Научная статья на тему 'ИҚТИСОДИЙ СОҲА ВА УНИНГ ЖАМИЯТ РАВНАҚИДАГИ ЎРНИ'

ИҚТИСОДИЙ СОҲА ВА УНИНГ ЖАМИЯТ РАВНАҚИДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
193
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
иқтисодиёт / жамият / шахс / демократия / бозор иқтисодиёти / эҳтиёж / моддийлик / маънавий эҳтиёж / инсон манфаати / мулк / мулкдор / ислоҳот / тараққиёт.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шаҳло Аҳророва

Инсон жамиятдан айрилиб яшай олмайди. Жамият эса мураккаб тузилма. Шунинг учун у соҳаларга бўлиниб ўрганилади. Бу соҳалар ичида иқтисодий соҳа алоҳида ўрин тутади ва жамиятнинг ривожи иқтисодий соҳа ривожи билан узвий боғлиқдир. Мақолада иқтисодий соҳа қандай соҳа эканлиги ва унинг жамиятдаги ўрни ҳақида ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИҚТИСОДИЙ СОҲА ВА УНИНГ ЖАМИЯТ РАВНАҚИДАГИ ЎРНИ»

ЩТИСОДИЙ СО^А ВА УНИНГ ЖАМИЯТ РАВНАЦИДАГИ УРНИ

Шахло Ахророва

Ижтимоий-маънавий тадкикотлар институти катта илмий ходими, фалсафа фанлари

буйича фалсафа доктори https://doi.org/10.5281/zenodo.8039888

Аннотация. Инсон жамиятдан айрилиб яшай олмайди. Жамият эса мураккаб тузилма. Шунинг учун у соуаларга булиниб урганилади. Бу соуалар ичида щтисодий соуа алоуида урин тутади ва жамиятнинг ривожи щтисодий соуа ривожи билан узвий боглицдир. Мацолада щтисодий соуа цандай соуа эканлиги ва унинг жамиятдаги урни уацида ёритилган.

Калит сузлар: ицтисодиёт, жамият, шахс, демократия, бозор ицтисодиёти, эутиёж, моддийлик, маънавий эутиёж, инсон манфаати, мулк, мулкдор, ислоуот, тарацциёт.

Х,аммамизга маълумки, инсон шахс сифатида жамиятда карор топади ва шаклланади. "Кишилик жамияти" уз мазмун-мохиятига кура ижтимоий заруратдир. Инсонларнинг хаёт кечириш мобайнида узаро муносабатлари ва узаро фаолиятлари амал килар экан, жамлик, хамкорлик- яшаш заруратига айланар экан, жамият хам амал килади. Демак, кишилик жамияти- ижтимоий эхтиёж.

Аслида, жамиятнинг узи мураккаб курилма. Юкорида айтганимиздек, жамият-ижтимоий зарурият, яъни, инсонлар бор экан ва улар уртасида муносабатлар, хаётий конун-коидалар амал килар экан, жамият хам уз-узидан мавжуд булади ва амал килади. Уз навбатида, инсонлар унинг узгариши, ривожланишига таъсир курсатадилар. Буларнинг хаммасини урганиш, илмий тахлил килиш мураккаблик тугдиради. Чунки, илмнинг узи хам, жамиятни урганувчи ва харакатга келтирувчи субьектлар хам жамиятнинг ичида амал килади.

Бу эса жамиятни бир бутун, яхлит тарзда ташкаридан куриб, тахлил килишни кийинлаштиради.

Шунинг учун, жамият тараккиётини махсус урганувчи мутахассислар уни сохаларга булиб урганадилар. Ислохотлар хам сохалар ичида амал килади. Жамиятдаги ижтимоий муносабатларни таркибан тахлил килиб, мутахассислар уни ижтимоий, сиёсий, иктисодий ва маънавий сохаларга булганлар. Буларнинг ичида иктисодий соха алохида урин тутади.

Иктисодий эркинлик хар кимнинг хусусий мулкка эга булишидир. Хусусий мулкка эга киши давлатдан инъом, «садака» кутиб утирмайди, уз хаётини ва фаолиятини узи ташкил этиш, бошкариш имконига эга булади. Аммо утиш даврида барча кишилар хусусий мулкка эга булиши кийин. Х,атто энг тараккий этган давлатларда хам ахолининг мутлакат барчаси хусусий мулкка эга эмас. Демак, жамиятда мулкдорлар ва мулксизлар мавжуд булади. Бизнинг фикримизча, мулкдорлар синфи жамиятда купчиликни ташкил этиши лозим. Ана шунда мулк эгалари нафакат узининг, шунингдек, барчанинг инсоний хукукларини таъминлашда фаол катнашади, чунки инсон хукукларининг таъминланиши унинг бизнесининг равнаки гаровидир. Ушбу диалектик богликсиз «иктисодий демократия» га эришиб булмайди.

