CC BY
7Претходно соопштение
UDC 82.0 UDC 821.163.3.09
МНЕМОНИЧКИ ИМПЛИКАЦИИ НА ТОПОСОТ
Марща Горгиева-Димова
Филолошки факултет „Блаже Конески ", Скощ'е, Македонщ'а
Key Words: topos, figure of memory, memory, literature, intertextuality, metatextuality, literary tradition as a prototext.
Summary: This text is an attempt to systematize theoretical and mnemonic implications of the topos figure of memory. Theoretical frame of the text refers to some conceptions of Y.M. Lotman, R. Lachmann, I. Smirnov and D.O. Tolic. The subject of analysis are literary texts of three Macedonian authors: a cycle of poems about Marko Krale by Blaze Koneski, the novel Marko Krale by Slobodan Mickovik and the play Bolen Dojcin by Georgi Stalev. The purpose of their interpretation is to confirm the validity and functionality of the topos figure of memory in interpretative and theoretical sense.
Предмет на интерес на ово] текст се теориските и мнемоничките импликации на создавааето и на проучувааето на топосот фигури на меморща. Овие импликации се темелат врз елаборациите на топосот како интертекстуална варщанта (Ораик, 1990), односно како „дел од колективната меморща на еден народ и на еден суб]ект ко] се стреми да се олицетвори во различни дискурзивни практики" (Кулавкова, 2009: 44),1 при што нашиот фокус, првенствено, е поставен врз книжевните отелотворувааа на топосот фигури на меморща. Ово] топос ]а потврдува сво]ата валентност во неколку
1 „Во форма на текстуализирана семиотизирана информацща, во форма на усна информацща врежана во ]азикот на преданието, легендата, митот, во форма на визуелна и на мултимедщална информацща втисната во скаменетиот ]азик на симболот, во наследените фрустрации, во етно-ставовите и колективните трауми, во говорниот ]азик во форма на лексички, морфолошки, синтаксички и семантички белези, во багажот на колективниот менталитет, во алузивната и де]ствената мок на стереотипите" (Кулавкова, 2009: 44).
1
теориски контексти, актуелизира]ки одделни концепции (првенствено, оние што им припагаат на славистичката семиотичка и интертекстуална парадигма - теориите на Jуриj М. Лотман, на Ренате Лахман, на Игор Смирнов, на Дубравка Ораик-Толик), подеднакво, актуелизира]ки ги и категориите кои се оперативни во нив (како на пример, интертекстуалноста и не]зините видови, меморщата и одделните мнемотехнички операции, рецепцщата, семиотичките функции на текстот, односот значеае - смисла).
Разгледуваниот комплекс импликации на топосот фи-гури на меморща, покра] теориската втемеленост, има и сво]а интерпретативна потврда и поткрепа во примери од македон-ската книжевност од 20 и од 21 век, избрани според личната читателска преференцща: во циклусот песни за Марко Крале од Блаже Конески, вклучително и песната Болен До]чин, во романот Крале Марко од Слободан Мицковик и во драмата Болен До]чин од Георги Сталев. Има]ки ги предвид тезите кои се изложени во некои од текстовите об]авени во збор-никот Црна Арапина како фигура на мемори]а (тезите за Крале Марко како „историски супстрат на Болен До]чин" (Кулавкова, 2009: 44) и како „историска хиперболизирана фигура антагонист на Црна Арапина") (Кулавкова, 2009: 41), станува очигледно дека фигурата на Марко Крале, редовно, е интегрирана во бинарно-опозитните, па и во трипартитните структури што ги повлекуваат релациите мегу Црна Арапина, Болен До]чин, Лепа Ангелина. Оттаму, сфатени како чле-нови-конституенти на една тематска целина, секо]а од овие фигури на меморща, поставена како инициален предмет на интерес, нужно, го наложува навракааето и врз останатите, со што се оправдува и нашиот избор на книжевните примери.
Таксативно изложени теориските импликации на топосот фигури на меморща упатуваат на поширок концеп-циско-концептуален спектар, ко] ги мобилизира сите чини-тели во книжевната комуникацща (и авторот, и текстот, и читателот).
