CC BY
10УДК: 371:74.03
МОХ.ИЯТИ ПЕДАГОГИИ ТАВСИФИ ЛАЁЦАТМАНДИИ ХОНАНДАГОН
ХОШИМОВА ГУЛШАН ГАДОЙБОЕВНА н.и.п. омузгори калони кафедраи педагогикаи ичтимой ва касбии МДТ "ДДХ ба номи
акад. Б.Гафуров" Хучанд, Точикистон
Аннотация. Дар мацола оид ба андешахои мухаццицон аз замощои цадим ба масъалаи тавсифи лаёцатмандии хонандагон сухан меравад. Фацмиши психологии истилохи «лаёцатманд» аз нуцтаи назари олимони асри XX дар мацола хеле возех, шар дода шудааст. Махсусан, сами бузурги мухаццици англис Ф.Гальтон дар инкишофи психологии лаёцатмандй тацдиди назар гардидааст. Хамчунин, оид ба масъалаи лаёцатмандии умумй ё махсус андешахои олимон Э.Торндайк, Ч.Спирмен, С.А.Рубинштейн, В.Н.Дружинин, Л.С.Выготский, А.В.Петровский, Н.С.Лейтес, Я.А.Коменский дар мацола зикр гардидааст, ки мувофщи гуфти ощо цобилияти инсон воцеанхамеша дар ягонагиимуайяни сифащоиумумй ва махсус зохир мегардад. Миёни ощо хам тафовутва хамягонагй вуцуддорад.
Дар тахияи мацола якчанд таърифхои мушаххаси лаёцатмандй гирд оварда шуда, цихати тавсифи лаёцатмандии кудакон муаллиф кушиш ба харч додааст.
К,обили тазаккур аст, ки ба масъалахои лаёцатмандй дар таълифоти педагог ва маорифпарвари барцаста Ахмади Дониш таваццухи зиёддода шудааст.
Таълифоти олимони тоцик оид ба масъалахои инкишофи навщои алохидаи лаёцатмандй бахшидашуда дар мацола мавцеи хосаро ишгол намудааст. Зеро хар яки онхо ба масъалахои тафовутхои ацлонии одамон ва тарзу воситаххоирушди цобилияту истеъдодхо дар фаъолият дахолат намудаанд. Махсусан, андешаи педагоги тоцик Мацидова Б. оид ба зохиршавии цобилияти хонандагон дар фаъолияти амалй, ацидаи академик М.Лутфуллоев оид ба ошкорсозии лаёцатмандии хонандагон дар мактаб ва педагог ва психологи маъруф Д.И. Фелдштейн оид ба нацши мактаб дар шинохтан ва инкишоф доданицобилиятимахсусихонандагон, аз цонибимуаллиф бо дарназардошти мацсади таълими муосир, имкониящои муассисахои тахсилоти миёнаи умумй цихати бедорва рушддоданицобилиящои табииюицтимоиихонандагоншарх дода шудааст.
Муаллиф пешниходменамояд, ки ба хусусияти бачагони синнихурдимактабй такя намуда, цобилияти маърифатй ва лаёцатмандииумумии зехнии онхоро инкишоф додани мухим аст.
Дар хулоса муаллиф зикр менамояд, ки лаёцатмандй хамчун хусусияти инсон дар цобилияти у дар мавриди ицрои бомуваффацияти якчанд ё як цатор амалхо, хамчунин барои ноилшавй ба на тицацои баланд дар навъхои алохидаи фаъолият зухур меёбад.
Вожацои калидй: мафхуми лаёцатмандй, цобилияти умумй ва махсус, зехн ва эцодкорй, хусусиятхои фардии психологй, рушди цобилияту истеъдодхо, тафовутхои инфиродй, вазифахои омузгору мактаб.
ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ ОПИСАНИЯ ОДАРЕННОСТЕЙ УЧАЩИХСЯ
ХОШИМОВА ГУЛШАН ГАДОЙБОЕВНА к.п.н. старший преподователь кафедры социальной и профессиональной педагогики ГОУ «ХГУ им. акад.Б. Гафурова», Худжанд, Таджикистан
Аннотация. В статье рассматриваются взгляды исследователей древности на вопрос о характеристике способностей учащихся. В статье очень четко изложено
психологическое понимание термина «одаренный» с точки зрения ученых ХХ века. В частности, пересмотрен большой вклад английского исследователя Ф. Гальтона в психологическое развитие таланта. Также по вопросу об общих или специальных способностях в статье упоминаются мнения ученых Э. Торндайка, К. Спирмена, С. А. Рубинштейна, В. Н. Дружинина, Л. С. Выготского, А. В. Петровского, Н. С. Лейтеса, Я. А. Коменского, согласно для них человеческая способность всегда проявляется в известном единстве общих и специальных качеств. Между ними есть и различие и единство.
