CC BY
0MIRZO ULUG'BEK DAVRI ARXITEKTURASI - TEMURIYLAR SULOLASI ME'MORCHILIGINING YANGI BOSQICHI
Kamolova M.F.
tayanch doktorant,
Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti.
Saidqulova I.O.
talaba,
Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11160010
O'rta Osiyoda me'morchilik rivoji Amir Temur vafotidan keyin ham, u yaratgan imperiya hududi ancha qisqargan va haqiqatda ikkiga bo'lingan bo'lsa ham mamlakat iqtisodiyotining mustahkamlanishi, Samarqand va Hirotda madaniy kuchlarning bir joyda jamlanishi jadalligini yo'qotmagan.
XV asrning birinchi yarmida O'rta Osiyo me'morchiligi Amir Temurning nabirasi Ulug'bek nomi bilan bog'liq. Rasmiy jihatdan u otasi Shohruhning Movarounnahr hokimi hisoblansa-da, aslida u Movarounnahrning mustaqil hukmdori edi. Ulug'bek bobosi kabi harbiy yurishlardan ko'ra ilm-fan va san'atga katta qiziqish ko'rsatib, Sharqning eng yaxshi ilmiy kuchlarini Samarqandga to'pladi, bu esa o'z navbatida arxitektura tabiatiga ham ta'sir ko'rsatdi [1].
Mirzo Ulug'bek Movarounnahrning XV asr birinchi yarmidagi me'moriy manzarasi shakllanishiga eng katta hissa qo'shgan shaxsdir. Jumladan, uning hukmronligi yillarida Samarqandda madrasa, rasadxona, masjid, bobosi Amir Temur kabi bog'lar, Buxoro va G'ijduvonda madrasa, Shahrisabzda masjid kabilar qad rostlagan.
Mirzo Ulug'bek avvalo poytaxt maqomida bo'lganligi uchun Samarqand shahri obodonchiligiga alohida e'tibor qaratdi. Bobosi Amir Temur davrida boshlangan va qurilishi nihoyalanmagan Go'ri Amir, Shohizinda me'moriy majmualaridagi qurilish ishlarini oxiriga yetkazdi. Mirzo Ulug'bek davrida Shohizinda majmuasida masjid, peshtoq, chortoq quriladi.
Mirzo Ulug'bekning eng xayrli ishlaridan biri bir vaqtning o'zida 3 ta shaharda Samarqand, Buxoro va G'ijduvonda madrasa, ya'ni o'sha davrning oliy o'quv yurtini barpo etganidir. Samarqandda buning uchun bozor maydoni tanlandi va 1417-1420 yillarda qurib bitkazildi. 1420-yilda Samarqandda Ulug'bek madrasasining tantanali ochilish marosimi bo'lib o'tadi. Vosifiyning yozishicha, birinchi mudarris etib Mavlono Muhammad Havofiy tayinlanadi [7, - b.51.].
Samarqandda Ulug'bek madrasasidan tashqari peshtoqli va ulkan gumbazli xonaqoh, karvonsaroy, o'ymakor yog'ochdan ishlangan Muqatta masjidi bino
qilindi. Ikki yuz o'n gumbazli ko'kaldosh jome masjidi qad ko'tardi. Ana shu muhtasham binolardan faqat Ulug'bek madrasasigina bizning davrimizgacha saqlanib qolgan, xolos.
Ulug'bek qurdirgan madrasalar ichida eng kattasi Samarqanddagi madrasa bo'lib, uning asosiy fasad qismi markaziy maydon - Registonga qaragan. Hajmi bo'yicha u Temurning binolaridan kam emas, lekin ularning og'irligidan g'ayrioddiy nozik nisbatlarda farqlanadi. To'rtta baland gumbaz va minorali madrasa shahar qiyofasini yaratishda muhim rol o'ynagan. Ulkan peshtoq yulduz shaklidagi girix naqshlar bilan bezatilgan, ular firuza koshinlardan yasalgan. Ba'zi tadqiqotchilarning fikricha, peshtoqdagi naqshlar ramziy ma'noda yulduzli osmonni tasvirlaydi - bu Ulug'bekning astronomiyaga bo'lgan ishtiyoqiga ishoradir. Agar tashqi fasadning katta geometrik bezaklari binoning monumentalligini ta'kidlagan bo'lsa, hovli jabhalari boshqacha tarzda yaratilgan. Deyarli kvadrat tarhdagi hovli nisbatlarining uyg'unligi, inson balandligiga mos keladigan nisbatan kichik bo'linishi hovli me'morchiligiga samimiy xususiyat berdi. Hovli jabhalarini bezashda asosan gul naqshli yupqa mayolika mozaikalari va firuza sirli qo'shimchali marmar panellar ustunlik qiladi. Madrasa maketining o'ziga xos jihati hovliga qo'shimcha yon kirish yo'llari va masjidning g'arbda, binoning burchaklarida esa to'rtta darsxona joylashganidadir [1].