1. Топосот е хипертекстуален феномен: неговата конститутивна одлика не се состои во ефективното присуство на прототекстот, туку во релацщата на трансформацща што хипертекстот ]а воспоставува кон хипотекстот, ко] не мора да се именува, „ама без ко]што хипертекстот не би постоел" (Женет, 2003: 69) и, секако, не би бил разбирлив. Токму моментот на трансформацща ]а индицира и коментаторската импрегнираност на хипертекстуалните релации. Впрочем, книжевните актуелизации на топосот, редовно, оперираат со трансформативно-коментаторските постапки.
2
2. Топосот е прототекст: ако топосот се дедуцира врз основа на мноштвото текстовни конкретизации, тогаш сеща негова следна текстовна реализацща yпaтyвa на неко]а претxоднa текстyaлизaциja, т.е. на конкретен прототекст (книжевен или некнижевен), ко] се стaтyсирa како предлошка во одредена текстовна низа и чщшто стaтyс на прототекст, помалу или повеке, експлицитно е назначен во манифестниот текст. Топосот како конкретизиран прототекст во песните на Блаже Конески е сигнализиран низ мотоцитатите преземени од Марко Цепенков. Во слyчajот на Мицковик, прототекстот е експлициран од страна на самиот автор во паратекстот-поговор. „Основната замисла беше да се следат стрyктyрaтa и поентите на циклусот на Конески, што е, се надевам, запазено во сиот тек на раскажувааето. Во текстот, во сеща глава, вградени се по стиx или два од песните на Конески и синтагми од легендите на Цепенков, така да бидат препознатливи и кога се парафразирани, да му дадат сво] печат на ракописов ко] им е ним посветен" (2003, 100). Во слyчajот на Георги Сталев, на почетокот од драмата, насловен како интродукцща, интегрално е цитиран конкретниот прото-текст - народната песна Болен До]чин. Понaтaмy, во фусно-тите се yпaтyвa и на останатите прототекстови, главно, различните варщанти на песната Болен До]чин во Зборникот на Миладиновци, но и истоимената песна на Конески.2
3. Топосот е поттекст, во смисла на одреден текстуален комплекс (од книжевна или од некнижевна провиниенцща), било то] комплекс да се однесува на одредена традицща или, пак, на не]зин сегмент. При тоа, топосот-поттекст во рамки на дадениот текст се подразбира и се идентификува во согласност со компетенциите на чита-телот и во согласност со неговата „интертекстуална енцикло-педща" (Еко, 2002). Во песните на Конески каде што отсуствува цитатната врска со прототекстот (како, на пример, во песната Болен До]чин) топосот, главно, е оприсутнет поттекстуално, калкулира]ки со читателската компетенцща и енциклопедща како предуслов на рецепцщата.
4. Топосот претставува контекст во дво]на смисла:
а. Од една страна, то] го претставува фонот врз щшто станува можна рецепцщата на секо]а негова конкретна текстовна реализацща.
2 Сталев, во голема мера му олеснува на читателот со оглед на тоа што децидно ги открива своите извори: „Со оваа поетска иде]а завршува песната Болен До]'чин од Блаже Конески" (1999, 64); „Од кукушката варщанта на Болен До]'чин, песната под реден бро] 155 во Зборникот на Миладиновци" (1999, 96); „Според првата варщанта на песната Болен До]'чин бро] SS во Зборникот на Миладиновци" (1999, 97).