В.Алимасовнинг келтиришича, бугун инсоният 13 мингдан зиёд глобал инкирозларга рупара турибди. Агар жахон хамжамияти ушбу инкирозларни бартараф этиш учун хар бирига ун йилдан сарфласа, улардан халос булиш учун 130 минг йил зарур булади. Инсониятнинг узи эса цивилизацияга кадам куйганига хали 6 минг йилдан ошмади.

Иктисодий эркинлик хар кимнинг хусусий мулкка эга булишидир. Хусусий мулкка эга киши давлатдан инъом, «садака» кутиб утирмайди, уз хаётини ва фаолиятини узи ташкил этиш, бошкариш имконига эга булади. Аммо утиш даврида барча кишилар хусусий мулкка эга булиши кийин. Х,атто энг тараккий этган давлатларда хам ахолининг мутлакат барчаси хусусий мулкка эга эмас. Демак, жамиятда мулкдорлар ва мулксизлар мавжуд булади. Бизнинг фикримизча, мулкдорлар синфи жамиятда купчиликни ташкил этиши лозим. Ана шунда мулк эгалари нафакат узининг, шунингдек, барчанинг инсоний хукукларини таъминлашда фаол катнашади, чунки инсон хукукларининг таъминланиши унинг бизнесининг равнаки гаровидир. Ушбу диалектик богликсиз «иктисодий демократия» га эришиб булмайди.

Иктисодиёт- кишиларнинг моддий эхтиёжларини кондириш максадида, лозим булган шароитларни яратган холда, ишлаб чикариш кайта ишлаш ва таксимлаш билан боглик булган барча фаолиятлар йигиндисидир. Агар соддарок таърифлайдиган булсак, иктисодиёт- кишиларнинг иктисодий-ижтимоий эхтиёжларини кондиришга каратилган фаолиятлари йигиндисидир.

Иктисодий-ижтимоий эхтиёжлар эса, бу- кишиларнинг хаёт кечиришлари учун, шунингдек, яшаб турган жамиятида уз урни ва комиллигига эришишга булган харакати учун зарур булган турли-туман неъматлар, истеъмол махсулотлари ва хизматлардан иборат.

Аникрок айтганда, озик-овкат, кийим-кечак, уй-жой ва бошка моддий неъматлар-иктисодий эхтиёж булса, таълим, тиббий хизмат, жисмоний тарбия ва спорт, маъданий-маърифий хизматларга булган эхтиёжлар- ижтимоий эхтиёжлардир. Демак хар иккала эхтиёж иктисодий соха хизмати билан кондирилади.

Бошкача айтганда, иктисодиёт деганда- ижтимоий зарур булган моддий неъмат ва хизматларнинг ишлаб чикариш, таксимот, айирбошлаш ва истеъмол жараёнларини таъминловчи ижтимоий-ташкилий хужалик тизими тушунилади.

Жамият иктисодиётининг ривожланганлик даражаси- жамият фаровонлигини таъминловчи асосий курсаткичдир. Барча кишиларнинг аник максадни кузлаган иктисодий хатти-харакатлари узаро богланган холда жамиятнинг иктисодий хаётини ташкил этади.

Иктисодий соха жамиятда кишилар хаётининг моддий асосини таъминлашга каратилган иктисодий фаолиятларни жамлайдиган ва тартибга соладиган, жамиятнинг фаровонлик даражасини белгилаб берадиган ва бошка сохаларнинг хам моддий асосини яратадиган асосий сохадир.

"Жамиятнинг иктисодий фаолияти- бу иктисодий инсонлар фаолиятининг мажмуасидир. Иктисодий инсон бу товар ва хизматларни яратиш оркали уз эхтиёжини кондирувчи, яъни хужалик фаолияти билан шугулланувчи кишилардир."

