CC BY
3
ТДУ37
DOI:10.51844-2077-4990-2023-3-34-42
Убайдуллоев Сайдулла Гайбуллаевич, дотсент, унвонцуи кафедрам мусщии суннатии тоники МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Убайдуллоев Сайдулла Гайбуллаевич, доцент, соискатель кафедры традиционной таджикской музыки ГОУ «ХГУ имени акад.Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Ubaydulloev Saidulla Gaibullaevich, associate professor, research worker of the Traditional Tajik Music Department of the SEI "KSU named after acad.B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail:saydullo63@mail.ru Вожщоикалидй: мактабимацомсароииХуцанд, анъанацоимусщиицирфаи, мактаби «устод-шогирд», цофизони барцастаиХуцанд, фарцангимусщии тоцик
Мацола ба баррасии масъалаи моцияти таърихии мактаби мацомсароии Хуцанд ва таъсири он ба рушди мацомсарои дар манотици цамцавори он бахшида шудааст. Кайд мешавад, ки дар натицаи роц ёфтани анъанацои мусщии мардуми ба ашъори классикии тоцики ва дар дарбори хонцо васеъ пацн гардидани назми форсии тоцики, маъмул гардидани цунари танбурнавози, таъсисиустохонацоисозтароши, ба вуцуд омаданирацобатиэцоди, баробаримактабцоихусусии цунарцои мардуми таъсиси мактаби «устод-шогирд» ба ташаккули мактаби мацомсароии Хуцанд ва гирду атрофи он мусоидат намудааст.Тазаккур меравад, ки ташаккули мактаби мацомсароии воцаи Хуцанд ба нимаи дувуми асри Х1Х ва аввали асри ХХ мансуб аст. Хацци устоди доштаницофизони барцастаицамон замон - Худойберди Хофиз(Зебопари), Умар Хофиз ва Содирхон Хофиз ба аксар мацомсароёни Исфара, Хуцанд, Тошканд, Фаргона, Маргилон собит гардидааст. Кайд мешавад, ки мацз дар натицаи интицоли анъанацои касби бо мактабцои мацомсароии манотици цамцавор, мактабцои илми ва амалии мусици сурат гирифтааст, ки он тавассути усули «устод-шогирд» амали гардида, барои идома ёфтани анъанацои бисёрасраи фарцанги мусщии тоцик ташаккули хусусиятцои мусщии классики мусоидат намуд.
Ключевые слова: школа макомистов Худжанда, традиции профессиональной музыки, традиционная система ученичества ("устод-шогирд"), выдающиеся хафизы Худжанда, таджикская музыкальная культура
Статья посвящена рассмотрению исторической сущности Худжандской школы макома и ее влиянию на соседние регионы.Отмечается, что в результате приобщения таджикской классической поэзии к народным музыкальным традициям и благодаря распространению таджикско-персидской поэзии при ханском дворе, популяризации игры на танбуре, созданию мастерских по изготовлению музыкальных инструментов, возникновению творческой конкуренции с частными школами народного творчества, созданию школы «мастер-ученик» была сформирована школа макома в Худжанде и его окрестностях. Формирование школы макома в Худжанде относится ко второй половине Х1Х - началу ХХ вв. Доказано, что выдающиеся хафизы Худжагда того времени - Худойберди Хафиз (Зебопари), Умар Хафиз и Содирхон Хафиз оказали большое влияние на многих певцов макома Исфары, Худжанда, Ташкента, Ферганы и Маргилана. Отмечается, что в результате передачи профессиональных традиций школы макома соседних регионов были созданы научно-практические школы музыки по традиционной системе ученичества ("устод-шогирд") и это способствовало продолжению многовековой традиции таджикской музыкальной культуры и формированию особенностей классической музыки.
Key words: Khujand maqom school, traditions of professional music, "master-disciple" school, outstanding hafiz of Khujand, Tajik musical culture
The article is devoted to the consideration of the historical essence of the Khujand school of maqom and its influence on neighboring regions. It is noted that as a result of the introduction of Tajik classical poetry to folk musical traditions and the spread of Tajik-Persian poetry at the Khan's court, the popularization of playing the tambor, the creation of workshops for the manufacture of musical
МОХИЯТИ ТА ЪРИХИИ МАКТАБИ МАЦОМСАРОИ ВОХАИ ХУЦАНД ВА ТАЪСИРИ ОН БА МАНОТИЦИ
ХАМЦАВОР ИСТОРИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ ХУДЖАНДСКОЙ ШКОЛЫ МАКОМА И ЕЕ ВЛИЯНИЕ НА СОСЕДНИЕ РЕГИОНЫ
HISTORICAL ESSENCE OF THE KHUJAND MAQOM SCHOOL AND ITS INFLUENCE ON NEIGHBORING REGIONS
instruments, the emergence creative competition with private schools of folk art, the creation of a "master-apprentice" school, contributed to the formation of a maqom school in Khujand and its environs. The formation of the maqom school in Khujand dates back to the second half of the 19th -early 20th centuries. It has been proven that the outstanding hafiz of Khujagd of that time -Khudoiberdi Hafiz (Zebopari), Umar Hafiz and Sodirkhon Hafiz had a great influence on many maqom singers of Isfara, Khujand, Tashkent, Fergana and Margilon. It is noted that as a result of the transfer of professional traditions of the maqom school to neighboring regions, scientific and practical schools of music were created, which was implemented according to the traditional apprenticeship system (".ustod-shogird"), which contributed to the continuation of the centuries-old tradition of Tajik musical culture and the formation of the characteristics of classical music.
Мероси мусиции халци точик дар давоми чандин садсола мураттаб гардида, то замони мо асосан ба воситаи услуби анъанавии "устод-шогирд" аз тарафи хофизон, мутрибон ва гуяндагон омада расидааст. Дар мачмуъ мероси мусиции халци точик аз эчодиёти созиву овозй, таронахои гуногуни маросимй(сурудхои туёна, наврузихо) анъанахои хамосасарой, сурудхои мехнат(шабохангхои хирманкубон), байтхониву рубоихонй иборат мебошад.