3
Следствено, топосот го активира семиотичкото читаае, кое, во истовреме е и споредбено и корелативно. Корелативноста во рецепци-]ата е неминовна со оглед на тоа што во низата од книжевни и некнижевни варщации на топосот секогаш постои можноста хетерогените членови во текстовната низа да се читаат низ анафоричко-катафоричка рефернцща, ща во рецепцщата на конкретниот текст е иницирана асоцщативно-реминесцентно или, пак, со посредство на трансформативните модуси, без оглед на нивната жанровска припадност. Семиотичкото, критичко читаае (Еко, 2001: 29), пак, се манифестира со оглед на фактот што топосот, како хипертекстуален феномен, очекува компетентен, критички читател, ко] ке ]а детектира дво]ната кодираност на дадениот текст: значи и неговата референ-цщална поставеност кон тугите текстовни манифестации на дадениот топос, и трансформацщата на щашто се подло-жува референцщата во манифестниот текст. И токму таа дво]на кодираност на топосот ги содржи и неговите семантички потенцщали, чщашто актуелизацща е во надлежност на читателите. Имено, мегу текстот щшто го чита читателот и текстовите коишто референ-цщално-асоцщативно се оприсутнуваат во неговото читателско искуство, се продуцира и трет, имплицитен текст - текстот на читателовото толкуваае и разбираае, како точка на пресек мегу присут-ниот и отсутниот текст и, следствено, како одредена конкретизацща на значенските латенции. Во таа смисла, цитатно-парафразираните референции во текстовите на Конески и на Мицковик само реминесцентно-фрагментарно ]а конкретизираат врската со прототекстот-топос, чиешто интегрално познаваае од страна на читателот е неопходен предуслов за афирмацща на топосот како фон врз щшто ке се доловат сите нщанси на хипертекстуална трансформацща што ]а реализираат овие автори. Драмата на Сталев, пак, преку интегрално цитираната народна песна, многу подиректно, ]а одржува врската со то] фон, макар што поттекстот, во вистинска смисла, е вткаен во драмскиот текст низ алузиите, низ парафразите и низ реминесценциите. Едно об]аснуваае на постапката ке прона]деме и во есе]от Еден опит на Конески: „Сите тие (традиционални мотиви) веке се присутни во свеста на колективот, авторот преку нив стапува полесно во врска со сво]от аудиториум, наога спонтан одглас во него, а едновремено на самиот колектив му дава можност да одмери во колкав обем и со каков успех е извршена иновацщата" (1990, 255).
б. Од друга страна, топосот е контекст, ко]што се создава низ пресекот мегутекстовни поврзувааа и надоврзувааа, што го овозможува легитимирааето на поединечните текстови во системот на
4
книжевната традицща, придонесува]ки за не]зиното палимпсестно обликуваае, т.е. допишуваае и препишуваае низ пресекот вер-бални и невербални текстови што коегзистираат во просторот и во времето. Таквата дщахрониска низа од текстовни реализации на топосот има и синхрониски ефект во однос на можноста од споредбено проучуваае и толкуваае на комплексот вербални и невербални текстови, не само во рамките на една традицща, туку и во рамките на неколку традиции истовремено (балкански, небалкански, медите-рански).
5. Топосот претставува еден индикатор на книжевниот континуитет (и не само во национални рамки): ако секо]а текстуална конкретизацща на топосот манифестира освестен творечки,
3
коментаторски однос кон традициJата, кон одреден прототекст или поттекст, тогаш секо] актуелен текст, и во неговата продукцща, и во неговата рецепцща, бара реактуализираае на то] топос, односно свест за неговото постоеае и за фазите на неговата еволуцща.
6. Топосот е еден облик на афирмацща на процесот на продуктивната рецепцща (Мог-Гриневалд, 1987: 40-45): авторот, првенствено и нужно, е читател чиешто читателско искуство партиципира во неговата творечка продукцща, евидентира]ки се како интертекстуален сло] во конкретните дела, значи како уште една текстовна манифестацща на топосот. При тоа, рецептивно-продуктивниот процес имплицира градиран интерпретативен однос кон топосот: од една страна, препознатлив е реинтерпретативниот однос, ко]што е интериоризиран во конкретната авторско-текстовна варща-цща на топосот; од друга страна, на повисоко рамниште, препознатлив е и метаинтерпретативниот однос кон веке постоечките текстуални реализации на дадениот топос, а кои веке се акумулирани во читателското искуство на авторот. Впрочем, и Конески со мотоцитатите преземени од Цепенков, и Мицковик со посветата „во спомен на Цепенков и на Конески", со поговорот и со есе]от-толкуваае на циклусот песни на Конески,4 и Сталев со цитираната народна песна и со фуснотните об]аснувааа, го демистифицираат своето чита-телско искуство кое, пред очите на читателите,
3 Есеите на Конески (Еден опит) и на Мицковик (Песните за Марко Крале на Блаже Конески) претставуваат директна потврда на то] освестен однос кон традицщата.
4 Случарт на Мицковик е особено индикативен: неговиот толку-вачки есе] е напишан 1981-та година, значи скоро две децении пред романот, така што во таа временска отсечка се случува процесот на творечка инкубацща.
5
продуктивно го трансформираат во поетска, во романенскна и во драмска афирмацща на топосот.