Inshootlarda qo'llanilgan yodgorlik va konstruktiv yechimlarning aksariyati bizgacha yetib kelgan bu uch madrasadan ma'lum bo'lgan. Ulug'bek homiyligi va ishtirokida aniq fanlar yuksak darajada rivojlangani uning yodgorlik binolarida yaqqol namoyon bo'ladi. Qurilmalar, materiallar va ulardan oqilona foydalanish, ularning yangi turlarini takomillashtirish qurilish jarayonini yuqori darajada tashkil etish bilan bog'liq [3, - P.3134-3141].
Ulug'bek davrida Registon maydonida bino qilingan Mirzoiy hammomi va karvonsaroyi, Chilustun va Chinnixona saroylari diqqatga sazovordir. Boburning yozishicha, Chilustun va Chinnixona saroylari nihoyatda muhtasham va ko'rkam bo'lgan.
Mirzo Ulug'bek bunyodkorlik ishlari borasida haqiqatdan ham Amir Temur avlodi ekanligini to'laqonli isbotladi. U o'zining Kohak tepaligi etagida yaratgan bog'iga Sheroz yaqinidagi "Bog'i maydon" mavzesi nomini berdi. Bu bog'dan tashqari Bog'i Amirzoda Ulug'bek, Bog'i Zog'on bog'lari ham bevosita Ulug'bek nomi bilan bog'liqdir [4, - b.306,307. ].
Mirzo Ulug'bek 1420-29 yillari Samarqand yaqinidagi Obi-Rahmat tepaligiga rasadxona qurdirdi. Bino uch qavatli to'garak shaklida bo'lib, diametri 46-40 metr, balandligi 30 metrcha edi. Bu haqda Zaxiriddin Muhammad Bobur ham guvohlik beradi. Rasadxona haqida tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy quyidagicha yozadi:
"Samarqandning shimoliy tomonida sal sharqqa og'ishgan joy tanlandi, mashhur munajjimlar bu ishni boshlab yuborish uchun yulduz ko'rsatgan hayrli kunni aniqlab berdilar. Bino qudrat asosi, ulug'vorlik negizidek pishiq qurildi. Poydevor va ustunlar tog' asosidek shunday mustahkam qilindiki, ular to mashhar kunigacha na joyidan jilar va na qular edi. Baland qurilgan bu muhtasham imorat xonalarining ichiga solingan rasm va beqiyos suratlarda to'qqiz falakning daraja, daqiqa, soniya va soniyaning o'ndan bir ulushlari ko'rsatilgan yetti qavat osmon gardishi, yetti sayyora va turg'un yulduzlar tasvirlangan osmon gumbazi, iqlimlar, tog'lar, daryolar, sahrolar, xullas olamga tegishli hamma narsalar tasvirlangan edi. Shundan keyin Quyosh va sayyoralarning harakatini kuzatish, ko'rganlarni yozish va qayd qilishni boshlab yuborishga farmon berildi" [5, - 6.7.].
XVI asrda g'oyib bo'lib tepalikka aylangan yodgorlik XIX asrning 70-yillarida rus o'lkashunoslari tomonidan topilgan, faqat arxeolog V.L.Vyatkin tomonidan 1908-09 va 1914-yillarda olib borilgan qazishmalar natijasida uning poydevori va qoyaning chuqurligidagi xandaq aniqlangan. Akademik T.N.Qori-Niyoziy va astronom G'iyos Jalilovlarning tadqiqotlaridan ma'lumki, bu samoviy jismlarni kuzatishda qo'llaniladigan sekstant qoldiq bo'lib, shimoldan janubga meridional yo'nalishda qurilganligi aniq. Ularning fikri V.N.Kastalskiy va V.P.Shexlovlarning tekshiruvlari bilan ham tasdiqlandi. Bu yerdagi rasadxonaning asosiy quroli radiusi 40,212 metr bo'lgan juda katta burchak o'lchash asbobi (vertikal doira) hisoblanadi. Asbobning hozirda saqlanib qolgan qismi tepalik tagidagi qoyaga o'yib tor chuqur yarim doira shaklida o'yilganligi aniqlangan [3, - P.3134-3141].
