

2 Уильямсон О. Экономические институтк капитализма. СПб. Лениздат. 1996. -702 с.

шаклланди. Айнан, Хиндистон ёки Хитойда эмас, Европада диний этик нормалар ва хужалик юри-тиш нормалари мос келиши туфайли «рациона-листик» капитализм ташкил топди ва таркалди3.

Кадриятлар, одатлар, анъаналарнинг тарак,к,иётга нак,адар таъсири мухимлиги, уларнинг ижобий жих,атлари билан айримларининг турмуш фаровонлигига салбий таъсир курсатадиганлари хам борлигини таникли швед иктисодчиси Гун-нар Мюрдалнинг тадкикотлари курсатади. У 1974 йили пул назарияси буйича фундаментал ишлари ва иктисодий, ижтимоий ва институцио-нал ходиса ва вазиятларнинг узаро боFлик1лигини чукур тадк,ик, этгани учун Нобель мукофоти олган. У узининг "Осиё драмаси. Халклар камбаFалигининг тадкикоти" асарида Европа билан Осиё уртасида кадриятлар, диний карашларда катта фарк бор-лиги, буларга купчилик гарб тадкикотчилари ахамият бермаслиги, бу эса хулоса чикаришда катта хатоликларга олиб келишини курсатади4.

Г. Мюрдаль диний ва анъанавий кадриятлар биринчи уринда турадиган Осиё мамлакатларида Тарб дунёсининг кадриятларидан тубдан фарк килишига дик,к,ат к,аратади. Унинг узига хос томон-ларини санаб утишда куйидаги хусусиятларни курсатиб утади. Булар минтака вакиллари купрок диндор, тажовузкор эмас, шахснинг ахлокий хис-латларига алохида эътибор беришади, маънавий жихатларни юкори бахолашади. Шу билан бирга катор кадриятлар, жумладан турFун жамиятни тавсифлаши, кашшоклик ва камбаFалликни кукка кутариш модернизация Fояларига зид келишини, таъкидлайди.

Шахснинг моддий ва маънавий ишлаб чикаришнинг, бутун ижтимоий хаётнинг хал килувчи омилига айланганлиги сабабли, илмий-техникавий инкилоб шароитида шахснинг (маънавиятнинг) ахлокий тамойилларининг роли них,оятда ортиб боради. Буни замонавий ик,тисодий моделларни узгартириш, жумладан "яшил иктисодиёт"га утиш, турли хавф-хатарларнинг олдини олиш зарурияти хам курсатиб турибди.

Мехнат ва турмушни ташкил етишнинг катъий назоратга асосланган анъанавий шаклларининг эскириб, «Микроелектрон» инкилоб даврида

3 Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма // Избранные произведения. / М. Вебер. - М.: Прогресс, -808 с.

4 Мюрдаль, Г. Азиатская драма: исследование нищеты народов /Г. Мюрдаль. - М.: 1970. - 204 с. Иктисодий наза-рияда Стокгольм мактаби асосчиси булиб хисобланади, унинг Fоялари кейнсчилик билан уЙFунлашган. «Азиатская драма. Исследование бедности народов»

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

ташк,и кучлар томонидан назоратнинг сусай-иши инсоннинг узини узи бошкариш ва узини узи ташкил килишини талаб килади. Бу эса ривожланган маънавият, маърифатсиз, ахлокий кадриятларсиз мумкин эмас. Демак, инсон капита-лига инвестиция килар эканмиз, ана шу реалликка, кадрларнинг маданий-интеллектуал даражасини ошириш зарурлигига диккат каратишимиз зарур.

Кадриятлар асосида (харакатларнинг макбуллиги ёки номакбуллиги хакидаги саволга жавоб бериш билан) инсоннинг кутилаётган хатти-харакати, танловини (нима килиш керак, нима килмаслик) йуналишини белгиловчи нормалар шакллантирилади. Кейинги йилларда Осиё мам-лакатларида маънавият-маърифат, кадриятлар ва унинг ижобий томонларига таянган х,олда иктисодиёт тараккиётига ахамият беришлари туфайли улар нихоятда катта ютукларни кулга киритишмокда.