Fайр аз ин ба доираи хамин мерос намунахои мухталифи мусиции мазхабй - суннатхои ачоиби тиловати ^уръон, азонхонии мутанаввеи муаззинхо, "ё Хац"-хонихои дарвешон, газалхонихои маддохон низ дохил мешаванд. Бояд гуфт, ки дар мухтавои кулли ин падидахои анъанавй таъсири бевоситаи услуби овозхонй, истифодаи лахну зарбхо, эътирофи овози хуш (масалан дар фаъолияти муаззинхо) пайваста мушохида карда мешавад.
Дар доираи хеле фарохи анъанахои мусиции мардумй аз огози асрхои XVIII-XIX, аництараш пас аз васеъ пахн гардидани анъанахои назми форсии точикй дар дарбори хонхои Хива, Бухоро ва Хуцанд ва устувор гардидани тачрибаи цадимии махз бо оханги мусицй ичро кардани намунахои онхо, дар ин минтаца зина ба зина навъхои таърихан нави мусицй - охангу таронахои ба ашъори классикй (аксаран точикй) басташуда, ба вучуд меоянд. Хамин гуна хунармандони охангсозу ичрогаронро минбаъд "бастакор" ном мебаранд.
Баъзе аз хонхои Хуцанд(масалан Амирй) шеърдон, мусицидон ва шоир низ буданд ва дар дарборашон хамеша бо иштироки ахли илм, точирон, шоирон, наццошон намояндагони дину мазхаб базми шеъру суруд ташкил мекарданд. Дар хамин давра ба доираи фархангии водии Фаргона (Хуцанд, Исфара, Хуцанд) ворид шудани анъанахои мусиции хирфай, хусусан маъмул гардидани танбурнавозй, бо охангхои классикй ("Ушшоц", "Наво", "Сегох", "Ироц") сароидани ашъори шоирони давр ва классик дар натича ба яке аз омилхои ташаккули мактаби мацомсарой табдил мегардад. Дар ин вазъият сатхи хеле баланди завци бадей, цудрати шунавандагй ва шавци ахли адабу илм ба санъати мусиции баланд(мацомсарой, танбурнавозй ва f.) хамчунин ба рушди хунари сарояндагии услуби классикй сахмгузор шуда буданд.2 Дар мачмуъ метавон гуфт, ки шеър ва оханги классикй чузъи олами маънавии на танхо ахли дарбор, балки доираи васеи хунармандону косибон гардиданд.
Дар хусуси рушду такомули тачрибаи бузурги зебоишиносй, яъне пайвандии каломи мавзун ва мусиции касбй пажухдшоти мутаддиде анчом дода шудаанд, ки дар байни онхо монографияи А.Низомй "Шашмацом ва назми форсии точикй", корхои илмии Ф. Азизй, А. Абдурашидов, Н. Хакимов, Р. Аминчонов, Б. Саидкаримов, Р. Амоновро номбар кардан зарур аст [1, с.68-74; 2, с.28-37; 3, с.52; 4, с.26; 5, с.120; 6, с.399; 7, с.167; 9, с.228; 10, с.296; 11, с.410; 12, с.252; 13, с.56-61; 22, с.278-281; 23, с.221-227; 24, с.181-191; 25, с.336-344; 26, с.296; 27, с.73-77; 28, с. 87-89; 29, с.382; 30, с.171-176; 31, с.7-25; 32, с.501; 33, с.31; 34, с.3-14; 35, с.102-108; 41, с.56. ]. Аз мухтавои ин ва дигар тахцицот аён мегардад, ки дар майдони бузурги фархангии рушду такомули мусиции хирфаии точикй дар баробари шахрхои Бухорову Самарцанд сахми хунармандони Хучанд низ хеле назаррас ба шумор меравад.
Ин чо бояд нацши мактабу мадрасахоро низ зикр намуд, зеро аксар толибилмон дар ин муассисахо дар баробари илми фицх цоидахои аруз, цофия, тафсири газал, умумансанъати суханро меомухтанд. Аз сарчашмахои таърихй маълум аст, ки дар шахри Хучанд низ адади зиёди чунин мактабхои хусусй ва мадрасахо амал мекарданд.
2 Аз сарчашмахои таърихй ва осори бадей (масалан, осори нависандаи маъруф Абдулло Кодирй) бармеояд, ки аслан дар ин гуна базму махфилхо танхо суруду мусикии устодона рох дода мешуданд, яъне сурудхои фолклорй ва таронахои мардумй дар он ичро намешуданд.
Омузгорони ин мактабхо дар аксар холат имомхои масчид ва дигар шахсони босаводу илмдори шахр буданд ва аз ашъори Хоча Хофиз, Саъдй, Бедил низ ба шогирдон дарс мегуфтанд[15,е.154]. Масалан, аз руи ахбори А.А.Кушакевич дар нимаи дуюми асри Х!Х дар шахри Хучанд зиёда аз 38 мактаб амал мекард, ки дар онхо 440 талаба савод мегирифтанд [16, с.52]. Дар ин давр Хучанд бо теъдоди мадрасахои худ яке аз машхуртарин шахрхои Осиёи Миёна ба шумор мерафт. Дар он хамагй 24 мадраса амал мекарданд, ки 530 толибилмро фаро мегирифт. Шахсиятхои маъруфи замон - Шайдои Хучандй, Шухии Хучандй, Лисонии Хучандй, Нозили Хучандй аз цабили шогирдони хамин мадрасахо буданд [18, с.135].
Мутаассифона, рочеъ ба инкишофи мусиции классикй ва хатто чараёни ташаккули охангхои мардумии хамин давра маълумоти пурра дар даст нест. Дар тафовут аз асархои рассомон, наццошон, шоирону нависандагон, ки дар бораи фаъолияти эчодии онхо маълумот нисбатан зиёдтар аст, дар бораи хофизону мутрибони он замон маълумоти андаке хасту бас. Мо танхо метавонем дар бораи равиши санъати мусицй гайримустацим тахмин намоем.