7. Топосот имплицира извесна изоморфност, со оглед на тоа што бродите варщации во неговата актуелизацща се само трансформации што чуваат (иста) информацща, односно тоа се различни интерпретации, кои она што го изразуваат им е заедничко на некое подлабоко рамниште.
Во секо] случа], реконтекстуализираните интерпре-тации го осведочуваат семиотичкиот живот на топосот и, следствено, смисловните збогатувааа што ги добива то] во различните кон-текстуализации (книжевни и некнижевни), така што интерпретативно - семантичките интервенции секогаш резултираат или во „семантичка комплексна" или, пак, во „дисперзща на значеаето" (Лахман, 1997). Во таа смисла, топосот го артикулира принципот на конверзща (Смирнов, 1988: 222-223), со оглед на тоа што го обезбедува ефектот на истовремена релевантност на претходниот и на актуелниот текст. Во кра]на линща, овие реконтекстуализации и смисловни дополнувааа на топосот ]а осведочуваат и неговата историчност. Во нашите книжевни примери, примарната реконтекстуализацща го подложува топосот на процесите на лиризацща и на фикционализацща (или модер-низацща како што вели Конески), така што фокусот е поставен врз структурниот однос лирски суб]ект - лирски об]ект5 (ка] Конески) и врз игрите со мултифокализацщата (ка] Мицковик и ка] Сталев). На то] начин се обезбедуваат и смисловните интервенции евидентирани во: очудувааето на топосот, во нагласениот рефлексивен однос, во претставувааето на една поинаква димензи]а на автоперцепци]а на овие фигури. Во кра]на лини]а, реконтекстуали-зациите на топосот од страна на македонските автори водат кон демитологизацща на митската и на епско-легендната фоли]а, а во насока на поголема антропоморфизацща на овие фигури: во нагласуваае на човечката димензща, на универзалните етички дилеми,
5Во сите песни на Конески присутен е лирски суб]ект во прво лице (главно неименуван), ко] се подразбира или врз основа на мотоцитатот или, пак, врз основа на читателското предзнае&е. Наспроти него поставен е одреден лирски об]ект ко]што е конкретизиран во вид на физичка препрека, искушение, дилема (градбата на Калето, борбата со стерна, соочувааето со Бог). Исходот од судирот субект-об]ект е веке познат од фолклорните вари|анти на топосот. Но, во песните на Конески то] об]ект се универзализира како општо место со предзнак на трагичен метафизички квалитет.
6
на психолошките соскуби на страв, на бес, на пад. „Со тоа сум нашол начин да ]а искажам сво]ата животна филозофща, своите дилеми, своите возбуди и огорченща" ]а об]аснува Конески сво]ата поетска постапка (1990, 254).
Во случает на Слободан Мицковик, особено е индикативно што неговата рецепцща на циклусот на Конески доживува и сво]а фикционална трансформацща и интерпретацща, но, исто така, има и сво]а толкувачко-есеистичка реакцща. Имено, во 1981-та година, непосредно по об]аву-вааето на петтата песна од циклусот за Марко Крале на Конески, Мицковик го об]авува сворт есе] Песните за Марко Крале на Блаже Конески, ко], потоа, го интегрира и во сворт роман како втор поговор-паратекст. Она што Мицковик ке го констатира во своето толкуваае, а тоа е трансформативниот аспект на песните во однос на легендната предлошка, подоцна ке го артикулира и во сворт роман.
7. Jан Асман, преферирааето на синтагмата фигури на мемо-рща наместо синтагмата слики на секаваае, го аргументира со фактот што фигурите не се однесуваат само на иконичкото, туку и на наратив-ното обликуваае (2005: 44). Опсервирани низ параметрите на топосот, овие фигури на меморща демонстрираат висок степен на наративна продуктивност: во принцип, елементарното фабуларно ]адро се задржува на рамниште на препознатливост во сите текстовни конкретизации, што, секако, говори за виталноста на приказната, додека, разбирливо, се варираат само дискурзивните интервенции. Наспроти инварщантноста на фабулата/приказната поставени се сиже]ните/дискурзивните варщации, коишто се реализираат во завис-ност од и во согласност со жанровските конвенции, во зависност од тенденциите за афирмативно или за контроверзно надоврзуваае на топосот (вклучително, и тенденциите за демитологизацща и за дестереотипизацща). Мегутоа, дури и во овие случаи, неопходно, е знаеаето на приказната во однос на ко]а се изведуваат дискурзивните интервенции. Впрочем, како што тврди Ренате Лахман, фабулата станува интересна дури со разновидните акценти кои ги ставаат дополнителните прераскажувааа (2002: 192). Во поширока смисла, сите дополнителни интервенции на дискурзивно рамниште ]а осве-дочуваат творечката ангажираност на авторот, дополнително моти-виран со потребата да обезбеди што покреативен, што поинвентивен, што поочуден пристап кон веке експлоатираниот топос. Таа потреба станува видлива токму во спрегата приказна-дискурс.
