Научная статья на тему 'МИРЗО УЛУҒБЕК ҚУРДИРГАН БИРИНЧИ МАДРАСА'

МИРЗО УЛУҒБЕК ҚУРДИРГАН БИРИНЧИ МАДРАСА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Бобожонов Ш.У.

“Билим олиш ҳар бир мусулмон эркак ва аёл учун фарздир”. Мана етти асрки, Улуғбек мадрасаси пештоқида араб тилида битилган ушбу ҳадис ҳанузгача инсониятни илму маърифатга чорлаб, “дунёда илмдан бошқа нажой йўқ ва бўлмагай” деган ҳаётий ҳикматни ифодаламоқда. Диний ва дунёвий фанлар уйғун равишда олиб борилиб, Шарқда етакчи илмий муассаса номи билан донг таратган Мирзо Улуғбек мадрасаси бугунги кунгача фалакиёт илми султонининг илм машъаласи бўлиб келмоқда. Мирзо Улуғбек 1409 йилда Мовароуннаҳр тахтига чиқиб, мамлакатда 40 йил (1409-1449) ҳукмронлик қилган [1, B.60] бўлсада, аммо шу даврларда, ҳатто темурийзодага салбий муносабатда бўлган тарихчиларнинг таъдиқлашича, мамлакатда бирорта ҳам халқ қўзғолони бўлмаган, ҳарбий ҳаракатлар деярли тўхтатилган, иқтисод ва маданият ривожлана борган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИРЗО УЛУҒБЕК ҚУРДИРГАН БИРИНЧИ МАДРАСА»

МИРЗО УЛУГБЕК КУРДИРГАН БИРИНЧИ МАДРАСА

Бобожонов Ш.У.

т.ф.ф.д. (PhD), доцент в.б.

Низомий номидаги ТДПУ https://doi.org/10.5281/zenodo.11154260

"Билим олиш хар бир мусулмон эркак ва аёл учун фарздир". Мана етти асрки, Улугбек мадрасаси пештокида араб тилида битилган ушбу хадис ханузгача инсониятни илму маърифатга чорлаб, "дунёда илмдан бошка нажой йук ва булмагай" деган хаётий хикматни ифодаламокда. Диний ва дунёвий фанлар уйгун равишда олиб борилиб, Шаркда етакчи илмий муассаса номи билан донг таратган Мирзо Улугбек мадрасаси бугунги кунгача фалакиёт илми султонининг илм машъаласи булиб келмокда.

Мирзо Улугбек 1409 йилда Мовароуннахр тахтига чикиб, мамлакатда 40 йил (1409-1449) хукмронлик килган [1, B.60] булсада, аммо шу даврларда, хатто темурийзодага салбий муносабатда булган тарихчиларнинг таъдиклашича, мамлакатда бирорта хам халк кузголони булмаган, харбий харакатлар деярли тухтатилган, иктисод ва маданият ривожлана борган. ^арбий ишлардан кура илму фанни хуш курган Улугбек маданиятни янада тараккий эттириш максадида мадрасалар куришга алохида эътибор берган. Шаркнинг маънавият учоги саналган Бухорода Улугбек биринчи мадрасасини курганлиги хам бежизга эмас, албатта. Мазкур мадрасада 50 та хужра булиб, унинг курилишига 40 минг тилла сарфланган [3, B.99].

Темурийлар даврида мадраса университет ёхуд илохиёт академияси вазифасини утаган. XV асрда тарихий жараёнлар сабаб мадраса математика ва астрономия маърузалари тингланадиган, фалсафий бахс-мунозаралар утказиладиган жой, аник фанлар урганаладиган илм ва китоб ахлининг асосий марказига айланди. Мадраса мударрислари улуг шайхлар, олимлар ва шоирлар хисобланган [9, B.69].

Мирзо Улугбек нафакат олим ва хукмдор, балки масжиду мадрасалари, сарой иморатларини хам курган шахс саналади. Дунёга машхур расадхонаси ва Мовароуннахрда барпо этган уч мадрасаси бунга мисолдир. Мирзо Улугбек томонидан курилган учта мадрасаларнинг энг кадимийси хисобланган мазкур илм даргохи 1417 йилда барпо этилган [2, B.48]. Мадраса уша даврнинг энг яхши бинокорлари ва кули гул усталари Нажмиддин Бухорий ва Исмоил бинни Тохир бинни Махмуд Исфахонийлар санъат асарларидир [11, B.53].