Хаёти мусиции шахри Хучанд ва атрофи он аслан тибци ду чанбаи ба хам пайванд - яке мусицй ва суруду таронахои мардумй, ки аз чониби хаваскорон(яъне гайрихирфай) ичро карда мешуданд ва ба ниёзхои рузмарраи бадеиву эстетикии оммаи мардум чавобгу буданд. Ч,анбаи дуюм доираи нисбатан махдуди фаолияти хунармандонеро фарогир буд, ки онхо албатта, дар дарачаи гуногун, идомадихандаи суннатхои хеле цадимаи мусиции ирфонй, талцини маънихои назми классикй, истифодаи низоми маъруфи силсилахонихои Дувоздахмацом, хамовозй бо созхои мураккаб ва нозуки танбур, дутор, гижжак, риояи цавонини зарбу усулхои маъруф(тарчеъ, гардун, уфар, социнома ва г.) ба шумор мерафтанд.
Махз фаъолияти хамин доираи хирфай(яъне касбй) дар тули садсолахои охир заминаи мусоидро барои ташаккули равияхои гуногунранг ва сабку услуби нозуки мацомсарой ба вучуд овардаанд. Дар ин маврид бояд тазаккур дод, ки ибораи "мусиции касбй" ба эчодиёти хамин доира мансуб аст ва цабл аз хама ба он ишора мекунад, ки хунармандони доираи хирфай ризцу рузиашонро асосан аз руи хамин касб, яъне мутрибиву хофизй ба даст меоранд. Аз хамин сабаб дар илми мусицишиносии муосир махсули эчодиёти онхоро "мусиции касбй-халцй" меноманд.3
Дар Хучанд аз цадим базмхои шеъру мусицй аз чониби ахли адаб, маърифатпарварон, косибон, нафароне ки ба тичорат, китобат, хаттотй, мударрисй ва дигар шаклхои машгулияти рузгузаронй банд буданд, баргузор карда мешуданд. Яъне онхо имкони шояд хафтае як маротиба дар мехмонхонахо ё худ хавлихои шахсони сарватманд чамъ шуда, базм карданро доштанд. Албатта, ин базмхо хатман бо иштироки шоирон, олимон, хофизону мутрибон мегузашт ва сатхи маърифати шунавандагон тацозо менамуд, ки сарояндагон репертуари воло, пурмаънй ва мувофици табъи хозиринро пешниход намоянд.
Худ хамин вазъият аз онхо тайёрии хамачонибаи касбй, интихоби дурусти охангу шеърхои пурмазмун, истифодаи созхои мусиции касбй, риояи одоби муошират бо ахли давра ва дигар нозукихоро талаб менамуд. Худ аз худ маълум аст, ки дар аснои баргузории чунин маъракахо суруду таронахои оммавй, байтхои фолклорй, шеърхои омиёна садо намедоданд.
Услуби асосй дар ин холат сароидани газалу мухаммас ё худ дигар анвои назми классикй буд. Хамин гуна талаботи махсус ва мавчуд будани рацобати хатмии эчодй хунармандонро мачбур месохт, ки барои такмили махорат, чустучуи намунахои волои мусиции классикй, риояи сатхи баланди ичро, одобу услуби рафтори шахсй ва дигар нозукихои касбияшонро баланд бардоранд.
Маълум мегардад, ки вучуди ниёзхои хосаи чомеъа, баргузории пайвастаи базму нишастхои ахли адаб, васеъ пахн гардидани сарчашмахои назми форсии точикй, таъсиси устохонахои созтарошй, ба вучуд омадани холати табии рацобати эчодй яке аз заминахои воцеии ташаккули мактаби мацомсарой дар Хучанд гардиданд.
Нуктаи мухиме ки бояд илова намуд, он аст, ки дар хамин вазъ дар баробари таъсиси мактабхои хусусии хаттотй, цоригй, наццошй, кандакорй ва дигар намудхои хунари мардумй дар шахрхои калони водии Фаргона, аз чумла Хучанд анъанаи таъсиси мактаби "устод-шогирд" ривоч ёфт.Хунармандони сохаи мусицй махз аз руи хамин анъана назди устодони забардасти
3 Ин истилох албатта аз тархи русии "народно-профессиональная музыка" гирифта шудааст, вале бояд икрор шуд, ки дар хар сурат истифодаи он ба мухтавои эчодиёти хунармандони доираи хирфай мувофикат мекунад.
Xyнар ба шогирдй меомаданд ва мyддати дароз (то якчанд солу моx) аз устодон xyнар меомyхтанд.
Mасъалаи таxк;ик;и роxxо ва хyсyсиятxои таърихиву ичтимой ва фарxангии ташаккули мактаби ма;омсароии Ху^анд, xарчанд ки дар як ;атор рисолаи илмй, монография ва диссертатсия доир ба ин масъала ишораву ;айдxо ва маълумоти муфид оварда шудаанд, то ба Xол ба дарачаи зарурй омухта нашyдааст.Myаллифони ин сарчашмаxо бештар ба тавсифи Xyнари ин ë он сароянда ë бастакорони маъруф таваччyx намудаанд [44, с.10-11; 40, с.34; 44, с.96; 9, с.228].
Дар мачмуъ аксар муаллифони зикргардида бар онанд, ки оFози ташаккули мактаби муси;ии баланду устодонаи Ху^анд, хусусан ма;омсарой ба нимаи дуюми асри XIX ва аввали асри XX мансуб аст. Дар ин маврид, пеш аз xама, пайдо шудани мук,ити мусоиди ичтимоиву фарxангй, рушди соxаxои xаëтан мyxим (корхонаxои нав, васеъ шудани майдони киштукор, беxтар гардидани авзои ичтимоии мардум ва f.), таъсиси намyнаxои таърихан нави мyносибатxои чамъиятй (ташкили чойхонаxо, баргузории базму хyрсандиxои аxли илму адаб) омили муассир шудаанд.
Mасалан, дар нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX ташаккули мактабxои хусусии ма;омсарой аз руйи услуби "устод-шогирд" дар воxаи Xyчанд ба назар мерасанд, ки дар бушди ощо саxми як зумра ромишгари маъруфи xамон давру замон назаррас аст.