При написании статьи было собрано несколько конкретных определений таланта и автор предпринял попытку описать талант детей.
Стоит отметить, что большое внимание вопросам таланта уделялось в трудах таджикского мыслителья Ахмада Дониша.
Особое место в статье занимают труды таджикских ученых по вопросам развития отдельных видов талантов. Потому что каждый из них вмешивался в вопросы психических различий людей и путей и средств развития способностей и талантов в деятельности. В частности, мнение таджикского педагога Маджидовой Б. о проявлении способностей учащихся в практической деятельности, мнение академика М. Лутфуллоева о выявлении способностей учащихся в школе и известного педагога и психолога Д.И. Фельдштейна о роли школы в признании и развитии особых способностей учащихся, автор разъяснил с учетом назначения современного образования возможности общеобразовательных учреждений по пробуждению и развитию природных и социальных способностей учащихся.
Автор предполагает, что важно развивать их познавательные способности и общие интеллектуальные способности, исходя из особенностей детей младшего школьного возраста.
В заключение автор отмечает, что талант как характеристика человека проявляется в его способности успешно выполнять несколько или ряд действий, а также достигать высоких результатов в определенных видах деятельности.
Ключевые слова: понятие таланта, общие и специальные способности, интеллект и творческие способности, индивидуально-психологические особенности и различия, развитие способностей и талантов, практическая деятельность, обязанности учителя и школы.
PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE DESCRIPTION OF STUDENTS' GIVENTS
HOSHIMOVA GULSHAN GADOYBOEVNA
Ph.D. Senior Lecturer, Department of Social and Professional Pedagogy, State Educational Institution "KhSU named after academician B. Gafurov, Khujand, Tajikistan
Abstract. The article discusses the views of ancient researchers on the issue of characterizing the abilities of students. The article very clearly outlines the psychological understanding of the term "gifted" from the point of view of scientists of the twentieth century. In particular, the great contribution of the English researcher F. Galton to the psychological development of talent has been revised. Also on the issue of general or special abilities, the article mentions the opinions of scientists E. Thorndike, K. Spearman, S. A. Rubinstein, V. N. Druzhinin, L. S. Vygotsky, A. V. Petrovsky, N. S. Leites, Ya. A. Comenius, according to them, human ability is always manifested in a certain unity of general and special qualities. There is both difference and unity between them.
When writing the article, several specific definitions of talent were collected and the author made an attempt to describe the talent of children.
It should be noted that much attention was paid to the issues of talent in the works of the Tajik thinker Ahmad Donish.
A special place in the article is occupied by the works of Tajik scientists on the development of certain types of talents. Because each of them intervened in questions of mental differences between people and ways and means of developing abilities and talents in activity. In particular, the opinion of the Tajik teacher Majidova B. on the manifestation of the abilities of students in practical activities, the opinion of academician M. Lutfulloev on the identification of the abilities of students at school and the famous teacher and psychologist D.I. Feldstein about the role of the school in recognizing and developing the special abilities of students, the author explained, taking into account the purpose of modern education, the possibilities of general educational institutions to awaken and develop the natural and social abilities of students.
The author suggests that it is important to develop their cognitive abilities and general intellectual abilities, based on the characteristics of children of primary school age.
In conclusion, the author notes that talent as a characteristic of a person is manifested in his ability to successfully perform several or a series of actions, as well as achieve high results in certain activities.
Keywords: the concept of talent, general and special abilities, intelligence and creative abilities, individual psychological characteristics and differences, development of abilities and talents, practical activities, duties of a teacher and school.
Дар адабиёти фалсафй мафхуми лаё;атмандй мавриди омузиш ва тахлил ;арор дода шуда, зикр гардидааст, ки доираи тафовутхои а;лонй фаррох буда, он аз дарачаи баланди лаё;атмандй то худудх,ои нихоии а;ибмонии ацлониро фаро мегирад. Азбаски ин тафовутхо хануз дар айёми тифлй ба зухур меоянд, муха;;ик;он аз замонхои ;адим ба масъалаи пайдоиши ин тафовутхо таваччух зохдр мекарданд.
Фахмиши психологии истилохи «лаё;атманд» дар давоми асри XX тагйироти назаррас пазируфт.