Мадраса тугрибурчакли икки каватли бино булиб ховли ва кириш дарвозасидан иборат. Икки каватли бинонинг уртаси кошинкор баланд

пештокдaн, кaнотлaри эсa "гyлдacтa" - бyржлaр билaн тyгaгaн. Миёнсaрой йyлaги эсa иккигa 6улини6 бири дaрсхонaгa, иккинчиси мaчитгa олиб келади [10, B.74]. Миёнсaрой йyлaги билaн хyжpaдapи рaвокдaр билaн ур^г^ чорсудэн хрвлига чикиш мумкин. ^овлининг пойгохи Ba пешгохи пештокли aйвон билaн ожрадиб тyрaди. Мaдрaсaнинг aрхитектyрa шэклининг соддэлиги кyзгa тaшлaниб тyрaди. ^овли тaлaбaлaрнинг ётокхонaдaри сифaтидa ишлaтилaдигaн икки ^aBa^m хyжpaдap билaн тaъминлaнгaн. Бинонинг иккинчи кaвaтидa кyтyбхонa жойлaштирилгaн.

Мaдрaсaнинг эрхитектурэси Ba унинг безaтилиши дик^^тта с&зовордир, чунки бинонинг деворлaри, вйвон Ba бошкд кисмлaри буюк aстроном-олим Улугбекнинг чизмaдaри aсосидa коинотнинг сирли кошинлaри билaн безaтилгaн. Шунингдек, мaдрaсa эстрад хaрaктергa эгa булгэн орнaмент ^к^эр) билaн безaтилгaн 6ули6, yлap Улугбекнинг acтpоном cифaтидa ду^^^^ини ифодaдaйдилap. Биринчи кapaшдaёк мaдpaca узининг эжойиб гэрмонияси билaн кишини мэхлиё н^вди. Кейинрок Мapкaзий Оcиёдa мaдpacaдap aнa шу нycхaдa курилэ бошлaнгaнлиги хэм тэхсингэ лойик.

Рaвокли пештокдвн миёнcapой оркэли ховлигэ утр^нсго, миёнcapой ички гумбэзи 12 кдррвли, гиштдэн турсимон шэкл килиниб, оpaдapигa кук Ba хдво рэнг кошин теpилгaнлигини курэсиз. Х^ли 26x25 м булиб, этрофини 2 ^aBa^m хyжpaдap кдтори Ba пештокли 2 aйвон эгaдлaгaн. Ховлининг шимолий Ba жэнубий томонлэри к^ск^рок куринишгэ эгэ булиб, девоpлapи, paвок Ba пештокдapи ок, феpyзa Ba бинэфшэ рэнг сиркор гиштлэр билэн пapдозлaнгaн.Мaдpacaнинг узи унчэ кэттэ булмэй, 53x41,6 м ни тэшкил этиб, хyжpaдapи муъж&з, узэро муттэносиб, ички Ba тэшки тузилиши кишини хaйpaтлaнтиpaди. мэдрэсэнинг мэсжиди 15,5x5,5 м., дэрсхонэ эсэ 5,5x5,5м. [7, B.4-5].

Мэдрэсэ дapвозacининг тепэсидэ илмгэ дaъвaт этyвчи хэдиснинг ёзилгэни унинг бошкд мaдpacaдapидaн эжрэтиб тypyвчи мухим жихэтидир. Мэдрэсэ эшигининг умумий куринишини Б.П.Денике Ba Н.М.Бэчинскийлэр эълон килгэн фотосурэтлэрни оркэли тиклэш мумкин. Эшик мэтериэли Уртэ Осиёдэ мэшхур терэк, тол Ba ишлов бериш мурэккэб булгэн гужум-кдйрэгоч, тут, ёнгок Ba тут дapaхтлapидaн ясэлгэн булиши керэк [б, B.161]. Мэдрэсэ эшиги aнaлоглapини Бухородэги Куш мэдрэсэ энсэмблидври Абдуллэхон Ba Модэрихон мaдpacaдapи (XVI эср)дэ куриш мумкин.Улугбек мaдpacacи эшигидэ "пэрчин" бyлaкдapи яхши сэклэниб колгэн.

Ёзyв геометрик нэкш - гирих билэн урэлиб, унг эшик тaбaкacининг юкори кисмигэ куйилгэн ёгоч тaхтaгa уйиб битилгэн. Ушэ эшиккэ xan^a урнэтиш учун кокилган гулдор темир пэрчингэ "Илму фэн эхли Аллох

мархаматидан хар лахза бахраманд булсин" деб битилган ёзув хам диккатга сазовордир. Олимлар парчиннинг пастки кисмида мадраса куриб битказилган вактни, "820 йил хижрий, ражаб ойи", яъни 1417 йил 14 август ва 12 сентябр деган сузларни укиб билишган [7, B.1-2].