Иктисодиёт пойдеворининг илк гиштлари одамлар ибтидоий жамоа булиб, бирга яшаб, бирга мехнат кила бошлаган вактлардаёк куйила бошланган. Даставвал илк

одамлар термачилик ва овчилик билан шугулланишган, яъни табиатнинг тайёр махсулотини истеъмол килганлар. Лекин мана шу тайёр махсулотни олиш учун хам мехнат воситалари- куролларининг зарурияти пайдо булган. Одамлар кейинчалик табиатнинг тайёр махсулотлари эхтиёжларини кондиришга етарли булмагани туфайли, уни кайта ярата бошлаганлар. Бунинг натижасида, овчиликдан- чорвачилик, термачиликдан- дехкончилик шаклланган ва ривожлана бошлаган. Буларнинг асосида инсон мехнати ва онгли равишдаги фаолияти ётиб, мана шу нарса инсонларни табиатнинг бошка жонзотларидан фаркини курсатади. Мехнат воситаларига булган эхтиёж- хунармандчиликнинг ривожланишига асос булган. Шу тарика ишлаб чикариш вужудга келган. Ишлаб чикариш бор жойда албатта мехнат таксимоти, мехнатни бошкарув талаб этилади. Мехнат унумдорлиги эса етакчи уринга чикади.

Инсоният билан баробар иктисодиёт хам шаклланиб, ривожланиб борган. Мехнат воситалари такомиллашган. Аклий ва жисмоний мехнатнинг булиниши юзага келган. Кейинчалик эса, ишлаб чикаришда фан-техника ютуклари кулланилиши мехнат унумдорлиги ошира борди.

Бу эса моддий неъматларнинг хажми ва сифатини яхшилаш эвазига инсон фаровонлигининг ошишига олиб келади.

Иктисодиёт- жамият сохалари ичида асосийси булиб, у бошка сохаларнинг фаолияти учун моддий шарт-шароит яратиб беради. Аммо иктисодиётни жамиятнинг бошка сохаларидан айро ташкил килиб булмайди. У бошка сохалар билан узвий богликликда харакат килади. Масалан, ижтимоий сохадаги самарадорлик иктисодга, бюджет таъминотига, давлатнинг молиявий ресурсларига, субьектлар, ташкилотларга боглик булади. Молиявий манба такчил булган бир пайтда, таълим, согликни саклаш, бандлик сиёсати, иш хакининг усиши, ижтимоий химоя, нафака ва бошка туловларнинг усиши тугрисида гапириш мумкин эмас.

Бу дегани, ижтимоий, сиёсий ёки маънавий сохалар пассив характерга эга булади, дегани эмас. Улар хам уз навбатида, иктисодиёт, иктисоднинг усиши, ялпи ишлаб чикарилган махсулот хажми, жамиятнинг тараккиёт сари илгарилашига актив таъсир киладилар. Сиёсий соха иктисодиётни самарали ташкил килиш ва бошкарувни таъминлаш оркали, ижтимоий соха мехнат самарадорлигини оширишнинг асосий омили булган мехнат ресурсларининг иктисодиёт ривожидаги фаол иштирокини, маънавият сохаси эса мехнат ресурсларининг ижтимоий мехнатга нисбатан муносабатини шакллантириш оркали узаро таъсирда буладилар.

Ишлаб чикариш истеъмолга хизмат килади. Бозор тизими истеъмолни таъминлашнинг самарали усулларини яратади. Х,озирги замон бозор иктисодиётининг мухим белгиси, бу унинг аник ижтимоий йуналишга эга булишидир.

"Иктисодиётдаги ижтимоийлик иктисодий фаол, купчиликни ташкил этувчи ахолининг фаровонлигини таъминлаш зарурлигини ва у яратган даромад хисобидан мухтожларга ёрдам берилишини билдиради."

Демак иктисодий соха жамият равнакида мугим урин тутади, ахолининг иктисодий билимга эга булиши нафакат моддий фаровонликнинг асоси булиб хизмат килади, балки, шахсий ва ижтимоий манфаатларнинг уйгунлашувига хам кумаклашган холда, шахсда жамият фарофонлиги асосида уз фаровонлигини куриш туйгуларини шакллантиради.

REFERENCES

1. Даль Р. Ввение в экономическую демократию. -М.: Наука, СП «ИКПА», 1991. -С.15-16.

2. Алимасов В. Конфуцийлик ва Шарк давлатчилиги. -Т.: «Фалсафа ва хукук» нашр., 2006. -Б.3.

3. Даль Р. Ввение в экономическую демократию. -М.: Наука, СП «ИКПА», 1991. -С.15-16.

4. Государственное регулирование рыночной экономики.Дарслик. Кушлин В.И.. ва Волгина Н.А мухаррирлигида.-Москва., ОАО НПО «Экономика» 2000 й., 713 бет

5. А.Улмасов. А.Вахобов. "Иктисодиёт назарияси". Тошкент, "Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси. 2006 й. 13-бет.

6. Н.Жураев, Ш.Азизов. Ижтимоиёт асослари. "Маърифат-мададкор" н., Тошкент-2003й. 14 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.