Myxа;;и;он фарxанги воxаи Xyчанд доир ба xамин масъала номи xyнармандони маъруф -Зебопарй^бдуррахмон Xyдойбердй), Умар Хрфиз, Pаxматхоча Эшон, Mирзо ^орй Pаxимов, Ибни Ямин (Aсомаддинов), Иброxимч,он Hорматов, Mирзо;yрбон Cолеxов, Myxаммадчон Шарифов, Aбдyсаттор Aсроров, Исмоилчон Юнусов, Aзизхоч,а Cаидов (Бобо райxон), AбдyFанй ЧУраев, Шарифчон Mирзоев, Myродчон Юлбарсов, O;илхон Mамадов, Aбдyраx,им Шерматов, Исмончон Юсуфов, ^орй Mиразиз, Тyра Хрфиз, ^аxxор Хрфиз, ^орй Mамадчон, ^орй ^сир, ЧУрабой Юсуфов(Чура-найнавоз), Шарофиддини чангнавоз, Mиразиз-;орй ва дигаронро зикр намуда, таъкид менамоянд, ки маxз xаминxо дар чараëни тарбияи шогирдони ма;омсаро саxми бузург доранд[39, с.3-4]. Aз тарчимаи xоли устодони дар боло зикргардида маълум мешавад, ки аксари онxо аз шаxри Исфара, Xyчанд, ^нибодом ва Истравшан буда, дар айëми гуногун зиндагй ва фаолияти эчодй намудаанд.
Aз ин миëн шахсиятxои варзидаи он замон - устод Зебопарй, Умар Хрфиз, ^орй Mамадчон, Cодирхон Хофиз, Бyзyргхонтyра, Myxаммадаминхоча ^шиф, Mа;сyдчони Танбyрй, Oчил Дуторй, Зокирчон Aюбчонов, Mаърyфхоча Баxодyровро ба алоxидагй ;айд намудан чоиз аст. Х,ар яке аз инxо соxиби услуби хоса, репертуари Fанй, сабки xирфаии овозхонй доштанд ва дар баробари ин аз онxо оxангxои муаллифии хеле зиëд ба мерос мондааст. Бо эътимод метавон гуфт, ки маxз xамин зумра xyнармандон анъанаи ;адимии "бастакорй"-ро ривоч дода, бо истифода аз донишу маxорати хеш ба бушди мактаби ма;омсароии Xyчанд поягузор шудаанд.
Бузургтарин устоди ма;омсарои он давра Умархон Х,офиз ба шумор меравад, ки y ба аксар ма;омсароëни Xyчанд, Исфара, Тошканд, ФарFона xа;;и устодй дорад.4
Дар мавзеи ^нибодом низ як идда устодон - Исмоили Hой, Aбдy;одир Исмоилов, Mирзобобо Axмадов, ЧУрабой Бобоев, ЧУрахон Искандаров ба xyнари ма;омсарой машFyл буданд, яъне доираи фаолияти мактаби Xyчанд аз ин xисоб боз xам фарохтар мегардид [36, с.28-29].
Дар Xyчанд дар баробари ^дирхон Х,офиз, Mаърyфхоча Баxодyров, Mа;сyдчони Танбyрй, Урунбой Дадобоев инчунин шоир ва xофиз Бузургхонтура, Myxаммадаминхоча ^шиф, Myлло Myxаммадкарим, Mирзоабдyллоx Хрфиз Фаëзов, Зоxирхон Х,офиз, Турахоча Хрфиз, Cалоxхон Хофиз, Усто ^урбони танбурй, Aбдyрасyл-бойбачаи Fижжакй, Oчил-дyторй, Cyлаймон ^орй, Myxиддин Mавлонов, Hаимчон Aзимов, Mаxмyдчон-отаи танбурии тошкандй, Aбдy;одир Kаримов, Myxаммадамин Шзиров, Зокирчон Aюбчонов, Cаидчон Pасyлов, падар ва писар Mирсолеx Mирабдyлло, Aбдyнабй Mахсyми Булбули дуторй, Kаримчон Хрфиз барин Xyнармандони машxyр бо репертуари асарxои классикй, ичрои бобxои парокандаи ма;омxо фазои маънавии чомеаро оро медоданд [45, с.10-11].
4 Ыасалан, маълум аст, ки яке аз дунармандони маъруфи yзбек Ыулло Туйчи Тошмудаммадов аз чумлаи шогирдони Умар Х,офиз будааст.
Яке аз саромадони мактаби мацомсароёни вохаи Хуцанд Умар Хофиз (Мадумар Хофиз) ба шумор меравад. У аслан зодаи Исфара буда бо хунармандони зиёде аз цабили Мулло Туйчй Тошмухаммадов, Махмудчон-отаи танбурии тошкандй ошной ва хамкории зич дошт. Баъдан Мулло Туйчй, ки чанд сол дар шогирдии Умар Хофиз царор дошт, дар Тошканд шухрат пайдо намуда ба дарачаи устодй мерасад. Яке аз мухаццицони Узбекистан РДосимов доир ба сарчашмахои махорати мулло Туйчй чунин навиштааст: "Аз тарчимаи холи Мулло Туйчй маълум аст, ки у аз Мадумар Хофизи исфарагй таълим гирифтааст, дар навбати худ Мадумар Хофиз шогирди хофизи маъруф бо тахаллуси "Зебопарй" будааст" [45, с.98].
Дар адабиёти илмй бахшида ба Шашмацом баъзан маълумоти дацицу носанчида ва гаразнок низ дучор мешавад. Масалан, доир ба ах,вол ва осори Мадумар Хофизи исфарагй мухаццици узбекистонй О.Матёцубов навиштааст, ки гуё Мадумар Хофиз аслаш аз Хуцанд бошад[18, с.329, с.369; 19, с.133]. Хол он ки шоири узбек Собир Абдулло дар яке аз достонхояш "Назаре ба санъати халцамон"("Санъатимиз тарихига бир назар"), ки аз он О.Матёцубов чанд порча дар китоби хеш овардааст, исфарагй будани Мадумарро равшан ифода намудааст:
Купустозлар цаторида буустоз %ам хор булди, Унинг урнин эгаллади исфаралик Мадумар Абдуцащор, Хужа МаъруфИсфарада тугилди, Куй куйлашу лобарликда, соз чалишда булиб пар[18, с.91].