Комплексот категории и постапки преку кои текстуално, видливо се оприсутнуваат и се следат, значи се проучуваат манифеста-
7
циите и спецификите на топосот фигури на меморща станува индикативен и на дополнително рамниште каде што се евидентираат неговите мнемонички импликации. Овие импликации се втемелени врз две премиси:
1. Топосот е вид интертекстуална интерсекцща мегу сопстве-ниот и тугиот текст, што се реализира како делумно имплицитна релацща, со оглед на имплицитноста на интертекстовите кои се вклучени во сопствената текстовна структура (Ораик, 1990: 14).
2. Интертекстуалноста ]а претставува меморщата на текстот: со посредство на интертекстуалноста, просторот на паметеае е впишан во текстот на истиот начин како што текстот се впишува во просторот на меморщата, практично, пополнува]ки го просторот мегу текстовите. Значи, секо] текст преку сво]ата интертекстуална обележаност се впишува во текстовната меморща на културата и, истовремено, ]а реорганизира и ]а менува со оглед на тоа што создава сопствен мнемонички простор ко], пак, е имплициран со неговата интертекстуалност. Аналогно на овие премиси, топосот како интертекстуална варщанта, може да се посматра како видлив модус, ко] го демонстрира функционируете на мнемоничките процеси во книжевноста, сфатена како „мнемотехничка уметност par excellence, биде]ки ]а втемелува мемори]ата на културата" (Лахман, 2002: 209), односно биде]ки самата книжевност е чин на паметеае.
1. Топосот, како интертекстуален вид, преку своите текстовни манифестации, посто]ано, потсетува и потврдува дека референтното подрач]е на конкретниот текст е ситуира-но во подрач]ето на другите текстови, конституира]ки се при тоа како меморща во текстот, во ко]ашто, со посредство на другите текстови, се архивира културалното и семиотичкото искуство. Следствено, конкретната (интер)текстуална реали-зацща на топосот, не е само секаваае на неко]а претходна текстовна конкретизацща (прототекст), туку и секаваае на сите претходни интерпретации на топосот. Несомнено, нашите книжевни примери, повекекратно, ]а потврдуваат оваа димензща.
2. Во таа смисла, топосот реализира една од функциите на текстот што ги посочува Jуриj Лотман - функцщата на паметеае, при тоа потврдува]ки дека текстот не е само генератор на нова смисла, туку и „кондензатор на културното паметеае" (2006, 21). Оттаму, секо]а текстовна партикуларизаци]а на топосот поседува капацитети да го чува секавааето за своите претходни контексти, така што за оно] ко]што го усво]ува, текстот воспоставува метонимиски однос кон интегралното значеае кое се реконструира и кое, следствено, го дополнува. „Семантичката аура што текстот ]а создава околу себе
8
стапува во одредени односи со паметеаето на културата (традицщата) сочувани во свеста на аудиториумот" (Лотман, 2006: 22).
3. Топосот учествува и во обликувааето на т.н. креативно паметеае што го постулира семиотиката на културата, а како опозит на информативното паметеае (Лaxмaн, 2002: 221): паметеае кое е пажроно, просторно континуирано, отпорно кон времето, и каде што потен-цщално е активен целокупниот текстуален масив на културата, подеднакво, активен за и активиран и од страна на авторот, и од страна на читателот.