Жадвал маълумотлари курсатиб турибдики, 2010-2021 йилларда ахоли жон бошига яра-тилган махсулотнинг усиш суръати Евроосиё ва Осиё мамлакатларида Катта еттилик давлатла-рига караганда анча юкори. ТуFри базис йил курсаткичлари катта фарк, к,илиши ик,тисодий усиш курсаткичида алохида урин тутади, лекин биз учун мухими тенденция. Бу ривожланган мамлакатлар билан ривожланаётган мамлакатлар уртасидаги тафовутнинг борган сари кискариб боришини курсатади. 2021 йили яратилган ЯИМ хажми гло-бал рейтинги буйича Хитой АКШдан сунг 2-уринни, Япония 3-уринни, Хиндистон 6-уринни эгаллади.

Маънавият, маърифат жихатидан хар бир киши хам ишчи, ходим, хам оила аъзоси, ижтимоий гурух ва жамият аъзоси сифатида шаклланади ва ривожланади. Инсонлар томонидан мехр-ок,ибат ва к,атор одамийлик фазилатлари юк,сак даражада кадрланади. У халкимизнинг "Олим булиш осон, одам булиш кийин" деган ажойиб маколида акс этган. Айнан БМТверсияси буйича утказиладиган жахон мамлакатлари ахолисини бахтиёрлик дара-жаси индекси буйича ахоли жон бошига яратилган миллий даромаднинг пастлигига карамай катор мамлакатларнинг юкори урин эгалланган-лигини хам инсонларнинг бахтиёрлик тушун-часи ва х^аётдан коникиши ноиктисодий омил-лар, маънавият, этика билан безлик, омиллар, сабаб дейиш мумкин. Масалан, Узбекистан 2022 йилда эълон килинган ушбу индексда жахон мамлакатлари орасида 6.053 индекс билан 53-уринни эгал-

лади1. Вахоланки, ахоли жон бошига яратилган МД буйича 1 983.1 доллар билан 170 уриндамиз2. Демак, фукароларимиз иктисодий омиллардан кура ноиктисодий омиллар, жумладан маърифат, маънавият, кадриятлар, маданиятни юкори даражада бахолашар, кадрлашар, хаётларидан коникишлари юкори экан.

Инсонларнинг маънавий, маърифий, этик эхтиёжларини кондиришни амалга ошириш таълим-тарбия оркали эришилишини хеч ким инкор килолмайди. Хар кандай фаолият бошка одамлар билан муносабатга киришиш, мулок,отда булишни талаб к,илади. Шунинг учун хам инсонни жамоада узини кандай тутиши, бошкалар билан биргаликда к,андай мехнат к,илиши нихоятда мухим ахамиятга эга. Ана шу хислатлар хам таълим-тарбия жараёнида шакллантирилади.

Таълим-тарбия сохаси ижтимоий неъматлар яратишга киритилади, У хизмат курсатишга хос хусусиятларга эга. Шу билан бирга таълим - бу оддий хизмат эмас, у бошка хамма хизматлардан тубдан фарк, к,илади: Чунки ук,итувчилик шунчаки касб эмас, у ёшларни илхомлантирувчи, кулидан ушлаб етакловчи, муаммо ва тусик,лардан утишни ургатувчидир.

Таълим тизимида устознинг мехнати табиатнинг энг буюк муъжизаси булган, ак,л, нутк,, калб берил-ган инсонни ук,итиш ва тарбиялашга3 каратилган. У ёш авлодни маънавий, маърифий жихатдан камол топишини шакллантиришга, ижтимоий хаётга мос-лашишга ургатади. Бу жараёнда таълим ва тар-бия бир-бири билан чирмашиб кетади. Таъ-лимга диккат каратиб, тарбияга ахамият берил-маса инсоннинг шахс сифатида камол топишида нуксонлари купаяди.