Тарчума: Дар баробари устодони дигар ин устод $ам хор шуд, Цояшро Мадумари исфарагй социб шуд. Абдуцацхор, Хуча Маъруф дар Исфара ба дунё омаданд, Дар сурудхонй, зебой ва навохтани соз маъруф буданд.5 Муаллифи мазкур дар яке аз рисолахояш силсилаи Ушшоцхоро тавсиф намуда зикр кардааст, ки яке аз Ушшоцхои маъруф "Ушшоци Мадумархон" ном доштааст[18, с.235]. Устоди Мулло Туйчй будани Мадумар Хофизро Собир Абдулло дар достони мазкур таъкид намудааст:
Мулла Туйчи излаб борди Мадумарни Тошкентдан, Шогирд булдиМадумарга истеъдодлиёш%офиз [1, с.90-91;18,с.91] Тарчума: Мулло Туйчй аз Тошкент ба чустучуйи Мадумар сафар кард,
Ба Мадумар шогирд шуд, ин истеъдоди чавон. Ин чо шубхае нест, ки шоири маъруф, ки худ донишманди таърихи водии Фаргона буд, хатто синну соли Мулло Туйчиро (яъне дар чавониаш шогирди Мадумар Хофиз шудааст!) таъкид намудааст. Дар бобхои дигари хамин достон Собир Абдулло дар хусуси ба ^ошгар сафар намудани Худойберди хофиз цисса менамояд ва хамзамон таъкид месозад, ки Худойбердй Хофиз аз Хоразм то ба ^ошгар пиёда рох паймуда аз он чо ба Фаргона охангхои зиёдеро дастовез овардааст [1, с.91]. Далели дигари таъсири мактаби мацомсароии Хучанд ба манотици хамчаворро метавон дар истифодаи доимии дастурамали махсусе бо номи "Баёзхои шашмацом" мушохида намуд. То ба замони мо комилтарин баёз аз Умар Хофиз мерос мондааст, ки дар хамон давра барои кулли устодони мацом (дар Хуцанду Тошканд низ) маъхази асосй барои ичрои мацомхо ба хисоб мерафт. Пушида нест, ки матнхои барои сарояндагон пешниход гардидаи ин баёзхо асосан аз ашъори шоирони классики форс-точик буданд, гарчанде ки як идда газалхои Навой, Фурцат, Машраб низ чой доштанд. Дар мацолаи корманди Институти шарцшиносии АФ Узбекистон Х.Аминов номгуйи 36 бахши Шашмацом (аз цабили Чоргох, Савти Дугох, Таронаи Дугох, Савти Гиря, Наът, Мискин ва f.) оварда шудааст, ки аксари онхо бо ашъори точикй суруда шудаанд. Муаллиф хамчунин илова намудааст, ки дар дохили Баёзхо ашъори точикй-форсй зиёдтар чой доранд [8, с.32-49]. Барои исботи он муаллифи мацола аз чумла чунин байтхоро аз репертуари Мулло Туйчй мисол меорад:
Шах;и ман, мирзои ман, Мирзои бепарвои ман, Тунабоши ёри ман, Сомон наояд кори ман.
ё худ:
То шароби ишц дар чоми таманно рехтанд, Гунчщо хун аз дщонихуд чу минорехтанд[8, с.37].
5 Инцо ва дигар цо тарцумацо аз муаллифи мацола аст.
38
Доир ба роххои мухталифи таъсиси мактаби макомсароии Хучанд бояд зикр намуд, ки бино ба идома ёфтани анъанахои бисёрасраи фарханги мусикии точик ташаккули хусусиятхои мусикии классикй ва касбии точик махз дар натичаи интиколи анъанахои касбй, мактабхои илмй ва амалии муси;й сурат гирифтааст, ки он тавассути усули нодири «устод-шогирд» амалй гардид [40, с.34].
Бидуни тардид, дар байни ин чехрахои маъруфи хунарй чойи махсусро симои эчодй ва меросдори бузурги макомсарой устоди мусикии хирфай, бастакор ва ходими намоёни фарханги миллй устод Содирхон Хофиз ишгол намудааст.То ин замон доир ба хаёт ва эчодиёти ин шахсияти нодири фархднги хал;и точик ягон тахкикоти комил тасниф нагардидааст, гарчанде мероси мусикии у хануз аз охири солхои сиюми асри ХХ дар мадди назари мухаккикони мусикии точикй карор гирифта буд [43, с.96; 46, с.108; 20, с.141-146; 21, с.141-145; 37, с.224-225; 38; 42, с.132-138].
Яке аз донишмандони ин соха Н.Зубков (бо ибтикори А.Прокофев) соли 1946 аввалин шуда 14 охангро аз эчодиёти Содирхон Хофиз ба нота гирифта нашр намудааст[14, с.36]. Дар ин давра дар Хучанд, Хуканд, Самарканд, Бухоро, Тошканд доираи мутахассисони сохиби саводи нотаи аврупой хеле васеъ гардида буд, аз ин сабаб метавон гуфт, ки тавассути нашри охангхои Содирхон Хофиз ахли хунар, хусусан макомсароён аз услуби хос ва мухтавои бадеии мусикии хучандй бахраманд шудаанд.
Аз чониби дигар, ин ташаббуси нодир ва тавассути хатти аврупоии нотанависй пахн гардидани мероси Содирхон дар хаёти мадании Точикистони навин ходисаи бузурги фархангй шуд, зеро дастраси мутахассисони сохаи мусикй шудани охангхои Содирхон фавран имконияти истифодаи онхоро дар асархои композиторон, дар мусикихои намоишхои театрй би миён овард. Fайр аз ин аз эчодиёти устоди Хучандй нотанависй ва нашри онхо бар зидди акидахои вайрон ва кисман махалгароёнаи он замон, ки гуё макомхо танхо ва танхо дар Бухорову Самарканд маъмул бошанд, чавоби котеъона дода тавонист.6
Эчодиёти Содирхон Хофиз пайваста бо эчодиёти дигар сарояндагони бузурги точик Домулло Халим Ибодов, Усто Шодй Азизов, Хочй Абдуррахмон Умаров, Хочй Абдулазиз Расулов ва хофизи маргилонй Мулло Туйчй Тошмухаммадов инкишоф ёфтааст. Аз маълумоти дар макола оварда шуда ва тахлили хамачонибаи онхо чунин хулоса бармеояд, ки устодони мактаби макомсароёни Хучанд аз кабили Мадумар Хофиз, Содирхон Хофиз, Бузургхонтура, Маъруфхоча Баходуров, Максудчони Танбурй ва дигарон дар тули наздики як аср ба чараёни рушди хунари макомсарой ба эчодиёт ва репертуари иддаи муайяни хунармандони Хуканд, Тошканд таъсири назаррас кардаанд.