Олими англис Френсис Гальтон дар китоби худ «Ирсияти истеъдод: ;онунх,о ва о;ибатх,о» ;айд мекунад, ки ;обилияти фитрй дар инсон монанди хусусиятхои симои зохдрй тари;и ворисй падидор мешавад. Ба сифати далел у тахлили омории далелхои тарчумаих,олиро меорад. Аз чониби у 977 нафар одамони барчаста аз 300 оила ба ташхис фаро гирифта шуданд. Сабаби асосии дастовардхои баландпоя, ба андешаи муха;;и;, дар худи инсон нухуфтааст ва бо рохи биологй аз насл ба насл мегузарад. Барои тасди;и ин андеша у маълумоти тах;и;оташро меорад, ки тиб;и он ба хар дах нафар одамони маъруф, ки хешу табори машхур доранд, 3-4 падари барчаста, 4-5 бародари барчаста, 56 писари барчаста рост меояд [3,159]. Гальтон дар инкишофи психологияи лаё;атмандй сахми бузург гузоштааст. Аз чониби у аввалин бор истилохи «тест» (аз забони англисй, маънояш - санчиш) ба муомилоти илмй ворид карда шуд. Барномаи якуми тах;и;отии у (с. 1884) ба омузиши сатхи лаё;атмандй нигаронида шуд. Он муайян намудани тезии босира ва шунавой, неруи чисмонй ва ва;ти дохилии аксуламалро (яъне, ва;те ки аз лахзаи додани ишораи пешакй му;арраршуда то чавоби шахси озмудашаванда мегузарад) пешбинй мекард. Ба радифи хизматхои Ф.Гальтон и;доме низ мансуб аст, ки у аввалин шуда дар омузиши лаё;атмандй ;онуни та;симоти бузургихои тасодуфии Гаусс-Лапласро татби; намуд. У ба хулосае мерасад, ки «одамони дорои лаё;атмандии барчаста аз одамони му;аррарй ба хамон андозае, ки нодонон аз онхо поёнтаранд, болотар ;арор доранд» [3,11].
Хамин тавр, Ф.Гальтон «табиати нубугро инсонй гардонид» [3,87] ва нишон дод, ки сохибистеъдодиро омилхое муайян мекунанд, ки тари;и озмоиш ба тах;и; гирифтан мумкин аст.
Назари Ф.Гальтонро психологи франсавй Алфред Бине мавриди танцид царор дод, ки мачмуи тарзу усулхоро барои бахогузории зехни кудак коркард намуда, ба таъсири омилхои мухит диццати махсус медод. Тахлили мундаричаи ин методикахо имкон медихад хулоса барорем, ки А.Бине таносуби омилхои ирсият ва мухитро нисбат ба Ф.Гальтон дигар хел баррасй менамуд. У цобилияти зехниро на танхо бо назардошти ташаккули функсияхои муайяни маърифатй (аз ёд кардан, тафрицаи фазогй, тахайюл ва г.), балки фарогирии тачрибаи ичтимой (огохй, донистани маънои калимахо, цобилият ба арзёбии ахлоцй ва г.) бахо медод.
Аммо бояд тазаккур дод, ки цариб тамоми супоришхои ба батареяхои тестии у воридшуда ба типи конвергентй мансуб буданд - барои тафаккури мантиции яксамта ва пайдарпай пешбинй гардидаанд. Чунонки А.И.Савенков ба таъкид меоварад, онхо барои ошкор намудани як хусусияти на он цадар мухими цобилияти зехнй нигаронида шудаанд [11,95]. Нишондихандае, ки аз руи методикахои мазкур таъйин гардид, «коэффитсиенти зехн»- IQ унвон гирифт.
Дар адабиёти равоншиносии хоричй истилохи «лаёцатмандй» маъмулан бо зехн айният дода мешавад. Аммо, чунонки С.А.Рубинштейн цайд мекунад, «агар зери мафхуми лаёцатмандии умумй тамоми сифатхои инсон, ки ба онхо махсулнокии фаъолияти у вобаста мебошад, фахмида шавад, ба он на танхо зехн, балки сифатхои дигари шахсият, аз он чумла, сифатхои мансуб ба хиссиёт, мичоз - таассурпазирии эмотсионалй, цувват, суръати фаъолият ва гайра дохил мешаванд» [10, 45].
Масъалаи лаёцатмандии умумй ё махсус бахсхои зиёдеро ба миён овард. Гурухи олимон, аз чумла Э.Торндайк лаёцатмандиро аз мачмуи цобилияти махсус иборат дониста, лаёцатмандии умумиро тамоман инкор мекунанд, цисми дигар, аз чумла Ч.Спирмен, А.Пйерон лаёцатмандии умумиро эътироф менамоянд, аммо онро ба цобилияти махсус муцобил мегузоранд. Масалан, Ч.Спирмен онро хамчун функсияи махсуси системаи марказии асаб маънидод карда, ба ин васила лаёцатмандиро ба сифати константии аз чихати биологй устуворшуда табдил медихад.