Таълим-тарбия карама-каршиликларни камраб олган мураккаб жараён. У билмасликдан билишга, чала билишдан тулик билишга, пред-метни, объектив дунёни билишдан унинг мохияти, бoFланиш к,онуниятларини урганиш жараёнидир. Педагогик жараённинг максади, факатгина тала-бани тарбиялаш, укитишни ташкил килишдан иборат булмай, унинг ук,итиш услубларини ва улар-даги барча муносабатлар тизимини аниклашдан иборат. Шу билан бирга инсон уз фаолиятида рас-

1 https://gtmarпet.ru/ratings/world-happiness-report

2 https://gtmarпet.ru/ratings/gross-national-income-ranпing

3 Тарбия — аник максадли хамда ижтимоий-тарихий тажриба асосида ёш авлодни хар томонлама камол топ-тиришга, уларнинг онгини, маънавий-ахлокий кадриятлар ва дунёкарашини шакллантиришга каратилган тизимли жараён.

2-жадвал. 2010-2021 йилларда жах,оннинг айрим мамлакатларида ах,оли жон бошига яратилган

ЯИМ (харид куввати буйича, АКШ долл.)1

Мамлакат Урин 2010 Урин 2021 Усиш 2021 йил 2010 йилга нисбатан, %да

Катта еттилик мамлакатлари

АКШ 7 47284 9 69 288 146,5

Канада 13 39057 23 52 085 133,3

Германия 20 36033 19 57 928 160,7

Франция 24 34077 24 50 729 148,8

Буюк Британия 22 34920 25 49 675 142,2

Италия 29 29392 31 45 936 156,3

Япония 25 33805 36 42 940 127,0

Евро-осиё мамлакатлари

Россия 52 15837 50 32 803 207,1

Туркия 64 13464 54 30 472 226,3

Осиё мамлакатлари

Сингапур 3 56522 2 116 486 206,1

Жанубий Корея 26 29836 29 46 918 157,2

Малайзия 90 8541 56 29 617 346,7

Хитой 94 7519 75 19 338 257,2

Хиндистон 126 3339 124 7 334 219,6

КоЗOFИCTOH 66 12603 58 28 600 226,9

Узбекистон 131 3039 122 8 497 279,6

мий ва норасмий нормалар, к,онун-к,оидаларга риоя килиши зарурлигини таълим олувчилар онгига сингдириб бориш жараёнидир.

Бозор ик,тисодиётининг камчилик, заиф томон-ларини чеклаш давлат томонидан, яратилган институционал мухит, жумладан расмий институт-лар томонидан амалга оширилади, чора-тадбирлар белгиланади. Булар биринчи навбатда зарур булган хукукий меъёрлар - расмий институтларни яратиш-дир. Кабул килинган хукукий хужжатлар асосида Узбекистонда ёшларни маънавий-ахлок,ий соFлом этиб тарбиялашнинг хукукий асослари - расмий институтлари яратилди, деб айта оламиз. Кейинги йилларда, жумладан, Узбекистан Республикасининг 2016 йилнинг 14 сентябрдаги «Ёшларга оид давлат сиёсати туFрисида»ги УРК-406-сонли, 2020 йил 23-сентябрдаги "Таълим тутрисида"ги (янги тахрир) УРК-637-сонли Конунлари, Узбекистон Республи-каси Президентининг 2022-йил 28 январдаги "20222026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси туFрисида"ги ПФ-60-сонли Фармони, 2017-йил 20-апрелдаги "Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-2909-сонли, 2018-йил 5-июн-даги "Олий таълим муассасаларида таълим сифа-тини ошириш ва уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг к,амровли ислохотларда фаол иштирокини таъминлаш буйича кушимча чора-

1 Муаллиф томонидан тузилган.