Дар хар сурат я;ин аст, ки дар ин давру замон, яъне дар охири асри ХГХ ва аввали а. ХХ намунахои нодиртарини Ушшокро танхо Хочй Абдулазиз, Содирхон Хофиз ва Мадумар Хофиз эчод карда тавонистаанд. Тахмин меравад, ки намунаи дигар ва хеле маъруфи Ушшок - яъне Ушшоки Хуканд ин хамон варианти "Кадимги Ушшок" аст, ки доир ба он О. Матякубов ибрози андеша намудааст.
Симои хеле барчастаи эчодии Содирхон Хофиз, Хочй Абдулазиз, Мадумар Хофиз, Маъруфхоча Баходуров, Максудчони Танбурй, Боймухаммад Ниёзов, Чурабек Набиев навоварихои онхо ба услуби ичрогарй, охангхои тозаэчодашон, талкини орифонаи шеъри классикй ва муосир далели он шуда метавонад, ки устодони хучандй сохиби мактаби хоси бастакорй ва ичрогарй буда, махсули олии эчодиашон дар фазои фархангии вохаи Хучанд ва берун аз он тачаллй намудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллоев, Р. О некоторых особенностях Катта-ашула/Р.Абдуллоев//Проблемы
музыкальной науки Узбекистана.- Ташкент.- 1973.- С. 68-74.
2. Абдуллоев, Р. Юнус Ражабий ва узбек ма;омлари/Р.Абдуллоев//Шашма;ом сабоклари.
Макола ва маърузаларнинг учинчи туплами. - Тошкент, 2007. - С.28-37.
3. Абдурашидов, А. Омузиши авзони шеър ва мусикй (аруз ва муси;й).Нашри дуюм.
Дастурамали таълимй/ А.Абдурашидов. - Душанбе, 2002, - 52 с.
6 Худи хамон давра дар водии Каротегин ва Дарвоз мухаккики дигар О.Л.Данскер аз устод Акашариф Ч,ураев охангхо соф классикии "Ушшоки Дарвоз", "Талкини Дарвоз" ва гайраро сабт ва нотанавис кард. Бо хамин исбот гардид, ки хатто дар кухистони дурдасти Точикистон суннатхои кадимии макомсарой мавчуд будаанд.
4. Абдурашидов, А. Танбур и его функция в изучении ладовой системы Шашмакома. -Автореферат дисс.на соискание уч.степени канд. искусствоведения/ А.Абдурашидов.-Ташкент, 1991. - 26 с.
5. Абдурашидов, А. Шашмаком ва масоили инкишофи он/А.Абдурашидов. - Душанбе: Бухоро, 2012 - 120 с.
6. Абдурашидов, А. Фарханги тафсирии истилохоти Шашмаком/ А.Абдурашидов. - Душанбе, Адиб, 2016 - 399 с.
7. Азизи, Ф.Маком и Фалак как явление профессионального традиционного музыкального творчества таджиков/Ф.Азизи. - Душанбе, 2009. - 398 с.
8. Азизова, Ф.А.Шашмаком и рага (Краткий компаративистский анализ)/Ф.Азизов. -Душанбе, 1999. - 167 с.
9. Аминов, X. Мусикий баёзлар /^.Аминов // Шашмаком сабоклари. - Тошкент, 2005.- С.32-49.
10.Аминжонов, Р.Н. Эволюция «Шашмакома» (во второй половине XIX - начале 40-х годов XX века)/Р.Н.Аминжонов. - Худжанд: Нури маърифат, 2019. - 228 с.
11.Амонов, Р. Рубоиёти халкй ва рамзхои бадей/Р.Амонов. - Душанбе: Дониш.- 1967.-296 с.
12.Амонов, Р. Лирикаи халкии точик/Р.Амонов.-Душанбе: Дониш.-1968.- 410 с.
13.Амонов, Р. Эчодиёти даханакии халки Кулоб/Р.Амонов. - Душанбе, - 1963. - 252 с.
14.Амонов, Р. О поэтической основе Шашмакома /Р.Амонов//Профессиональная музыка устной традиции народов Ближнего, Среднего Востока и современность.(Материалы Международного музыковедческого симпозиума, Самарканд, 3-6 октября 1978г.).-Ташкент. -1981. - С. 56-61.
15.Избранные произведения Содырхона (Бобошарифова). - Сталинабад, 1946. - 36 с.
16.История культурного строительства в Таджикистане (1917 - 1974). -Душанбе, 1983. - С.154.
17.Кушакевич, А.А.Статистические сведения о городах Ходженте и Ура-Тюбе А.А.Кушакевич//Материалы для статистики Туркестанского края. Ежегодник, вып.1. - СПб., 1872. - С.52.
18.Матёкубов, О. Макомот/О.Матёкубов.-Тошкент: Мусика, 2004.-400 с.
19.Матякубов, О.Узбекская классическая музыка/О.Матякубов.-Тошкент - 2015.-133с. -2 т.
20.Мирбабаев, А.К. Историческое наследие Худжанда/А.К.Мирбабаев.-Душанбе, 1995. - 135 с.
21.Неъматов, Н.Выдающийся классик таджикского искусства Содирхон/Н.Неъматов, С.Марофиев // Сообщения Государственного объединенного музея историко-краеведческого и изобразительного искусства. Bbrn.VI. - Душанбе, 1966. - С.141-146.
22.Неъматов, НДофизи шухратманд/Н.Неъматов,Н.Нурчонов//ШаркиСурх. - 1958.- № 8. -С.141-145.