Кобилияти инсон воцеан хамеша дар ягонагии муайяни сифатхои умумй ва махсус зохир мегардад. Онхоро зохиран ба якдигар муцобил гузоштан мумкин нест, - таъкид менамояд С.А.Рубинштейн. «Миёни онхо хам тафовут ва хам ягонагй вучуд дорад. Ин цоида хам ба муносибатхои мутацобили цобилияти ацлонии умумй ва махсус, хам ба муносибатхои мутацобили лаёцатмандии умумй ва цобилияти махсус дахл дорад. Мавчудияти цобилияти махсус, истеъдоди хосае, ки ба таври барчаста зохир гардидааст, дар лаёцатмандии умумии инсон нацш мегузорад, мавчудияти лаёцатмандии умумй бошад, ба вижагии хар як цобилияти махсус таъсиргузор аст. Лаёцатмандии умумй ва цобилияти махсус ба ин маънй гуё ба якдигар ворид мешаванд ва ду цисмати як чизи том мебошанд. Далелхо гувохй медиханд, ки лаёцатмандй бидуни цобилияти махсуси барчаста ва ташаккулёфта вучуд дошта метавонад ва чунин цобилияти махсусе низ хаст, ки лаёцатмандии умумии дахлдор чавобгуи онхо нест» [10, 67].
Шиносой бо пажухишхои илмй нишон медихад, ки амсилахои назариявии зехн ва методикахои ташхиси онхоро Л.Термен, 1916; Ч,.Равен ва Л.Пенроуз, 1936; Р.Амтхауэр, 1953; Р.Кеттелл, 1958; ва диг. такмил додаанд. Аммо тамоми супоришхои тестие, ки ба муайян кардани коэффитсиенти зехн нигаронида шуда буданд, конвергентй боцй мемонданд. Чунин тафсири махдуди мафхуми «зехн» (интеллект) бо пайдоиши кибернетика, зимни коркардхои нахустини консепсияи «зехни сунъй» бештар тацвият ёфт. Содагии МЭХ,-хои аввалин, ки фаъолияташон дар заминаи алгоритмхои одитарин амалй мегардид, имкон намедод, ки назди онхо вазифахои эчодй гузошта шаванд, - цайд мекунад А.И.Савенков. «Хамаи ин дар нихояти кор ба тасаввуроти умумй оид ба зехн таъсир расонид. Аммо хамзамон, эхтиёч ба коркарди масъалаи «зехни сунъй»
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "ЕпсИвББ Ь^М ш 8с1епсе"
норасоихои чдддиро дар назария ва амалияи тахцици зехн ошкор намуда, минбаъд омузиши онро дар заминаи нав ба таври назаррас суръат бахшид» [11, 94].
Дар назарияи лаёцатмандии зехнй боз як дидгохе вучуд дошт: Зехн дастгохи генотипие мебошад, ки дар синни 8-солагй устувор мегардад. Бинобар ин, ба шарти дуруст тагйир додан коэффитсиенти зехн метавонад ба сифати нишондихандаи дарозмуддати фаъолияти фард хизмат намояд (Г.Мюллер, Э.Торндайк ва диг.). Аз ин чихат тарафдорони самти мазкур таваччухи худро ба коркарди методикахои ташхисй (тестхо) барои муцаррар сохтани коэффитсиенти инкишофи ацлонии кудакон равона карданд.
Хамин тавр, то нимаи асри XX лаёцатмандиро танхо аз руи тестхои зехн муцаррар менамуданд. Ин амалия бахсхои гуногунро барангехт, зеро ин нишондиханда дар бобати имконоти аз чониби шахсият ба даст овардани комёбихо дар оянда, махсусан, дар фаъолияти эчодй иттилооти кам медод.