тадбирлар тутрисида" ПК-3775-сонли к,арорларии, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2021 йил 18 январдаги "Узбекистонда ёшларга оид давлат сиёсатини 2025 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги 23-сон карори кабул килинди. Шунингдек, бошка кабул килинган катор хукукий-меъёрий хужжатлар хам ёшларимизни хар томонлама етук, билимли, салохиятли шахс, маънавий-маърифий, ахлокий жихатдан комил инсон сифатида тарбиялаш маса-ласига бугунги кун талаблари жихатидан ёнда-шилиб, ташкилий-хукукий асослар замон билан хамнафас такомиллаштириб борилмокда.

Лекин к,атор вазиятлар борки уларни фак,ат расмий нормалар, коидалар билан тартибга солиш етарли даражада натижа бермайди. Бу ерда норасмий институтлар мухим роль уйнайди. Айнан, маъ-навият, маърифат, ахлокий ва бошка кадриятлар ана шу норасмий институтларга киради. Норасмий институтлар оркали ёшларнинг маънавий-маърифий, ахлокий хислатларига таъсир этиш-нинг, бунда ракамли иктисодиёт ва бошка замо-навий технологиялардан фойдаланишнинг имко-нияти катта. Макс Вебер айтганидай, иктисодий тараккиёт тарихидан биз бирон сабок олишимиз мумкин булса, у шундай янграши мумкин: деярли хамма нарса маданиятга боFлик.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

Хулоса.

Тадкикот натижалари асосида куйидагича хуло-салар чикариб, таклифлар бериш мумкин:

1. Таракдиётнинг к,озирги даражаси, инсон маънавиятининг к,озирги к,олатида ёшларга чуцур иктисодий билим билан бирга етук маънавий-маърифий тарбия бериш, моддий-лик билан номоддийдик - маънавий, маъри-фий, ахлок,ий э^тиёжлар ва уларни к,ондириш уртасида мувозанатликни, мутаносибликни таъминлашга эътиборни кучайтириш зарур. Манфаатларга турли жихатдан ёндашиш, хар бир инсоннинг манфаатларини узида мужассамлашти-рувчи субъект сифатида иктисодий фаолият жара-ёнида, узини кандай тутиши мумкинлигини аввал-дан тахмин килишга ёрдам беради.

Жамият тараккиёти учун иктисод билан маъ-навият уртасида окилона мувозанатга эришиш, фан-таълим ва ишлаб чикариш интеграция-сини мустахкамлашга, истикболда белгиланган максадларни амалга оширишга олиб келади.

2. Иктисодий фанлар карор кабул килишга ургатувчи фанлар сифатида инсон эхтиёжларига нафакат моддий, балки номоддий жихатдан ёндашиш, айникса, тараккиётнинг хозирги боскичида маънавий, маърифий, ахлокий каби кадриятларнинг жамият тараккиётидаги роли ортиб бораётганини хисобга олиб иктисодиётни неоклассик нуктаи назардангина эмас, балки ноик,тисодий омилларга алохида диккат каратган институционал назарияларни урганишга диккат каратишимиз, жумладан, бакалавриатнинг барча иктисодий йуналишларида институционал иктисодиёт фанини урганишни йулга куйишимиз максадга мувофик.

3. Иктисодиёт назарияси фанини урганишда бошка фанлар билан боFланишда ва туташувда урганишга эътибор бериш, мувофик равишда тала-балар учун топшириклар ишлаб чикиш, мустак,ил ишлашни ташкил этиш зарур. Бунинг исботи сифатида иктисодиёт буйича Нобель мукофоти олишган америкалик психологлар Герберт Саймон1, Даниэл Канеман2 ва Ричард Талерларни курсатиш мумкин.