23.Низамов, А. Ибн Сино и таджикская классическая музыка/А.Низамов//Торжество разума (Материалы Международного симпозиума, посвященного 1000-летию со дня рождения Абу Али Ибн Сино.- Душанбе, - 1988. - С.278-281.
24.Низамов, А. Нубы стран Магриба и черты их общности с Шашмакомом/А.Низамов //Профессиональная музыка устной традиции народов Ближнего, Среднего Востока и современность. - Ташкент, - 1981.- С.221-227.
25.Низамов, А. Ибн Сино и его музыкально-теоретические сочинения//Абу Али Ибн Сино и его эпоха. - Душанбе, - 1980. - С.181-191.
26.Низамов, А. Шашмаком и современное композиторское творчество/А.Низамов//Материалы по истории и истории культуры Таджикистана. - Душанбе, - 1980. - С.336-344.
27.Низамов, А. Суфизм в контексте музыкальной культуры народов Центральной Азии/А.Низамов. - Душанбе, - 2000. - 296 с.
28.Низамов, А.(Низами Аслиддин). Наследие Борбада и таджикская классическая музыка/А.Низамов//Известия Академии наук Таджикской ССР, серия: востоковедение, история, филология. №1 -1989. - С.73-77.
29.Низамов, А. (Низами Аслиддин) Наследие Борбада и таджикская классическая музыка/А.Низамов//Борбад и художественные традиции народов Центральной и Передней Азии: история и современность. - Душанбе. - 1990. - С.87-89.
30. Низомй, Аслиддин. Таърихи мусикии точик/А.Низомй. - Душанбе, - 2014. - 382 с.
31.Низомй, Аслиддин. Масоили назарияи мусикй дар осори Фазлиддин Шахобов// Шихоби мусикй (мураттиб - Ф.Азизй)/А.Низомй. - Душанбе, - 2011. -С.171-176.
32.Низомй, Аслиддин.Накши Баёзхо дар ташаккули силсилаи Шашмаком/А.Низомй//Баёзи Шашмаком. - Душанбе: Дониш. - 2016. - С.7-25.
33.Низомов, А. Таърих ва назарияи Шашмаком/А.Низомов. - Душанбе. - 2006. - 501 с.
34.Низомов, А. (мураттиб ва мухаррир) Устод ва шогирд. Устодони мусиции суннатии точик/А.Низомов. - Душанбе: Рафиграф. - 2006. - 31 с.
35.Низомй, Аслиддин. Мухтасари Шашмацом/А.Низомй //Шашмацом. ч.1 Рост.-Душанбе, -2007. - С.3-14.
36.Низами, Аслиддин. Великий знаток гармонии звуков и тайн человеческой души (К 1150-летию Абубакра ар-Рази)/А.Низомй//Известия Института философии, политологии и права им. А.Баховаддинова Академии наук Республики Таджикистан.- Душанбе, 2016. - №3. -С.102-108.
37.Пулодзода, М. Гули руи хорсанг/М.Пулодзода. - Конибодом, 2017. - С.28-29.
38.Раджабов, А. Ходжент и музыкальная культура таджиков/А.Раджабов//Исследования по истории и культуре Ленинабада. - Душанбе, 1986. - С.224-225.
39.Рачабов, З. Содирхон Хофиз/З.Рачабов//Точикистони Сурх. - 1940.- № 125.- 2 июн.
40.Рустамов, Д.Мирзоцурбон Солехов - ромишгари мумтози точик. Мачмуаи асархо барои дутор ва гижжак/Д.Рустамов.-Хучанд, 2002. - С. 3-4.
41.Саидкаримов, Б. Из истории песенной культуры Худжанда второй половины Х1Х - начала ХХ столетий. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук/Б.Саидкаримов. - Худжанд, 2012. - С. 34.
42.Саидкаримов, Б. Хаёти мусиции Хучандшахр (охири асри Х1Х - ибтидои асри ХХ) /Б.Саидкаримов. - Хучанд, 2002. - 56 с.
43.Саидкаримов,Б.Содирхон Хофиз - сароянда ва навозандаи мумтоз /Б.Саидкаримов//Номаи Донишгох.Илмхои чомеашиносй.- 2007. -№1(14). - С.132-138.
44.Содирхон, Бобошарифов (Содирхон Хофиз). Асархои мунтахаб. Мураттиб, муаллифи пешгуфтор, хавошй ва фехристи осор Н.Хакимов/С.Бобошарифов. - Хучанд: Меркурий принт, 2011. - 96 с
45.Худойбердиев, С. Хофизони мумтози халции Точикистон/С.Худойбердиев.-Тошканд-Хучанд, 2000. - 108 с.
46Досимов, Р.Тошкент мацомлари хусусида/РДосимов// Шашмацом сабоцлари. т. 2. -Тошкент, 2005.-С.98.
REFERENCES:
1. Abdulloev, R. About some features of Katta-ashuk. //Problems of musical science of Uzbekistan. -Tashkent. - 1973. - P.68-74.
2. Abdulloev, R. Yunus Rajabi and Uzbek maqoms. //Lessons of Shashmaqom. The third collection of articles and lectures. - Tashkent, 2007. - Р.28-37.
3. Abdurashidov A. Learning the power of poetry and music (aruz and music), second edition. Educational manual. - Dushanbe, 2002, - 52 p.
4. Abdurashidov, A. Tanbur and its function in the study of the Shashmaqom modal system. -Abstract of a dissertation for the academic degree of candidate of art history.Tashkent,1991. - 26 p.
5. Abdurashidov, A. Shashmaqom and issues of its development. - Dushanbe, Bukhara, 2012 - 120 p.
6. Abdurashidov, A.Interpretive culture of Shashmaqom terms - Dushanbe, Adib, 2016 - 399 p.
7. Azizi F. Makom and Falak as phenomena of professional traditional musical creativity of Tajiks. -Dushanbe, Dushanbe, 2009. - 398 p.