Соли 1972 дар гузориши расмии шуъбаи давлатии маорифи ИМА ба конгресс таърифи зерини лаёцатмандй пешниход гардид, ки то хол мавриди истифодаи мутахассисони амрикой царор дорад: «Хонандагони лаёцатманд ва сохибистеъдод онхое мебошанд, ки бо сабаби цобилияти барчаста хамчун одамони аз чихати касбй омода ва сохиби потенсиал барои дастовардхои бузург муайян шудаанд. Барои чунин бачагон барномахои таълимии тафрицавй (ки аз доираи таълими маъмулии мактабй берунанд) зарур мебошанд, то ки барои амалй намудани потенсиали худ имкон пайдо карда, дар оянда ба рушди чомеа сахмгузор бошанд. Бачагоне, ки барои дастовардхои бузург моиланд, шояд онхоро ба зудй нишон намедиханд, аммо сохиби неру (потенсия) дар ягон сохаи зерин буда метавонанд:
- цобилияти умумии зехнй;
- цобилияти мушаххаси академй;
- тафаккури эчодй ё сермахсул;
- цобилияти пешвой;
- махорати бадей ва ичрокунандагй;
- цобилияти психомоторй»
Ба масъалаи лаёцатмандй намояндагони психологияи рус низ таваччух зохир кардаанд. Аз чумла, В.Н.Дружинин дидгоххои аксарияти муаллифони мамлакати худ ва хоричиро нисбат ба масъалаи таносуби зехн ва эчодкорй тахлил намуда, се мавцеи асосиро муцаррар намудааст:
1. Даст кашидан аз чудо кардани ин мафхумхо.
2. Байни зехн ва эчодкорй муносибатхои худудй вучуд доранд. Барои зохир шудани эчодкорй зехни сатхаш на поёнтар аз миёна зарур аст. «Эчодкорони нодон вучуд надоранд, аммо одамони баландмаърифате хастанд, ки эчодкор нестанд» [5,14].
3. Зехн ва эчодкорй цобилияти мустацил мебошанд. Дар рафти санчиши тестии эчодкорй дар сурати хаддалимкон бекор намудани тартиби фаъолият натичахои ченкунии он дар бачагон ба сатхи зехни онхо вобаста нест [5].
Дар бобати масъалаи лаёцатмандй Л.С.Выготский навишта буд: «Хамаро бо як тарз чен кардан иштибохи бузургтарини педагогика аст ва заминаи он хатман фардикунониро тацозо менамояд: бошуурона ва дациц муайян намудани хадафхои инфиродии тарбия барои хар як хонанда» [2,348]. Вобаста ба ин у пешниход менамояд, ки таълимоти анъанавй дар хусуси лаёцатмандй хамчун цобилияти абстрактй ва умумй бознигарй шавад ё ба он тагйироти чиддй ворид гарданд.
Тагйироти назарраси дигар, чунонки Л.С.Выготский ишора менамояд, аз иваз кардани мафхуми лаёцатмандии умумй ва мавхум бо мафхуми коршоямии махсус ва мушаххас иборат аст. «Хама гуна лаёцатмандй хатман лаёцат ба ягон чизи алохида
мебошад. Масалан, агар лаёцати нависандагй тахциц мешуд, Толстой яке аз чойхои аввалинро, аммо агар тахцицоти цобилият ба мусицй, коршоямй ба фаъолияти мухандисй, истеъдоди математикй анчом меёфт, яке аз чойхои хоксорона ва шояд, охиринро ишгол мекард. Чехов табиби миёнахол, аммо устоди сухан буд.
Лаёцатмандй на хамеша майлу рагбат танхо ба ягон чиз аст. Исботи инро аз таърих метавон дарёфт. Маълум аст, ки Леонардо да Винчи дар бисёр навъхои фаъолият истеъдод зохир кард: дар рассомй, хайкалтарошй, механика, мухандисй ва f. А.Грибоедов дар синни 11-солагй ба Донишгохи Москва дохил шуд, дар синни 15-солагй ду шуъбаи (суханшиносй ва хуцуцшиносй) факултети фалсафаро хатм кард. У журналисти сохибистеъдод низ буд.
Дар корхои дертар анчомдодаи худ Л.С.Выготский таърифи мушаххастари лаёцатмандиро пешниход мекунад: «Ин хамбастагии сифатию ба худ хоси цобилиятхост, ки барои ичрои бомуваффацияти ягон навъи фаъолият заруранд» [2, 498].
Ба ацидаи мазкур С.Л.Рубинштейн ва Б.М.Теплов тарафдоранд. Лаёцатмандй, ба андешаи онхо, хамбастагии сифатию ба худ хоси цобилиятхост (хусусиятхои фардии психологй), ки ба онхо имкони комёбй дар фаъолият вобаста мебошад.
Мухацциц А.В.Петровский оид ба ин масъала мавцеъ ва назари худро дорад. «Кобилият- хусусиятхои психологии инсон, ки ба онхо муваффацияти азхудкунии донишхо, махорату малакахо вобаста мебошад, аммо онхо маънои мавчудияти донишхо, махорату малакахоро надоранд» [4,345]. Ба ацидаи у, рохи дурусттарини муайянкунии цобилият ошкор намудани динамикаи комёбихои кудак дар раванди таълим мебошад. Чунин рохи муайянкунии сатхи цобилиятро Л.С.Выготский хамчун методи муайянкунии минтацаи рушди наздиктарин ифода карда буд. «Агар дар тестхои психологй, ки дар мувофицат бо талаботи цатъии илмй тахия шудаанд, амсиласозии шартхои мухимтарини рушди инсон муяссар гардида, динамикаи азхудкунии донишу махорат пай бурда шавад, чунин озмоишхо ба тезй чен кардан ва ифода намудани сатхи цобилияти инсонро имкон дода, ба хамин васила ба амалия ёрй мерасонанд» [2, 465].