1 Герберт А. Саймон. Рациональность как процесс и продукт мышления./ Herbert A. Simon. Rationality as Process and as Product of Thought. Richard T.Ely Lecture // American Economic Review, May 1978, v.68, no.2, p.1-16. □ American Economic Association, 1978 Перевод д.э.н. К.Б.Козловой и М.А.Бланко / THESIS, 1993, вып. 3. - С. 16-38. https://igiti. hse.ru/data/003/314/1234/3_1_2Simon.pdf

2 Канеман Д. Думай медленно... решай быстро. — М.: АСТ, 2013. — 625 с.

4. Расмий институтларни яратиш нисбатан осон, лекин энг кийин ва мухим вазифа улар Fояларини амалга оширишдир. Чунки уни амалга ошириш -дунёкарашлари (жумладан эгоистик), мотивация-лари, маданият, моддийлик билан маънавийликни киёсий бахолаш, маънавий етуклик, баркамолликка интилиш даражалари, хар хил, айрим пайтларда тубдан карама-карши инсонларга боFлик. Кабул килинган расмий меъёрий-хукукий хужжатларга хар бир шахснинг кай даражада амал килишини мунтазам назорат килиб булмайди. Шунинг учун ёшларимизнинг узлари янги Fоялар. таклифлар билан чикишлари учун институционал мухит яра-тишга эътиборни янада кучайтиришимиз лозим. Бу жихатдан утказилаётган тадбирлар ва ундаги бахс-мунозаралар катта имкониятлар очиб беради деб уйлаймиз.

5. Инсондаги икки ёкламалилик мувозанатда булишини таъминлашда Иктисодиёт назарияси ва унинг нуфузли окими, фанга айланиб улгурган институционал иктисодиёт мухим роль уйнайди. Бу уларнинг шаклланиши тарихи билан турли-туман муносабатларнинг субъектлари ва уларнинг одамийлик хислатлари билан боFлик. Бу наза-рий жихатдан асосланган. Уни реал хаётда амалга ошириш учун таянч нуктаси бор, уни укув жараё-нида амалга ошириш учун топшириклар тайёрлаш, мувофик равишда укитиш методларини танлаш ва куллаш, ва бунинг учун дарслик, укув-услубий материаллар тайёрлаш лозим.

6. Мазкур маколани ёзиш жараёнида маса-лага иктисодий жихатдан ёндашиб утказилган тадкикотлар республикамизда нихоятда кам эканлигини аникладик. Вахоланки хорижий дав-латларнинг олимлари бу масалага алохида эътибор беришади. Буни келажакда магистрларимизга, докторантларимизга Республикамизда иктисодий тараккиётни жадал суръатлар билан амалга оши-ришни таъминлашда, вужудга келаётган янги-янги муаммоларни урганиш ва ечимини топишда ноиктисодий омилларнинг, жумладан маънавий-маърифий, этик омилларнинг таъсирини урганиш, мувофик равишда илмий-амалий тадкикотлар утказишга жалб этиш зарур, деб биламиз.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 5 (165)

f V ИК.ТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ ВА МАКРОИК.ТИСОДИЁТ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА 23 >

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов / А. Смит. - М.: Эксмо, 2007. - 960 с.

2. Нифаева О.В. Этические аспекты эволюции экономической теории и методологии. Специальность 08.00.01 - Экономическая теория. Автореферат диссертациина соискание ученой степени доктора экономических наук. Федеральное государственное бюджетное учреждение науки. Институт экономики Российской академии наук. Москва, 2022. -47 с.3

3. Петросян Д., Фаткина Н. Экономический эгоизм и гуманизация экономики. / Вопросы экономики. 2010, №8, -С.123-131.

4. Ивашковский С. Ивашковский, С. Культура, экономическое поведение и развитие. // Экономическая политика. - 2014. - № 4. - С. 177-194.

5. Салихов Б.В. Интеллектуальная экономика как нравственно-этическая форма инновационного развития / Б.В. Салихов, Д.А. Летунов //Проблемы современной экономики. - 2008. - № 3 (27). - С. 108-111..