8. Azizova, F.A. Shashmaqom and raga (Brief comparative analysis). Dushanbe, 1999. - 167 p.
9. Aminov, H. Musical songs. // Lessons of Shashmaqom. - Tashkent, 2005- P.32-49.
10.Aminjonov, R.N. Evolution of "Shashmaqom" (in the second half of the 19th century - early 40s of the 20th century). - Khujand: Nuri marifat, 2019. - 228 p.
11.Amonov, R. Folk ruba'Ts and artistic symbols. - Dushanbe:Donish.-1967.-296 p.
12.Amonov, R. Tajik folk lyrics.-Dushanbe: Donish.-1968.- 410 p.
13.Amonov, R. Folk art of Kulob. - Dushanbe, - 1963. - 252 p.
14.Amonov, R. On the poetic basis of Shashmaqom // Professional music of the oral tradition of the peoples of the Near, Middle East and modernity. (Materials of the International Musicological Symposium, Samarkand, October 3-6, 1978). - Tashkent. - 198. - P.56-61.
15.Selected works of Sodyrkhon (Bobosharifov). - Stalinabad, 1946. - 36 p.
16.History of cultural construction in Tajikistan (1917 - 1974). - Dushanbe, 1983. - P.154.
17.Kushakevich, A.A. Statistical information about the cities of Khujand and Ura-Tube // Materials for statistics of the Turkestan region. Yearbook, issue 1. - St. Petersburg, 1872. - P.52.
18.Mateubov, O. Makomot. - Tashkent, 2004.-269 p.
19.Matyakubov, O. Uzbek classical music. - vol.2., Tashkent - 2015.-133 p.
41
20.Mirbabaev, A.K. Historical heritage of Khujand.-Dushanbe, 1995.-135p.
21.Nematov N., Marofiev S. Outstanding classic of Tajik art Sodirkhon//Messages of the State United Museum of Historical, Local Lore and Fine Arts. Issue VI. - Dushanbe, 1966. - P.141-146.
22. Nematov N., Nurjonov N. The famous Hafiz//Sharqi Surkh. - 1958. - No. 8. - P.141-145.
23.Nizamov A. Ibn Sino and Tajik classical music//Triumph of Reason (Materials of the International Symposium dedicated to the 1000th anniversary of the birth of Abu Ali Ibn Sino. - Dushanbe, -1988. - P.278-281.
24.Nizamov, A. Nubs of the Maghreb countries and features of their commonality with Shashmakom // Professional music of the oral tradition of the peoples of the Near, Middle East and modernity. -Tashkent, - 1981.- P.221-227.
25.Nizamov, A. Ibn Sino and his musical theoretical works // Abu Ali Ibn Sino and his era. -Dushanbe, - 1980. - P.181-191.
26.Nizamov, A. Shashmakom and modern compositional creativity // Materials on the history and history of culture of Tajikistan. - Dushanbe, - 1980. - P.336-344.
27.Nizamov, A. Sufism in the context of the musical culture of the peoples of Central Asia. -Dushanbe, 2000. - 296 p.
28.Nizamov, A. (Nizami Asliddin). The legacy of Borbad and Tajik classical music // News of the Academy of Sciences of the Tajik SSR, series: oriental studies, history, philology.- 1989.-№ 1 -P.73-77.
29.Nizamov, A. (Nizami Asliddin) The heritage of Borbad and Tajik classical music // Borbad and the artistic traditions of the peoples of Central and Western Asia: history and modernity. - Dushanbe. -1990. - P.87-89.
30.Nizami, Asliddin. History of Tajik music. - Dushanbe, - 2014. - 382 p.
31.Nizami, Asliddin. Issues of music theory in the works of Fazliddin Shahobov//The bright shooting star of music (edited by F.Azizi).-Dushanbe.- 2011. - P.171-176.
32.Nizami, Asliddin. The role of Bayaz in the formation of the Shashmaqom series//Bayazi Shashmaqom. - Dushanbe: Knowledge. - 2016. - P.7-25.
33.Nizamov, A. History and theory of Shashmaqam. - Dushanbe.-2006.-501 p.
34.Nizamov, A. (compiler and editor) Master and student. Masters of traditional Tajik music. -Dushanbe: Rafigraf. - 2006. - 31 p.
35.Nizami Asliddin. Summary of Shashmaqom //Shashmaqom.v.1 Right. - Dushanbe, - 2007. - P.3-14.
36.Nizami Asliddin. A great connoisseur of the harmony of sounds and secrets of the human soul (To the 1150th anniversary of Abubakr ar-Razi)//Bulletin of the Institute of Philosophy, Political Science and Law named after. A. Bakhovaddinov Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. No. 3. - Dushanbe, 2016. - P.102-108.
37.Polodzoda, M. A flower on a rock. - Konibodom, 2017. - P.28-29.
38.Radjabov, A. Khujand and the musical culture of Tajiks //Research on the history and culture of Leninabad. - Dushanbe, 1986. - P.224-225.
39.Rajabov, Z. Sodirkhan Hafiz. // Red Tajikistan. - 1940, No.-125.- June 2.
40.Rustamov,D. Mirzaqurban Solehov is a classic Tajik poet. A collection of works for strings and strings. - Khujand, 2002. - P.3-4.
41.Saidkarimov, B. From the history of the song culture of Khujand in the second half of the 19th -early 20th centuries. Dissertation for the academic degree of Candidate of Historical Sciences/B. Saidkarimov. - Khujand, 2012. - P. 34.
42.Saidkarimov B. Musical life of Khujand (end of the 19th century - beginning of the 20th century) / B. Saidkarimov. - Khujand, 2002. - 56 p.
43.Saidkarimov, B. Sodirkhan Hafiz - a famous singer and musician/B.Saidkarimov//Scientific notes. Social Sciences.- 2007. -№1(14). - P.132-138.
44.Sodirkhan Bobosharifov (Sodirkhan Hafiz). Selected works. Compiler, author of the foreword, summary and catalog of works N. Hakimov. - Khujand: Mercury Print, 2011. - 96 p.
45.Khudoiberdiev, S. The outstanding memory of the people of Tajikistan.Tashkent-Khujand,2000. -108 p.
46.Kasimov, R. About Tashkent maqoms// Shashmaqom lessons. t. 2. - Tashkent, 2005.-P.98.