Бухоронинг аксарият ёдгорликларида эшикларга ишланган ёгоч уймакорлиги намуналари катта урин эгаллайди. Хдтто XVII асрда хам ёгоч уймкорлиги санъати, тайёрланиш техникаси давом этган. Геомертик гирихлар ва усимликсимон узида мужассамлашган катта куламдаги ёгоч намуналарида кейинги даврлар архитектурасида намоён булган. Масалан, Боло ховуз масжидининг ёгоч эшиги мураккаб композициясини акс эттирган. Шу шаклдаги санъат асарини 1861-1862 йилларда Бахоуддин Накшбанд зиёратгохига ишланган эшикда куриш мумкин [6, B.168]. Улугбек мадрасаси эшиги уймкорлик техникаси эволюциясининг мухим боскичларидан бир саналади.

Бетакрор санъат обидаси урта асрларда Марказий Осиё минтакасидаги давлатларда курилаётган укув-юртларининг бинолари учун намуна булиб, уша жойдаги бинолар мадрасага ухшаб курилган.

Сирли коинот мужизалари яширинган мадрасани кузатиш, ёзувларида жо булган фикрларни укиш жуда марокди. Таъкидлаш жоизки, бинода яна бир калом "Китоб дурдоналаридан бахраманд булган одамларга Аллох Таоло рахмат эшигини очгай" деган сузлар хам бор. Улугбекнинг фикрича, мадраса маорифнинг хакикий учоги булмоги керак. Таникли тарихчи В.В.Бартольд узининг "Улугбек ва унинг замони" китобида кайд этишича, "Восифийнинг баён этишича, Улугбек мадрасасининг биринчи мударриси килиб мавлоно Мухаммад Хавафий тайинланган. Курилиш нихоясига якинлашганда Улугбекдан мадрасанинг мударриси ким булишини сураганларида у: "Х,амма фанлардан хабардор булган киши булади" деб жавоб кайтарган. Шу ерда ифлос кийимда, "гиштлар уюмида" утирган мавлоно Мухаммад Улугбекнинг сузларини эшитгач, узининг мударрисликка тайинланиш хукукига эга эканлигини айтади. Улугбек у билан савол-жавоб килади, унинг донишманд-лигига ишонч хосил килгач ва уни хаммомга олиб бориб, ювинтириб, яхши либос кийинтиришни буюради. Мадрасанинг очилиш кунида мавлоно Мухаммад мударрис сифатида вааз укиди, унда 90 олим катнашган эди.

Мадрасаларнинг асосий даромади вакф мулкларидан булгани учун яхши хосил олинмаган йиллари кийналган талабалар ва мударрислар муаммосини хал килиш максадида Мирзо Улугбек мадрасаларни давлат хисобига киритган ва уларга давлат бюджетидан маблаг ажратилган. Мадрасаларда нафакат

бойлэр, бэлки кaмбaFaдлapнинг болaдapи хэм укиш имконигэ эгэ булгэн Ba ^фэ^, кийим-бош билэн тaъминлaнгaн.

Мaдpacaдaги тэълим борэсидэ хэм тухтэлиб жоиз. Y^yB йили сэккиз йилгэ кискэргэн Ba хaфтaдa беш кун тэълим берилгэн. МaшFyлотлap хэр кун куёш чикишидэн то ботишигэчэ дaвом этгэн (жумэ Ba сешэнбэ кунлэридэн тэшкдри). Мирзо УлyFбек ysyB дэстурлэрини хэм янгидэн ишлэб чиккэн. Дэстур буйичэ эрэб тили, Куръон, нотиклик (сэнъэти), хэдис, мэнтик, хукукшунослик, метэфизикэ, мэтемэтикэ, эстрономия, медицинэ, геогрэфия, тэрих Ba aдaбиёт кэби фэнлэр укитилган. Янги yrçyB кУллaнмaдap ярэтилиб, Мирзо УлyFбек мaшFyлотлapни яккэ тэртибдэ олиб боришни мэн этиб, "жaмоa"(гypyх)лapгa булиб укитиш услубини жорий кдлган. Мaъpyзaдap 70 кишидэн иборэт кэттэ гypyхлapгa, aмaдиётлap эсэ 10-15 кишидэн иборэт кичик гypyхлapгa булиб олиб борилгэн. Бу услуб кейинги acpлapдa хэм caкдaниб колгaн.Дapcлap эркин шэ^дэ утилэр, тaдaбa истэгэн мудэррисдэн сэбок олиш хукукигэ эгэ эди. Дэрслэрнинг купчилиги caвол-жaвоб шэклидэ утэрди. Улугбек мaдpacaгa келиб илм олyвчи тaлaбaлapни моддий paFбaтлapнтиpиш мэ^сэдидв инъомлэр улэшган. Мaдpacaни битиpгaнлap орэсидэ эрэб тили Ba схолэстик теология (илохиёт) яхши билгaнлap куп эди. УлyFбек мaдpacaлapидa 80-100 нэфэр тaдaбa тэхсил олгэн. М&зкур мaдpacaдapнинг бошкaдapидaн фэркли ундэ эсосэн УлyFбек экэдемияси, рэсэдхонэси учун бyлaжaк олимлэр, мунэжжимлэр, хисоб илми сохиблэри етиштирилгэн[5, B.104].