6. Тюкавкин Н.М. Духовность экономики. https:// Вестник Самарского государственного университета. 2012. № 1 (92). С. 201-205.cyberleninka.ru/article/n/duhovnost-ekonomiki

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Рахимов С., Рузиев А. Янгиланаётган Узбекистонда маънавий-маърифий ишлар-нинг такомиллашуви. https://cyberleninka.ru/article/n/yangilanayotgan-zbekistonda-manaviy-marifiyishlarning-takomillashuvi

8. К,адиров К.А. Янги Узбекистан: Fоявий тарбия тизимига янгича ёндашувлар. https:// cyberleninka.ru/article/n/yangi-zbekiston-oyaviy-tarbiya-tizimiga-yangicha-yondashuvlar/viewer

9. Уралова Ф.Ж. Янги Узбекистан таълим тизимида амалга оширилаётган ислох,отлар. https:// cyberleninka.ru/article/n/yangi-zbekistontalim-tizimida-amalga-oshirilayotgan-islo-otlar

10. Тожибоева Д., Хужаев Н., Авалова Г. Ик,тисодий педагогика.Укув кулланма. - Тошкент: "Fan va texnologiya", 2008. 256 б.

11. Тожибоева Д. Институционал ик,тисодиётда инсон модели - баркамолликка интилишнинг асоси сифатида. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали. 2022, 9-сон. - Б. 10-19.

12. Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег. Избранное. Пер. с англ. — М.: Эксмо, 2007. — 960 с; Классика экономической мысли: Сочинения (В. Петти, А. Смит,Д. Рикардо, Дж. М. Кейнс, М. Фридмен). - М.: ЭКСМО-Пресс, 2000. - 896 с.

13. Кейнс Дж. М. Экономические возможности наших внуков / Дж. М.Кейнс // Вопросы экономики. - 2009. - № 6. - С. 60-69.

14. Хайек Ф. Пагубная самонадеянность. Ошибки социализма. М. "Новости",1992. -302 с.

15. Шумпетер, й.А. Теория экономического развития. Капитализм, социализм и демократия / й.А. Шумпетер. - М.: Эксмо, 2007. - 864 с.

16. Веблен, Т.Б. Теория праздного класса / Т.Б. Веблен. - М.: Прогресс, 1984. - 367 с.

17. Heyne, P. The Economic Way of Thinking, 5th ed., Chicago, Ill.: Science Research Associates, 1987. Цит. по: Хейне, П. Экономический образ мышления / Пер. с англ. Изд-е 2-е — М.: «Дело», 1991, 702 с.

18. Уильямсон О. Экономические институты капитализма. - СПб. Лениздат. 1996. - 702 с.

19. Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма // Избранные произведения. / М. Вебер. - М.: Прогресс, - 808 с.

20. Мюрдаль, Г. Азиатская драма: исследование нищеты народов / Г. Мюрдаль. - М.: 1970. - 204 с.

21. Всемирный индекс счастья (Happy Planet Index). https://gtmamet.ru/ratings/world-happiness-report

22. Герберт А. Саймон. Рациональность как процесс и продукт мышления./ Herbert A. Simon. Rationality as Process and as Product of Thought. Richard T.Ely Lecture // American Economic Review, May 1978, v.68, no.2, p.1-16. □ American Economic Association, 1978 Перевод д.э.н. К.Б.Козловой и М.А.Бланко / THESIS, 1993, вып. 3. -С. 16-38. https://igiti.hse.ru/data/003/314/1234/3_1_2Simon.pdf

23. Канеман Д. Думай медленно... решай быстро. — М.: АСТ, 2013. - 625 с.

24. Талер Ричард. Новая поведенческая экономика. / Изд.: М.: Бомбора, 2018. -368 с. https:// www.labirint.ru/booпs/622025/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.