4. Топосот ja афирмира реконструктивната интер-текстуалност како една мнемоничка операцща што ja срекаваме во типологщата на Игор Смирнов (19SS, 22S): имено, топосот е одлична илустрацща на тезата дека сеод автор ja меморира информaциjaтa ^ашто ja запаметил извесен претxодник, така што, практично, помладиот автор го реконструира конкретниот преинтертекст, коj, и припага на одредена трaдициja. Во слyчajот на Конески тоа е секавааето на Цепенков, а во слyчajот на Мицковик, како што признава самиот тоj на почетокот од романот, тоа е споменот на Марко Цепенков и на Блаже Конески. Во ^ajrn линща, топосот ja демонстрира авторефлексивноста на авторската/творечката мемориja, неjзинaтa насоченост кон самата себе, со оглед на тоа што писателот го памети процесот на паметеае, а неговото книжевно дело функционира како упатуваае на упатувааето. Реконструктивноста, како една од детерминантите на фигурите на секаваае, ja разгледува и Jaн Асман според кого паметеаето е реконструктивно и селективно, со оглед на тоа што корпусот на векепостоечкото, векемеморираното и семиоти-зираното секогаш се реорганизира во согласност со актуелните потреби и цели, било да се тие условени жанровски, поетички, идеолошки, политички. Тие реконструктивни тенденции се евидентни и во романот на Мицковик, каде што во согласност со контекстот на 20 век, афирмацщата на топосот е дел од генералните процеси и потреби на превреднуваае и на преосмислуваае. Конески, пак, таа реафирмацща ja иницира со потребата од иновацща и од модернизацща, како што, впрочем, обjaснyвa во своjот есеj Еден опит: ,Дас вршев иновацща, ги вклопував старите пораки во современ израз и ги варирав по начин што му одговара на интересот на современиот човек" (1990, 254). Сталев, пак, нуди свое обjaснyвaftе: „Авторот на драмава Болен До]'чин ке ja исползува оваа 'енигма' за да ja поврзе колку со исторщата, толку и со некои современи случки и настани" (1999, 59). Токму реконструктивно-селективниот пристап кон еден ист топос од страна на различни автори и текстови допушта да се следи
9
транстекстуалната врска што се воспоставува мегу различни текстови и автори.
Да резимираме:
Топосот фигури на меморща се покажа индикативен во дво]на смисла:
1. во интерпретативна смисла, топосот претставува корисна алатка щашто обезбедува интерпретативно-споредбено промислу-ваае на одделните текстови и текстовни традиции;
2. во теориска смисла, со оглед на тоа што теориската поливалентност на топосот подразбира не само интер-претативна верификацща и функционалност на постсуните теориски концепции и категории, туку и нивно дополнуваае и, следствено, упатуваае на можноста и од нивно споредбено линкуваае, подеднакво како што тие врски се воспоставуваат и мегу книжевните текстови.
Литература:
Assman. Jan. 2005. Kulturnopamcenje. Zenica: Vrijeme.
Grunevald - Mog. Marija. 1987. Istrazivanje utjecaja i recepcija, Polja, Novi Sad, бр. 335, 40-45.
Eco. Umberto. 2001. Granice tumacenja. Beograd: Paideia.
Eco. Umberto. 2002. O knjizevnosti. Beograd: Narodna knjiga.
Женет. Жерар. 2003. Палимпсести, Teopuja на интертекстуалноста, прир. Катица Кулавкова, Скоще: Култура, 6377.
Interpretations: The Black Arab as a Figure of Memory. 2009. Ed. by Kata Kulavkova, No. 3, Skopje: Macedonian Academy of Science and Arts.
Конески. Блаже. 1990. Ликови и теми. Скоще: Култура.
Lahmann. Renate. 1997. Memory and Literature: Intertextuality in Russian Modernism. Mineapolis/London: University of Minesota Press.
Lahmann. Renate. 2002. Phantasia, Memoria, Rhetorica. Zagreb: Matica hrvatska.
Лотман, Jуриj. 2006. Семиосфера. (превод од руски ]азик Марща Горгиева), Скоп|е: Три.
Oraic-Tolic, Dubravka. 1990. Teorija citatnosti. Zagreb: GZH.
* * *
Конески. Блаже. 1990. Песни. Скоще: Култура.
Мицковик. Слободан. 2003. Крале Марко. Скоще: Слово.
Сталев. Георги. 1999. Болен До]чин. Скоще: Детска Радост.
10