Mirzo Ulug'bek bobosi Amir Temurning tug'ilgan vatani o'laroq Shahrisabz obodonchiligi va me'moriy inshootlariga alohida e'tibor qaratdi. Ko'k-Gumbaz masjidi o'zining feruza rang gumbazi tufayli shunday nomlangan, 1434-1435-yillarda Mirzo Ulug'bek tomonidan otasi Shohrux mirzo uchun Shahrisabz shahrida qurilgan. Masjid ayvonida Temuriylar nomi va qurilgan vaqti aks ettirilgan tarixiy yozuvlar saqlangan. Arxitektura shakllari bo'yicha u Bibixonimning bosh binosiga o'xshaydi, lekin ko'lami jihatidan ancha sodda.
Shahrisabzdagi yana bir maqbara Ulug'bek nomi bilan bog'liq - Gumbazi Sayidon (boshqacha nomi Ulug'bek maqbarasi) Mirzo Ulug'bek buyrug'i bilan 1437-1438 yillarda qurilgan. Ayrim ma'lumotlarga ko'ra, Gumbazi Sayidon maqbarasi Sayidlar sulolasiga tegishli qabriston o'rniga Mirzo Ulug'bek tomonidan qurilgan bo'lib, u faqat temuriylar va ularning oilalari uchun mo'ljallangan [2]. Dor-ut tilovat me'moriy ansamblining tugallanishi ham bevosita Ulug'bek davriga bog'lanadi. Chunki, Shamsiddin Kulol maqbarasining janubiy devorlarida Gumbazi Sayidon qad rostlashi bilan ansambl me'moriy jihatdan tugallandi.
Aynan XV asrda O'rta Osiyoda me'morchilikning o'ziga xos uslubi vujudga keldi: inshootlarning monumentalligi va ulug'vorligi, yirik masshtablari hamda binoning alohida qismlarining rivojlanishi. O'sha davrda ayrim binolarning turlari va ularning maketlari aniq shakllangan — sobor masjidi, madrasa, xonaqo, savdo uyi, yirik dafn majmualari paydo bo'lgan. Qurilishning o'ziga xos monumentalligi va ulug'vorligiga yangi kompozitsion texnikalar yoki binoning tuzilishi va nisbatlarini o'zgartirish orqali emas, balki asosan uning qurilish massasini oshirish orqali erishildi [1].
Mirzo Ulug'bek davridagi yodgorliklar, asosan ko'k va havorang sirkor g'ishtlar hamda parchinli yirik mozaika bilan bezatilgan. Me'morchilikdagi naqqoshlik o'z texnik uslubi bo'yicha Amir Temur va Ulug'bek hukmronligi davriga bo'linadi. Ulug'bek davri rassomchiligida bezak juda yupqa gruntga, deyarli oqlamaga berilib, ayni vaqtda suvoq qatlamini berkitmagan. Bo'yoq qatlami nihoyatda yupqa, ba'zan yarim shaffof tarzda berilgan [6, - 6.163.].
Xulosa qilib aytganda, Mirzo Ulug'bek Amir Temur "me'moriy asarlari"ning davomchisi sifatida Movarounnahr XV asr me'morchiligining alohida yo'nalishiga, ya'ni mashhur olimlar, muhandislar va me'morlarning puxta o'ylangan hisob-kitoblari asosida binolar qurishdagi ilmiy yutuqlarga rahbarlik qildi. Har bir strukturaning butun tarixi davomida olimlar matematik usullarda har bir elementning kuch darajasini aniqlashga harakat qilishgan. Bu, o'z navbatida. Ulug'bekga o'zining ko'pgina binolarini qariyb 500 yil davomida saqlab qolish imkonini berdi, ularning zilzilalar va noqulay tabiiy ta'sirlarga chidamliligini ta'minladi.
Adabiyotlar:
1. https://east.totalarch.com/universal_history_of_architecture/central_asia_1 4_15_century
2. https : //www.turkestantravel .com/en/sights/mausoleum-gumbazi-sayidon-in-shakhrisabz
3. Yaxyayev A., Umarov O. Ulugbek period architecture. Turkish journal of computer and mathematics education. Vol.12 No.3 (2021), 3134-3141.
4. Zamonov A. O'zbekiston tarixi. III qism. - Toshkent.: Bayoz, 2023. -b.306,307.
5. А6дурахмонов А. Улугбек академияси. - Тошкент: ^омуслар 6ош тахририяти. 1994. - 6.7.
6. Амир Темур жахон тарихида. - Тошкент.: Шарк, 1996. - 6.163.
7. Ахмедов А. Улугбек (хаёти ва фаолияти) (1394-1449). - Тошкент.: Фан, 1991. - 6.51.