Дар идома у таърифи истеъдодро меорад. «Истеъдод - мувофицати цобилиятхост, ки ба инсон бомуваффацият, мустацилона ва мумтоз ичро кардани ягон фаъолияти мураккаби мехнатиро имкон медихад» [2,469]. Зикр бояд кард, ки А.В.Петровский дар ин маврид «истеъдод»-ро хамчун мафхуми бо «лаёцатмандй» хаммаъно истифода мебарад. У чунин мешуморад, ки мафхуми лаёцатмандй барои тавсифи бачагон бештар мувофиц аст, зеро фаъолияти кудак бо назардошти синни у бо комёбй, мустацилият, мумтозии нисбй фарц мекунад [4, 102].
Маълум аст, ки суръати рушди синнусолй - нобаробар: мушохидаи як зумра психологхо (В.В.Давидов, Н.С.Лейтес) аз чараёни пешрафти хонандагон дар тули якчанд сол бо падидахое, мисли тезшавй ё сустшавии равнаци ацлонй, «парвозхо» - и ногахонй ё ацибмонй ру ба ру мекунанд, зимнан хар кас мухлатхои ба худ хоси синнусолй дорад. Ин холат дар шароити нисбатан якхелаи таълиму тарбия низ ошкор мегардад. Чунин тафовутхо байни бачагон имкон медиханд, ки дар хусуси типхои гуногуни рушди синнусолй сухан ронда шавад. Дар заминаи ин мушохидахо Н.С.Лейтес чунин фарзияи пайдоиши лаёцатмандиро пешниход кардааст: «Калиди фахмиши равнаци барвацти зехн дар он аст, ки дар натичаи рушди босуръати бачагон, дар як вацт наздикшавй, сипас якчояшавии хассосияти синнусолй, сифатхои лаёцатмандии синнусолй, ки аз даврахои гуногуни бачагй бармеоянд, руй медихад ва дар муддати муайяне ба дучандшавй, хатто тацвияти чандкаратаи заминахои рушди зехн оварда мерасонад» [7, 87].
Аммо сарфи назар набояд кард, ки лаёцатмандии синнусолй на хамеша беасар мегузарад-он ба тарзи муайяне ба цобилияти инкишофдиханда таъсир мерасонад. Дар
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
аксари бачагони зехнашон барвацт равнацёфта чихатхои хуби ацлоние, ки дар давраи рушди босуръат ошкор шудаанд, ба андозае боцй монда, афзунтар мегардад. Чунонки мутахассиси сохаи бачагони болаёцат Н.Н.Ускова таъкид менамояд, гайримуцаррарй будани чунин бачахо башоратдихандаи воцеии имконоти махсуси онхо мегардад, яъне хусусиятхои лаёцатмандии бачагона аз имтихони вацт мегузаранд.
Лаёцатмандй дар мачрои тахлили тафовутхои тафрицавй низ баррасй гардидааст, ки бо муайянкунии цобилияти умумй ва махсус алоцаманд мебошад. Ин консепсия аз чониби Б.М.Теплов пешниход гардида, дар Русия бештар густариш ёфт (Б.М.Теплов, Н.С.Лейтес, В.А. Крутетский ва диг.).
Мухацциц Б.М.Теплов хамчунин матлаберо пешниход намуд, ки тибци он истеъдод асосан серпахлу мебошад. Ба маънои томаш лаёцатмандии умумй ё махсус вучуд надорад, балки чихатхои бештар умумй ё бештар махсуси лаёцатмандй мавчуданд. Тахлили маводи эмпирй нишон медихад, ки зухур ёфтани цобилияти барчаста дар як навъи фаъолият зимни таълиму тарбияи дуруст боиси тахрики рушди доираи цобилиятхо дар мачмуъ мегардад.