Тэрихдэ эйрим хукмдорлэрнинг узи хэм мaдpacaдa мудэррислик ^лг^и хэкидв мaълyмотлap учрэйди. MacaHa^ Мирзо УлyFбек Сaмapкaнддaги мaдpacaдa юзлэб тaдaбaдapгa дэрс бергэн [4, B.171].

Maдpaca эсрлэр джомидв уз эхэмияти Ba вaзифacини йукотгэн эмэс. Олимлэр, yлaмолap етиштириб бергэни учун мaдpacaнинг тэъминоти Ba тэъмиридэн доим бохэбэр булишган. Йиллap Ba зэмонлэр ошэ мaдpacaдa тaъмиpлaш иш^эри олиб борилгэн. 1586 йилдэ Абдуллэхон II дaвpидa Хужэ Сэъд Жуйборий томонидэн тэшки пеш тоFи Ba ёнлapидaги хyжpaлap тэъмир этилиб, пешток безэгидэ мэйдэ ёзyвли Ba такдали кошин ишлaтилгaн. Ховли Fapбидaги хужрэ тепэсидэ гэнчкори безэклэр орэсидэ тaъмиpловчи устэ Исмоил ибн Тохир ибн Мэхмуд Исфэхоний номи caкдaнгaн.

УлyFбек мaдpacacи бизгэчэ энчэ yзгapгaн холдэ етиб келгэн. XVI-XVII acpлapдa, 1950-1970 Ba 1990-1996 й^лэрдв тaъмиpлaнгaн.

Хозирги кундэ мaдpacaдa Хэттотлик сэнъэти тэрихи музейи фэолият кypcaтмокдa [8, B.78-79]. Экспозиялэрдэн эпикрэфик ёзyвлap, чойжуй Ba чойнэк рэсмлэри солингэн сопол лaгaнлap, шохкосэ пapчлapи, куфий ёзyвли

кузалар, каламдон ва мойчирок, нодир кулёзма кисмлари ва бошкалар урин олган.

Aдабиётлар:

1. Ахмедов Б. Улугбек (эссе). - Тошкент: Ёш гвардия, 1989. - Б. 60.

2. Ахмедов Б. Улугбек (хаёти ва фаолияти) (1394-1449). - Тошкент: Фан, 1991. - Б. 48.

3. Балжувоний М. Тарихи нофеий (Фойдали тарих) / тожик тилидан таржима муаллифлари Ш.Вохидов, З.Чориев. - Тошкент: Академия, 2001. - Б. 99.

4. Бобожонова Ф.Х. Бухоро амирлигида таълим тизими (XIX аср охири -ХХ асрнинг бошлари): тарих фанлари номзоди илмий даржасини олиш учун ёзилан дисс. - Тошкент, 2011. - 171.

5. Засыпкин Б.Н. Архитектура Средней Азии. - Москва: Академия архитектуры, 1948. - С. 104.

6. Левина В.А. О резной деревянной двери медресе Улугбека в Бухаре // Труды Среднеазиасткого государственного университета. Археология Средней Азии. - Тошкент, 1953. - С. 161.

7. Маньковская Л.Ю. Медресе Улугбека и Абдулазизхана. - Ташкент: Узбекистан, 1968. - Б. 1-2.

8. Музеи древней Бухары. Путеводитель/составителы: Арсланова Ф., Алиев Р. - Бухара: Бухоро, 2015. - Б. 78-79.

9. Пугаченкова Г.А. Зодчество Центральной Азии. - Ташкент: Гафур Гулям, 1976. - С. 69.

10. Косимов фд. Темурийлар даврида Бухоро. - Бухоро, 1996. - Б. 74.

11. Шишкин В.А. Архитектурные памятники Бухары. - Ташкент: Комитета наук УзССР, 1936. - С. 53.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.