Ба муаммои лаёцатмандй педагогхои хамаи давру халцхо низ таваччух зохир кардаанд. Я.А.Коменский дар «Дидактикаи бузург» бачагонро аз руи цобилияти ацлониашон тавсиф менамояд. «Кобилияти баъзехо бурро, дигарон - кунд, баъзехо -чандиру мулоим, дигарон - сахт ва якрав аст. Баъзехо ба донишхо ба хотири дониш руй меоранд, дигарон ба кори механикй шавцу рагбат доранд. Аз цатори дуцабатаи цобилиятхо мувофицати шашкаратаи онхо ба вучуд меояд:
1. Бачагон бо ацли бурро ба дониш майл дошта цобиланд. Онхо алалхусус ба машгулиятхои таълимй цобилият доранд, барои онхо гизои илмй махсусан зарур аст.
2. Хонандагон бо ацли бурро, аммо сустхаракат. Онхоро шитобонидан зарур аст.
3. Хонандагон бо ацли бурро, аммо белачому якрав.
4. Бачагони гапдаро ва кунчков, аммо сустхаракат ва заиф.
5. Бачагони кундзехн, бетараф ва суст.
6. Кундзехн бо фитрати вайрон ва хашмгин» [6, 111].
Педагогхои барчаста, равшанфикрон, олимони Точикистон низ ба масъалахои тафовутхои ацлонии одамон ва тарзу воситахои рушди цобилияту истеъдодхо дар фаъолият дахолат намудаанд.
Ба андешаи педагоги точик Мачидова Б. цобилияти хонандагон дар фаъолияти амалй ошкор мешавад. Дар китоби «Педагогикаи томактабй» у чунин меоварад: «Кори амалй оид ба санъати тасвирй ба шумо дарачаи хотираи биноии кудак, он хусусиятхоеро, ки у диццат дода, дар хотир мегирад, нишон медихад. Шумо ишорахоро оид ба цобилияти у дар айни замон ба даст меоред ва барои шумо халли масъалае осон мегардад, ки бо кадом суръат курси расмкаширо бояд ба рох монед ва ба кадом чихатхо эътибор дихед» [9,44].
Кобили тазаккур аст, ки ба масъалахои лаёцатмандй дар таълифоти педагог ва маорифпарвари барчаста Ахмади Дониш таваччухи зиёд дода шудааст. Ба ацидаи у, «инсон - махлуци дарачаи олист. У аз лахзаи ба дунё омаданаш ба эчодкорй, ба хунари муайян таъйин мегардад. Яъне хар кас ба ягон чизи муайян майлу рагбат, истеъдод зохир менамояд: яке - ба илм, дигаре - ба музадузй, севумй - ба хукмронй, касе - ба чорводорй, касе - ба косибй, касе - ба цаламкашй, касе - ба табибй, касе - ба тичорат, касе - ба сухангуй» [1,162]. Хамин тариц, дар осори у мавчудияти лаёцатмандй таъкид мегардад, ки онро муайян намуда, дар давоми зиндагй ривочу равнац додан мумкин аст. Бинобар ин, дар ин самт нацши мухим ба мактаб тааллуц дорад. «Махз мактаб бояд дар хар як кудак рагбату кушишро ба санъат бедор намояд, цобилияти эчодии уро инкишоф дихад... Он заминахои фаъолияти мустацилонаи эчодиро гузошта, барои зохир
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
намудани цобилияту лаёцатмандии фитрй, машFул шудан бо кори дустдошта имконияти густурда фарохам меорад. Махз омузгор бояд цобилият ва майлу раFбати хар як хонандаро ошкор намояд. Агар у хонандагонашро хуб донад, он гох самт бахшидани фаъолияти онхо дар дарс ва вацти форот аз он душвор нахохад буд» [1,163]. Дар ин бора педагоги точик М.Лутфуллоев чунин андеша дорад: «Чизеро, ки дар кудак ошкор мекунанд, хамон сифатхо ва цобилиятхо инкишоф хоханд ёфт. Бинобар ин, вазифаи омузгор - ошкорсозй ва такмил додани сифату цобилияти мусбат ва бартараф намудани хислатхои манфй мебошад» [8,287].
Доир ба масъалахои лаёцатмандй мацолаи Д.И. Фелдштейн «Оид ба нацши мактаб дар шинохтан ва инкишоф додани цобилияти махсуси хонандагон» ба табъ расида буд ва он таваччухи хамаи психологону ва педагогхои Точикистонро ба ин масъала чалб намуд. Дар мацола дарачаи нокифояи коркарди муаммои мазкур дар назария ба таъкид омада, навъхои гуногуни цобилияти хонандагон ва донишчуён, хамчунин воситахои такмил додани онхо аз чониби педагог баррасй гардидаанд. Дар он хамзамон ба масъалахои кори омузгор бо мактаббачагони лаёцатманду боистеъдод ва рушди хаматарафаи шахсият ахамияти махсус дода шудааст. «Хамаи ин мавод, - цайд мекунад Д.И. Фелдштейн, - бояд барои омодагии педагогхои оянда дар мактабхои олй истифода шаванд; азхудкунии ин гуна мавод бояд ба нацшаи кори хар як мактаби оммавй бо мацсади саривацт, хаддалимкон барвацттар дарёфтани цобилияти хонандагони лаёцатманд ворид карда шавад» [12,17].
Кобили зикр аст, ки ба ошкорсозии лаёцатмандии хонандагон дар мактаб академик М.Лутфуллоев ахамияти махсус додааст: «Мактаб - ибтидои хамаи оFозхо, аз ин чо рох на танхо ба сахрохо ва сеххо, на танхо ба санъат, балки ба лабораторияи олимон сар мешавад, дар ин чо майлу раFбатхои Менделеевхо ва Ломоносовхои оянда тавлид мешаванд. Чй цадар мухим аст дар хотир доштан, ки ба хонандагони имруза лозим меояд, ки фардо асрори цаъри заминро кушоянд, ба оламхои нав парвоз кунанд, технологияи комилан нави истехсолотро бунёд ва аз худ намоянд! Инро бояд онхое дар хотир доранд, ки китобхои дарсй менависанд, барномаву нацшахо тахия мекунанд ва онхое, ки меомузонанд. Аз ин чо, дар мактаби муосир шароитеро фарохам овардан зарур аст, ки дар онхо бачагони мо истеъдоду цобилияти хешро вусъат бахшида тавонанд» [8, 48].
Мавчудияти тафовутхои инфиродй ва дар ин замина гузаронидани корхои дахлдор бо хонандагони лаёцатманд дар вацташ аз чониби педагог ва психологи маъруф Д.И. Фелдштейн таъкид гардид. У навишта буд: «Шароити мусоиди мухити чамъиятй рушди хама гуна имконияти дар кудак додашударо тахрик бахшида, онхоро бо мундаричаи мувофиц мукаммал месозанд» [12,24]. Бинобар ин, барои кори бомуваффацият «аз рузхои аввал омузгор бояд дар самти ошкор намудани хусусиятхо ва холигоххо дар донишхои хар як хонанда кор барад. Зимнан на танхо муаммохои хар яки онхо, балки сабабхои пайдоиши онхоро муайян бояд кард. То даме ки омузгор ин масъалахоро барои худ равшан насозад, ин муаммохоро дуруст «шифо» бахшида наметавонад» [12,27].
Хамин тавр, педагог ва психологхо лаёцатмандиро хамчун хусусияти инсон баррасй мекунанд, ки дар цобилияти у дар мавриди ичрои бомуваффацияти якчанд ё як цатор амалхо, хамчунин барои ноилшавй ба натичахои баланд дар навъхои алохидаи фаъолият зухур меёбад. Аксарияти олимон ба як-ду нишондиханда (асосан ба цобилияти зехнй ё эчодкорй) таваччухи махсус зохир менамоянд, Вале мо ба хусусияти бачагони синни хурди мактабй такя намуда, инкишоф додани цобилияти маърифатй ва лаёцатмандии умумии зехниро мухим мешуморем, ки хамчун тавсифи том ифода меёбад.
АДАБИЁТ
1. Афзалов Х., Рахимов Б. Таърихи педагогикаи халци точик. - Душанбе: Маориф, 1994. - 190 с.
2. Выготский Л.С. Избранные сочинения // Под ред. А.В. Запорожца. - Москва, 1982.-448с.
3. Гальтон Ф. Наследственность таланта: законы и последствия. - М., 2003.-245 с.
4. Грязева В.Г., Петровский А.В. Одаренность детей. Выявление, развитие, поддержка. - Челябинск: ЧГПУ «Факел», 1996. - 119 с.
5. Дружинин В.Н. Психология общих способностей. - М., 2007. - 235 с.
6. Коменский Я.А. Великая дидактика. - М.:Педагогика, 1989. - 416 с
7. Лейтес Н.С. Умственные способности и возраст. - М.: Педагогика, 1998. - 233 с.
8. Лутфуллоев М. Педагогикаи миллии халци точик. - Душанбе: Ирфон, 2015.-660с.
9. Мачидова Б. Педагогикаи томактабй. Кисми 1.- Душанбе: Ирфон, 2012. - 223 с.
10. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - М.: Педагогика, 1989. - 328с.
11. Савенков А.И. Ваш ребенок талантлив: Детская одаренность и домашнее обучение. - Ярославль: Академия развития, 2002. - С. 20 - 25.
12. Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. - М.: Педагогика, 1989. - 206 с.
